QR Preziydenti Q-J.Toqaevqa!

Ádiletting auyly alys әli...

«Ashulanba, ei, patsham, aitamyn dat!»
Abay, «Eskendir».

«Álem kýirese kýiresin, tek
әdilet saltanat  qúratyn bolsyn»
Kónerimdikter maqaly

Preziydent myrza!

«Ótken kýnge – salauat» dep, biylghy jyldyng ózin ghana alayyq. Jyldyng eng basyndaghy, Mәjilistegi jiynda,  «Byltyr qantardyng 6-sy kýni keshke Almatynyng ortalyq alanynda "Biz qarapayym halyqpyz, biz terrorist emespiz" dep úzynnan-úzaq plakat ústap túrghan (1-suret) jýzge juyq adamdy kim atty?» degen, býgingi kýnning eng kýiip túrghan súraghy qalaysha qoyylmay qaldy? Ermúrat Bapy bastaghan qazaq jurnalisterining otyz jyl boyy armandaghan, jan ayamay kýresken, sonyng nәtiyjesinde qoly «ólgende jetken bir tóbelesi» emes pe edi ol jiyn? Qanday kýsh olardy ýn shygharmaugha mәjbýr etken?..

Mine, sodan beri biylikting týsinuge qiyn isi kýn sanap kóbeyip barady.

Al, shyn mәnine kelgende búl – «búiryqty asyra oryndau» ghana emes, naghyz shekten shyghu, elding Preziydentin, ol kim bolghanda da, ayarlyqpen orgha iyteru, oryssha aitqanda «podstaviti etu»  ghoy! Solay bola túra nege tekserilmeydi? «...Osy sekildi qantar kóterilisine jәne otyz jyldyq tonaugha qatysty súraqtargha ashyq әri shynayy jauap berilmeyinshe halyq pen biylik arasynda eshqashan senim ornamaydy. Al senim joq jerde damu da, túraqtylyq ta bolmaydy. Qansha uaqyt ótse de, osy súraq biylikting aldynan shyghatyn da túratyn bolady. Ádiletti Qazaqstannyng irgetasy qantar kóterilisining әdil tergeluinde jatyr».

Qayrat Joldybayúly bauyrymyz kópting kókeyindegi súraqty qoyyp otyr.

Biraq, búl salmaghy qanshama auyr bolghanymen, bar bolghany bir ghana súraq. Al, Sizge búrynghy biylikten qalghan «múranyn» kóptigi men auyrlyghynda shek joq, óitkeni, elimizding Túnghysh preziydenti 30 jylda memleket aldynda túrghan bir de bir (!) mәseleni týbegeyli sheshken emes (әli kýnge deyin Almaty bastaghan kýngeydegi bes oblys ortalyghynan Arqagha, Astanagha aparatyn jóndi jol joq ekenin nemese benzinning tórtten birin Reseyden satyp alatynymyzdy aitsaq ta jeter), tek keyinge ysyrumen boldy (sirә, Shynghys hannyng óz úldaryna: «eshbir mәseleni týpkilikti sheshushi bolmandar, halyq ainalyp aldaryna kele beretin etinder» degen ósiyetin ústanghan bolsa kerek). Esesine din men til sekildi «jana» birnesheuin qoldan jasap, qazaqtyng moynyna ilip ketti...

Sózimizge dәlel – senim-nanymnyng sanagha emes, oghan búiryq berushi týpsanagha, sezimge baylanatynyn, sondyqtan onyng saldary soyqan bolatynyn bәri kóre, bile túra 1992 jyldyng 15-qantarynda (?) asqan asyghystyqpen san-aluan aghymdargha esigimizdi aiqara ashyp tastaghan «Diny senim bostandyghy jәne diniy birlestikter turaly» zandy qabyldauda qanday kýiip bara jatqan qajettik bar edi? «Azuly parlament» atanghan Jogharghy Kenes nege qabyldaugha jol berdi? Al, zandy qabyldatqan adamnyng týpki oiy – biylikte barynsha úzaq otyru ýshin - qazaqtyng basyn biriktirmeu bolatyn. Ol prosess dәl sol 1992-jylghy 15-qantarda-aq bastaldy...

Asfalitty tesip shyghatyn tikenektey, uly dәnekten qazaqty qaq jarar qaharly kýshting ónip shyqpauy mýmkin emes edi – «Qandy qantarda» qazaq myng birinshi ret ajal qúsha jazdap, әupirimmen aman qaldy. Áytse de qater joyylghan joq, joydy qolgha alyp jatqan da eshkim joq, esesine HHI-ghasyrda «bilim, ghylymnyng bәri – dinde» deytin dәlelsiz jalang dogmatizmning qaranghylyghyna batyp bara jatqanymyz sonday, búl betimizben Aughanstandy jolda qaldyrar týrimiz bar...

«Asyghugha bolmaydy» degen «sarabdal» sayasattyng saldary at tóbelindey az ghana qazaqty dinnen ghana emes, tilden de qaq bólip tyndy –1994 jyly «orys tili de memlekettik til bolsyn» dep talap qoyghan әigili B.Ábilov, R.Batalov, N.Smaghúlov sekildi 150 kózqaman bastaghan «jana qazaqtar» býgin tútas bir etnosqa ainaldy jәne ózderine óte jayly (komfortabelino) ózge tildik ómir-túrmysyn ózgertpes ýshin ghana qazaq tilinin, demek, Qazaqtyng da taghdyryn qúrbandyqqa shalyp otyrghan orys ta emes, mәngýrtter de emes –  Mahatma Gandiyding aitqany aiday keldi – «ishten shyqqan eng jaman jaudyn» ekinshisi, isining bәrin sanaly týrde  isteytin  ózimizding «kózqamandar»...  Olardyng «ýlgisin» kórip otyrghan, «osylar bir nәrseni biledi» dep oilaytyn qarapayym qazaq aqymaq bolyp qalghysy kelmeydi – balalaryn orys mektepke beredi; Astanadaghy, Almatydaghy kez-kelgen kópqabatty ýiding aulasyna kiriniz, nemese avtobus ayaldamasyna barynyz, qazaqtyng tek oryssha sóileytin ýlken-kishisin, bala-shaghasyn kóresiz.

2018 jylghy mәlimetke sәikes, elimizde barlyghy 7393 jalpy bilim beretin mektep bar. Onyng ishinde 3797 (2008 jyly – 3836 edi)  qazaq mektebinde 1 mln 394 myng 192 oqushy, 1312 orys mektebinde 395 myng 562 oqushy, 2255 aralas mektepte 1 mln 380 myng 44 oqushy bar. Ondaghy 691 myng 727 oqushy qazaq tilinde, 599 myng 775 oqushy orys tilinde bilim alady dep eseptelgenimen, is jýzinde bәri oryssha ekeni eshkimge qúpiya emes. Sonda taza orys tilinde bilim alatyn bala sany 995 337, búl - qazaq mektepterining 71 payyzy. Eldegi orys últynyng ókilderi 19 payyz, oryssha oqityn bala ýlesi 71payyz! Sanagha syimaytyn paradoks! Aralas mektepting qazaqsha oqitynyn qossaq  tipti 1 mln 687 064 bolyp shyghady. 10 jylda qazaq mektebine barghan bala sany 155 myng balagha azayghan! Álemning bir de bir elinde búnday jaghday joq!

«Onyp jatqan Ospan joq. Tuyp jatqan Gýljan joq»

Eng nәzik, eng jandy, eng manyzdy eki saladaghy jaghday sonday bolghanda, basqa jaghymyz da onyp túrghan joq. Mysaly, kez kelgen elding jalpy ishki ónimining (JIÓ) ghylymgha bólinetin ýlesi 3 %-dan kem bolsa ol el damy almaydy, al, bizde 1991 jyldan beri ol kórsetkish 0,3 %-gh jetken emes! Biraq, bizding Ýkimet eshqashan «damymay qaldyq!» dep dabyl qaqpaydy. Nege? Óitkeni, bizde  ghylymnyng tabysyn paydalanatyn, tipti ghylymgha tapsyrys beretin ónerkәsipting ózi joq! Demek, bolashaghymyz joq! Joq bolghandyqtan da gaz ben múnaydyng eksporttaghy ýlesi 1991-jylghy 5%-dan býgin 70 %-gha jetip otyr. Sondyqtan ghalymdar ghylymnyng nәtiyjesin emes, ghylymnyng ózin bizneske ainaldyruda. Solay etuge mәjbýr...

Ekonomister «kәzir «júmystyq kedeyshilik» degen úghym payda boldy, ailyqtan ailyqqa jete almay, «kaspiy-redten» qaryz alushy kóbeyip barady; halyqtyng 41 payyzy kýnine 10 dollargha (4500 tenge, aiyna 135000 tenge) kýn kórip otyr, búnyng ayaghy jaqsylyqqa aparmaydy» deydi. Olar byltyr qantardan keyin «jaghday týzelmese, kelesi «qantar» ýsh jylgha jetpey qaytalanuy mýmkin» degen edi. Odan beri bir jyldan asa uaqyt ótip te ketti...

Búl jaghdaygha biz bir kýnde kelgen joqpyz. Qazaqtyng basyn biriktirmeytin, ony siyrdyng býiregindey bólshektep jibergen, bir kisining býkil memleketting baylyghyn sybaylastarymen birigip dýmining astyna basyp aluy ýshin ghana jasalghan adamzat tarihyndaghy tendessiz soyqan soqqy – memlekettik menshiktin  joyyluy boldy. «Memleketsizdendiru (atynyng ózi qanday súrqiya edi!) jәne jekeshelendiru» ministrligi qúryldy. Sozhozdar men kolhozdar taratyldy. Baylyqtyng shamamen 90 payyzyn halyqtyng ary barsa 10 payyzyn qúraytyn atqaminerler iyelenip aldy. Auyldaghy әleumettik nysandar men mәdeniyet oshaqtary «jana bayshikeshterge» su teginge satyldy. Qazaq jerge 1917 jylgha deyin újymdyq týrde iyelik etip keldi, búl naryqtyq jýiening taza qazaqy erekshe týr edi. Últ janashyrlary «kolhoz-sovhozdardy aksionerlik qogham eteyik,sóitip, naryqtyng kәzirgi әlemdik jýiesine auyrmay-syrqamay óteyik» dep qansha jerden shyryldaghanmen, biylik oghan qúlaq asqan joq. Esesine onyng búlbúldary: «Naryq – bәrin ózi avtomatty týrde rettep otyratyn ghajap dýniye. Árqaysyng jeke menshikke ie bolsandar ghana qaryq bolasyndar!» dep kýni-týni sayraumen boldy. Biylikting sol kezdegi eng jaqsy kóretin sózi: «Biz senderge bostandyq berdik. Nemen ainalysamyn desender ózdering bilinder!» degen sóz bolatyn.

Al, basym bóligi auylda túratyn, egin salayyn dese tehnikasy joq, mal baghayyn dese jayylymy joq qazaq nәtiyjede jerden de, júmystan da, týptep kelgende auyldan da airyldy. Eki mynnan asa auyl joyyldy. Beybit zamanda el bosqyngha ainaldy, mәjbýrli, josparsyz urbanizasiya bastaldy. (Biylik әli de «jeti jýzden asa bolashaghy joq auyldy joyamyz» dep otyr...) Qazaq endi «bay» jәne «kedey» bolyp, dýniye-mal jaghynan taghy qaq bólindi...

Elin qorghau – er-azamat ýshin eng abyroyly is. Biraq, ol ýshin aldymen ókimet halyqqa qorghaugha túratynday ómir jasauy qajet.  Búryn solay edi.  Bala әskerden ómir kórip, eseyip, qolynda «qúlap» qalmasa boldy, oqugha jenildikpen  týsiretin joldamasy bar, tegin  oqityn oquy dayyn, bitirgen song baratyn júmysy dayyn, ol jerde túratyn tegin ýii dayyn, qysqasy, uayymsyz-qayghysyz ómir sýretin bolashaghy dayyn edi. Bizde býgin sonyng biri de joq. Esesine temirdey tәrtipting simvoly bolyp sanalatyn әskerde qazaq tabighatyna jat «dedovshina» damydy. Búryn әskerge baratyn balany auyl-el bolyp toylap, batasyn berip shygharyp salatyn. Kәzir «dedovshinagha» eshkimning barghysy kelmeydi. Ony joydyng ornyna biylik endi jasóspirimderdi kóshede tarpa bas salyp ústap, esin jighyzbaghan kýide әskerge attandyratyn «әdis» tauypty...

Elimizdi jaylaghan júmyssyzdyqtyng saldarynan jastar arasyndaghy ajyrasu 40%-dan asyp, biz býgin Aziyanyng aldyna shyqtyq. Ajyrasqan әielge de erkek kerek, ol ómirding zany, kópke topyraq shashpayyq, degenmen, solardyng kóbi bolmasa da azy kýn kóru ýshin qaltalylardyng oinasy bolugha mәjbýr. Ony kórip jýrgen úl-qyz namyssyz, jigersiz, jasyq bolyp óspegende qaytedi? «Erkek búzylsa ýy búzylady, әiel búzylsa el búzylady». Evropa men Aziyanyng «eng jaqsy ýilerin» jaulap alghan «eskortshy» qyzdarymyz býgingi «qazaq qyzy» qanday ekenin әlemge pash etip jýr...

Jýz myng adamgha jiyrma suisid oryn alsa,  psihologiya ghylymynda búl últqa tóngen qaterli jaghday bolyp esepteledi. Ol kórsetkish bizde qyryqtan asty, әlemning aldyna shyqtyq, biraq, búl biylikting qyrtyna da kirmeydi. Esesine ejelgi Rimdegidey kýni-týni bitpeytin oiyn-sauyq, shou, konsert, telearnalardan kóretininiz atys-shabysqa, satqyndyqqa toly tausylmaytyn týrik serialdary. Bilim, ghylym, tehnika jayly bir habar tappaysyz.

Kezinde jazushy Dulat Isabekov Túnghysh preziydentten: «300 myng qytay degen ne búl? Osyghan mening qabyrgham qayysyp jýr» dep súraghanda: «Men әrbir adamdy eseppen alyp otyrmyn. Oghan qabyrghang qayyspay-aq qoysyn» degen eken. («EVRAZIYa-KZ», 29.04.2005)

Jetken nәtiyjemiz mynau – qazaq múnayynyng 45 payyzy qytaylyqtardyng qolynda!.. Endi býgin qytaylardy elimizge vizasyz kirgizetin boldyq. «Syrtqy ister ministrligi: «Búghan deyin de 14 kýnge vizasyz kiruge rúqsat bergenbiz. Qaptap kelgen qytay joq» deydi. Búryn kelmese, bolashaqta da kelmeydi degen sóz emes qoy ol! Qytaydyng eshqashan asyqpaytynyn, qazaqtyng erkegi ýsh jyldyghyn oilasa, qytaydyng erkegi kemi ýsh jýz jyldyghyn oilaytyn últ ekenin ministrliktegiler bilmese de siz jaqsy bilesiz ghoy, Qaseke! Mysaly, Qytay 1949 jyldan beri elindegi qazaqtyng barlyq jaghdayyn jasap keldi-daghy, sol sayasat bir-aq kýnde ózgergen joq pa?...

Túiyqtan shyghatyn jol  - Tónkeris

Qúrmetti Preziydent myrza! Bir sózben aitqanda bizde dәl kәzir Lenin aitqan «jogharydaghylar janasha basqara almaytyn, tómendegiler eskishe ómir sýrgisi kelmeytin tónkeris aldyndaghy jaghdayda túrmyz». Ókimetting  byltyrghy әskerden qashqan bir millionnan astam reseylik jasty elimizge kirgizip jiberip, olardyng ýsh jýz myndayynyng elimizde qalyp qongy; halyqtyng rúqsatynsyz AES salu; qazaqtyng urangha eng bay ken ornyn bir jeke kәsipker orystyng Reseyge 1,2 mlrd.dollargha satyp jiberui, biraq, qazaqtyng qazynasyna odan bir tenge týspeui sekildi kez-kelgen olaq qadamy byltyrghyday ottyqtyng rólin oinap ketui mýmkin. Sondyqtan tónkeristi joghary jaq ózi istegeni jón jәne ol ruhaniy-mәdeny jәne ghylymiy-tehnikalyq tónkeristi jýzege asyrar Últtyq memleket qúru týrinde boluy tiyis.

«Últtyq memleket» degenimiz ne? Ruhy, mәdeniyeti, әdebiyeti, dini, salt-dәstýri qatan, ainymas últtyq negizde; bilimi, ghylymy, tehnikasy damyghan halyqaralyq negizde qúrylghan memleket. «Japondyq ýlgi» bir sózben aitqanda.  «Adamnyng jeke basynyng qúqyghy» degen eki jeleu, bir syltaumen eshqanday LGBT-nyng elge kiruine jol joq! Azghyndyqtyng aty – azghyndyq, adam týgili aiuan barmaydy oghan. Múhammed payghambar: «Adam tazalyqta perishteden artyq, azghyndyqta aiuannan jaman» dep beker aitpaghan. «Tamaghy toqtyq, júmysy joqtyq – azdyrar adam balasyn!»(Abay). Ábden damyghan, jetilgen, sheshetin mәselesi qalmaghan, endi sol semizdikti kótere almay óz erkimen jyndanghandar óz elinde bilgenin istey bersin, tek bizde sharuasy bolmasyn!

Últtyq memleket bizge ne beredi? Bәrin beredi

1. Eng aldymen, Senat, Qazaqstan halqynyng assambleyasy , qaptaghan «Samúryq-Qazyna» әl-auqat qory sekildi halyqqa týk paydasy joq, ishki eseppen jasalghan, zansyz nekeden dýniyege kelgen qúrylymdar men sayasy partiyanyng bәri taratylyp, janadan bir mandatty okrugtardan Mәjiliske deputattar saylauy ótkiziledi. Ýkimetting ornyna tóraghasy men mýsheleri ýsh jylgha taghayyndalyp, baghdarlamasy men qúramy Mәjiliste bekitiletin «kamikadzeler» Ýkimeti keledi. Partiyalar shynayy qalypta janadan, tómennen joghary qaray qayta qúrylady.

2. Konstitusiya Últtyq mýdde túrghysynan qayta jazylady, onda bizding Últtyq memleket qúratynymyz taygha tanba basqanday anyq kórsetiledi.

3. Kóp kodeks pen zang da jana Konstitusiya negizinde ózgeriske úshyraydy. Mysaly, Jer turaly Kodekste: «Jer – qazaq halqynyng Qúday bergen nesibesi. Ol eshkimge, qazaqqa da, basqagha da eshqashan satylmaydy, jalgha da berilmeydi. Jyl sayyn qayta qarala otyryp, uaqytsha paydalanugha ghana beriledi» dep jazylady. Sonda ghana qazaqtyng kónili jaylanyp, ol tynysh úiyqtay alatyn bolady.

4. Bir-eki jyldyq naqty dayyndyqtan song eldegi barlyq aralas jәne orys mektepterdi qytaydyng ýlgisimen 1-synyptan bastap qazaq tiline kóshiru bastalady. Týrkitildes mektepterdi bes jylda-aq kóshiruge bolady.

Dәl osylaysha dayyndyqpen memlekettik qyzmetten bastap, barlyq salada kezen-kezenimen qazaq tiline kóshu jýrgizilip, ol mekteppen qatar on jylda tolyq ayaqtalady.

Sóitip, on jylda býkil Qazaqstan bir tildi memleketke ainalady. Búl – bizding últtyq qúqyghymyz, búl – býkil әlemdik tәrtip, sol sebepti taldaugha jatpaytyn mәsele.

5. Múnay óndiretin qytay kompaniyalarymen jәne elimizdegi múnaydyng 60 payyzyn óndirip otyrghan Teniz, Qarashyghanaq jәne Qashaghan ken oryndarynda «Ónimdi bólu turaly kelisimge» (ÓBK) sәikes ózderi ghana emes, merdiger kompaniyalary da qosymsha qún salyghy men kedendik bajdy tólemeu (búdan basqasy da tolyp jatyr) sekildi aqylgha syimaytyn, naghyz qaraqshylyq sharttarmen júmys istep kele jatqan ýsh kompaniyamen kelisim qayta jasalady. Ras, búl óte qiyn sharua, biraq, búdan әrmen tútas últtyng mýddesin bir adamnyng mýddesine qúrban etip qonggha bolmaydy. Yqylas-niyet bolsa, sheshilmeytin sharua joq. Anyq kelisimge kelmese, memleketke qaytarylady.

6. Shetelge zansyz shygharylghan qarjy qazaqqa qaytaryp alynady. Ol ýshin arnayy Memlekettik komissiya qúrylyp, onyng tóraghalyghyna Á.Qajygeldindi qoigha bolady.

7. Aldaghy bes jylda shettegi Otanyna kóship keluge yntaly qazaqtyng bәri, búl shamamen 4-5 mln.adam, Shyghys jәne Soltýstiktegi shekaranyng boyyna ornalastyryp, jartysy ónerkәsipke, jartysy auyl sharuashylyghyna tartylyp, baspanamen jәne júmyspen qamtamasyz etiledi. Búl ýrdis, Atatýrikting ýlgisimen, tarihy otanyna oralam degen ózbek jәne orys últynyng ókilderimen baspana aiyrbastau jolymen de iske asuy mýmkin.

Atap aitar jayt – memleketimiz Mongholiyadaghy 200 myng qazaqty qolyndaghy suyqqa tózimdi 2,5 mln. qazaqtyng qyzyl qoyymen birge kóshirip әkelui, olar ýshin arnayy mal sharuashylyghy úiymdastyruy shart.

Sonda biz bir mәseleni sheshu arqyly qauipsizdik, til, mәdeniyet, óner sekildi birneshe mәseleni de jol-jónekey sheship alamyz. Bizding biylghy jylgha 15 myng otandasymyzgha kvota beru – Qazaqstangha qaray úshargha qanaty bolmay otyrghan milliondaghan qandasymyzdy mazaq etu emes pe? Áreketsizdikting sony әdette qylmysqa paratynyn oilauymyz kerek. Endi 30 jyldan keyin shetelderde tóbesinen altyn qúisaq ta keletin qazaq qalmaydy. Búl – bizding songhy mýmkindigimiz. Olardy býgin әkelip almasaq orysqa, ózbekke, qytaygha ainalyp ketken qazaqtyng bәrining kózining jasynyn, óshken armanynyn, ólgen jastyq shaghynyng obaly keshegi ghana emes, býgingi biylikting de moynynda qalady. 

8. Býkil elimizde ekonomikagha da, ruhany jәne mәdeny dýniyege de tolyq inventarizasiya jasalyp, qolymyzda ne bar ekeni naqtylanady.

Josparly ekonomika, Ruzvelitting ýlgisimen, býgingi kýnge ontaylanghan týrde eki besjyldyqqa qayta oralady.

Jәne ekonomika ghylym men tehnikagha, innovasiyagha týbegeyli bet búryp, týbirimen jәne jedeldete qayta qúrylady. Basty basymdyq – ghylymgha beriledi. Ánshi men әrtis emes, naghyz, shynayy júldyz dep ghalymdar men ónertapqyshtardy, injenerlerdi ataytyn bolamyz. Preziydent sheteldik qonaqtardy qabyldaghanda ózining qasyna aqyndy, әnshini emes, japon imperatory sekildi ghalym men ónertapqyshty shaqyratyn bolady...

9. Birinshi besjyldyqta barlyq oblystar men audan ortalyqtary arasyn sapaly avtomobili joly jalghastyrady.

10. Ekonomikalyq sekiris jasau ýshin Shyghys Qazaqstan oblysynda joghary tehnologiyalyq ónimder shygharatyn, túrghynynyng jartysy qazaq bolatyn birneshe japon-qazaq qalashyqtaryn salu, ol ýshin 1 millionnan 5 milliongha deyin japon mamandaryn úzaq merzimdik kelisim-shartpen әkelu jayly jobany iske asyru. Búl shynynda da әlemde tendesi joq mega-joba bolghandyqtan, ol jayly mening «Jaughashty Nәbiyev – isting adamy» degen enbegimde kenirek tanysugha bolady (https://kitap/kz/author/1987, 415-424bet)...

11. Dәl osynday jobamen 1 milliongha tarta nemisterdi әkelip, Qostanay men Pavlodardyng arasynda birneshe avtomobili, úshatyn apparattar, robottyq tehnika, jasandy intellekt jasap shygharatyn ozyq tehnika men tehnologiyaly zauyttar salu – auaday qajettilik. Búl qalashyqtarda da túrghynnyng kem jartysy qazaq boluy shart. Olar erteng japondar men nemisterding ornyn basuy tiyis. Osy joba ayasynda atalghan eki elmen shynayy dostyq jәne tuystyq turaly erekshe mәrtebesi bar kelisim-shart jasalghany jón.

Osy jerde shetelderde istep jýrgen ozyq oily maman, ghalym qazaqtyng bәrin әkelip, kezinde Landaudy laboratoriyasymen qosa satyp alghan Stalin sekildi, olargha qajetti barlyq jaghday jasalatynyn aita ketelik.

12. Qaraghandylyq professor Santay Jetesovting oilap tapqan, synaqtardan ótip qoyghan birneshe tehnikalyq tendessiz janalyghynyng negizinde Últtyq qaru-jaraq shygharatyn arnayy zauyt jedeldete salynady.

13. Elimizdegi týrmede otyrghandardyng kemi 70 payyzy qosaq arasynda ketken jazyqsyzdar men bolmashy qylmys ýshin bostandyghynan airylghandar ekenin eskerip, sayasy jәne túrmystyq qylmys jasaghandardyng (residivistterden basqa) bәrinen «taghy da qylmystyq jolgha týsetin bolsam, janymdy Qúdaygha qaytarugha dayynmyn» degen jalghyz auyz qolhat alynady da, rahymshylyq jasalady. Jәne barlyghy memleket tarapynan ýsh aidyng ishinde, qayta dayarlau kursy, t.b. arqyly júmyspen qamtamasyz etiledi.

14. «Basty baylyq – halqymyz!» degen úran astynda әrbir әielding «Batyr ana» atanuyna barlyq jaghday jasalady! Árbir sәbiyge beriler jәrdemaqy aldyndaghynan eselep ósip otyrady. Sonyng arqasynda aldaghy on jylda qazaqtyng sany eki ese kóbeyedi.

Mine, osynyng bәrin jәne odan basqasyn da bizge beretin – Últtyq memleket.

Últtyq memleketke bizding qolymyz qaytsek jetedi?

Oghan biz Tәuelsizdik alghangha deyin ekinshi sort bolsa, alghannan keyin, óz eli, óz jerinde ýshinshi, tipti tórtinshi sortqa ainalghan, otyz jyl boyy erekshe ezilip-janshylghan qazaqtyng Ruhyn kóteru arqyly ghana jetemiz! Sebebi, Ruhy biyik halyq qana maqsatyna jete alady. Al, qazaqtyng Ruhy – onyng TilOnyng bary da, nary da – sol El aman qalu ýshin de ol «bir memleket - bir últ – bir til» degen dәrejege jetuge tiyis ekendigin býgingi Ukrainanyng mysaly aidan anyq kórsetip otyr. Al, biz elimizding halqy qazaqtyng ainalasynda úiysuy ýshin eng aldymen ózimiz, býkil qazaq birtildi bolyp alugha tiyispiz.

Búl – Últtyq memleket qúrudyng birinshi sharty bolsa, búdan basqa tghy bir sharty bar. Ol – elimizding barlyq salasyn shyrmauyqtay shyrmap alghan sybaylas jemqorlyq. Tarih tragediya týrinde qaytalanghandy jaqsy kóredi: irili-uaqty kommunist basshylar sosializmning ózderi shetinen kertip jep otyrghan iygiliginen airylmau ýshin ghana Gorbachevting izgi niyetti «perestroykasyn» «katastroykagha» ainaldyryp jibergeni belgili. Dәl sol sekildi Túnghysh preziydentting shapanynan shyqqan 162 oligarh bastaghan, onyng ózi «kez-kelgenindi qolynnan jetektep sotqa apara alamyn» degen biznesmenderi men әkim-ministrleri qostaghan qalyng armiya Sizge  «Jemqorlyq» atty jalmauyzdyng jeti basyn jeti jylda birtindep shabugha mýmkindik bermeydi – bireuining ornyna eki bas ósip shyghady da otyrady.

Jәne siz biliminiz ben biliginiz jetpegennen jenilis tappaysyz – sizdegi ol eki iygilik bes adamgha jetedi – oghan sizding júmsaq jaratylysynyz ben ziyaly bolmys-bitiminiz jibermeydi. Sizden basqa kez-kelgen adam «Qantarda» elde «tótenshe jaghday» jariyalap, 162 oligarhqa taghy sonsha әkim-qara men «Túnghysh preziydenttin» ózin qosyp, oghan úly ghalymnyng izimen: «Ústazym maghan qymbat, biraq últymnyng taghdyry odan da qymbat» dep, olardyn  bәrin temir tordyng arjaghyna toghytar edi. Jәne sybaylas jemqorlyq  qaraqshylardan jýz ese qaterli deytin kәristerding ýlgisimen olar men pedofilder ýshin ólim jazasyn jedel qayta qalpyna keltirer edi. Sodan keyin olardyng shetelge shygharghan qarjysyn qaytarudy qolgha alar edi. Biraq, siz ony istemediniz, qaytalanbas keremet qolayly sәt qoldan shyghyp ketti...

Dәl sol siyaqty sizding qazaqtyng tilin shyn mәninde memlekettik til etpeytininizge de júrtttyng kózi jetip boldy.  «Qazaq tiline súranys artqanda ghana ol kópshilik keng qoldanatyn til bolady» deysiz. Keshiriniz, kerisinshe, qazaq tiline qajettililik bolghanda ghana súranys tuady! Basqa sózding bәri – oryssha aitqanda, ot lukavogo. Konstitusiyanyng 7-babynyng «QR memlekettik tili – qazaq tili» degen 1-tarmaghyn ghana qaldyryp, 2-tarmaghyn alyp tastau arqyly  qajettilikti tudyru – memlekettin, yaghni, sizding tikeley mindetiz. Biraq, qansha aitylyp, jazylyp jatsa da, sizding ony ózgerter niyetiniz bayqalmaydy.

Onyng ornyna «Memlekettik tildi oqymaghan jәne tiyisti dengeyde mengermegen azamattar til bilmegeni ýshin qysym kórmeuge tiyis» deysiz. Men búny sizding ózinizding sóziniz deuge qimay otyrmyn. Búny kirgizip otyrghan, sizdi qazaqqa jamanatty kórsetu arqyly bolsa da ózderine qalqan jasap alyp otyrghan, sirә, sol әkim-ministrler men apparattaghy «jana qazaqtar» bolsa kerek. Olardyng oiy – «qaytsek te taghy 30 jyl osylay shyday túrayyq, sonda bir kýni Udmurtiya, Chuvashiya, Buryatiya sekildi orystildi memleketke ainalyp shygha kelemiz!»

Qazaq búghan deyin eshkimge qysym jasamaghan halyq, onday әreket onyng jaratylysyna jat. Amerikagha barghan aghylshysha, Fransiyagha barghan fransuzsha, Germaniyagha barghan nemisshe, tipti Reseyding ózine barghan adam oryssha bilmese nanyn tauyp jey almay qalady. Onyng aty «qysym» emes, onyng aty «naqty ómir».  Nege bizge kelgende ol basqasha boluy tiyis?»

Tandau óz qolynyzda, Qaseke!..

Preziydent myrza! Dos Kóshim «Toqaev bizge demokratiyalyq zandardy qabyldap berip, ózi ottavkagha ketse, biz oghan altynnan eskertkish qoyar edik» depti. Preziydenttik merzimdi 7 jylgha ketu ýshin sozdyrmaytynyn qalay esten shygharyp aldy eken?..

Siz ketpeniz, ketpegeniniz jaqsy. Siz tek atqarushy biylikti premier-ministrge tapsyryp, óziniz ýsh biylikting ýilestirushisi retinde, damyghan elderdegidey ekonomikanyng kýretamyry – Últtyq bank pen qauipsizdik kepili – Qorghanys ministrligining biyligin óz qolynda ústaytyn Preziydent bolyp otyrynyz, eldi parlamenttik respublikagha ainaldyrynyz. Álemdegi eng myqty damyghan 7 elding bireui ghana taza preziydenttik ekeni beker emes qoy.

Qaseke, Siz isting adamy emessiz, siz oidyng adamysyz. oishylsyz. Kýn sayyn dәl sol jerde, dәl sol sәtte naqty sheshilui tiyis júmys kóbeygen sayyn gýl-gýl jaynap, ózin sudaghy jayynnan erkin sezinetin, «problema bar ma, әkel beri! Biz sony sheshu ýshin jýrmiz» deytin mening ústazym, óziniz qatty syilaytyn zamandasynyz Quanysh Aytahanovtay, artynda arqa sýier sayasy jetekshi túrsa taudy qoparyp, tenizdi qotaratyn Jaughashty Nәbiyevtey azamattar kóp qazaqta. Premier-ministrlik biylikti sonday «ishinde jay tasy bar» adamnyng bireuine - Islam Ábishevke beriniz. Eki jarym jylda ózin kirpidey jiyrylyp qarsy alghan Óskemenning orysyn qazaqqa ainaldyrghan (Ábishev Astanagha auysqanda qalalyqtar birinen-biri estip, jeti jýzdey (!) mashinamen aeroportqa kelip shygharyp salghan), 5 jyl Su komiytetining tóraghasy bolghanda budjetting 1 trln. 300 mlrd. tengesin jemqorlardyng jemsauyna týsirtpey, qazynagha qaytarghan ol sizge basty eki mәseleni – Qazaqstandy qazaq tildi memleket etu men jemqorlardan kemi 200 mlrd.dollardy qaytaru mәselesin qamyrdan qyl suyrghanday etip sheship beredi. Sizge de, bizge de, bәrimizge de keregi sol emes pe?..

Den Syaopin on jyl boyy tórtinshi oryndaghy mansapta otyryp-aq Qytaydy әlemning aldyna shygharyp jiberdi ghoy. Siz preziydent retinde Últtyq memleket qúrushylargha sayasy «krysha» bolyp otyrsanyz, Qazaqstan Qytaydyng 40 jylda ótkenin 10-aq jylda ótedi! Ony basynyzdaghy shashynyzday kóre beriniz! Tek qasyna senimdi serik retinde Kóshi-qon ministrligin Ibadulla Qalybekovke, orta jәne shaghyn biznesti damytatyn Jergilikti ónerkәsip ministrligin Jaughashy Nәbiyevke jýkteseniz boldy. Ekeui de Sharli de Gollding Aljirdegi 6 mln.fransuzdy ýsh jylda kóshirip әkelip, baspanamen, júmyspen qamtamasyz et degen tapsyrmasyn eki jylda oryndap bergen ministrindey (atyn úmytyp otyrmyn) mindetin merziminen búryn, artyghymen oryndaytyn jandar.

Manastyng 40 shorasynday 20 ministr men 20 әkimning qalghan 37-in de «Elim, últym!» degen, barlyq nәrsege tek últtyq mýdde túrghysynan: «Osy nәrse qazaqqa kerek pe, joq pa? Qazaqqa paydaly ma, ziyan ba?» degen túrghydan qaraytyn» (G.Beliger) jigitterden taghayyndasanyz, esiminiz qazaq tarihyna altyn әrippen jazyldy dey beriniz.

Óitkeni qazaqtay daryndy, talantty, alghyr, qabyletti, eliktegish, iykemdelgish, tózimdi, kónbis últ әlemde joq! Tek onyng baghy ashylmay, basshygha jarymay keldi. Qytaydyng basshylary halyqtyng ishtegi әleuetin syrtqa shygharatyn, istegen iygiligin iyt-qúsqa jegizbeytin jaghday jasap edi, 5 myng jyldyq tarihynda tendesi joq damugha qoly jetti. Shól dalagha ornalasyp, 20-aq jylda (1947-jyldan 1967-jylgha deyin), bar-joghy 6 mln.halqymen býkil arab әlemining tóbesine әngirtayaq oinatatyn memleketke ainalghan Izraili sekildi biz de 20 jylda Batys Týrik qaghanatyn qayta tirilte alamyz.

Tek úranymyz, Últtyq iydeyamyz – Qazaqtyng qayta órleui boluy tiyis.

Aparatyn jolymyz – Últtyq memleket; adastyrmas ay men júldyzymyz – Tazalyq pen Tәrtip boluy tiyis. Býkil qazaq bir tildi, bir dindi bolyp birikkende ghana ol Últtyq memleket qúra alady. Últtyq memleket qana ony biz kәzir qústay úshyp kele jatqan qúzgha baryp qúlaudan saqtap qala alady! Óitkeni, bizding elimiz kәzir ózining 5 myng jyldyq tarihyndaghy eng sheshushi kezende túr. Búnyng qasynda jonghar shapqynshylyghy da, asharshylyq ta oiynshyq. Sebebi, ol kezde jau kim bolghanda da syrttan kelgen, kózben kóruge bolatyn, aiqasyp kýresuge bolatyn jau edi. Býgingi jau jel siyaqty kózge kórinbeydi, úiyq sekildi bir ayaghyndy suyrsang ekinshi ayaghynnan tartady. Óitkeni, ol – ishte! Tilden, dinnen, menshikten, eng aqyry Shynghys hannan da ekige bólinip bitkenbiz. Bizding ózimizge tәn últtyq damu jolynan barynsha bas tartyp, meylinshe evropalyq damu jolyna týsuimiz týbirimen qate! Búralqy itterdi atugha tyiym saldyq. Al, byltyr Aqtóbede qanghybas itter bir jas balany talap óltirip qoydy. Mýmkin, odan keyin de talayyn óltirip jatqan shyghar, tek biz bilmeytin bolarmyz. Mine, biz bara jatqan túiyq jol... 

«Eng jaman diktatura eng jaqsy anarhiyadan artyq» degen sózdi bilesiz. Bizde býgin barlyq salada anarhiya! Qazaqtyng basy birigip ketpes ýshin qoldan, qasaqana jasalghan anarhiya... Bizde Tәrtip pen Tazalyq diktaturasy boluy tiyis. Jәne barlyq salada jemqorlyq. Osy eki jaudy da, basqasyn da biz orys imperiyasy men qoqan handyghynyn, 50 jylgha ghana bolsa da, qolastyna qaraghangha deyingi búrynghy, «búzylmaghan», shynayy qazaqy bolmys-bitimimizge qayta oralu arqyly jene alamyz.

Bizding B.Ábilev sekildi bauyrlarymyz duvanovtardyng izimen damyghan elderdegidey «azamattyq qogham» qúrghandy jaqsy kóredi. Biraq, ishterine kishkentay qulyq saqtap, ol elding bәrinde últtyq memleket sonau 1648-jyly 30-jyldyq soghystan keyingi Vestfali beybit kelisimine sәikes qúryla bastap, bayaghyda-aq qúrylyp qoyghanyn, sol sebepti olarda «memleket» pen «últ» degen úghymnyng tendes ekenin aitpaydy. Al, bizge damudyng onday satysynan ótpeu, «bir-aq  sekirim shygham dep, jyghylady, jatady» dep Abay atamyz aitqanday jaqsylyq әkelmeydi.

Men, әriyne, Messing te, Mónke by de emespin. Biraq, Gorbachevti aeroportta alghash ret kýtip alghanda: «Mynau bizge bәrin satatyn bolady» degen Ronalid Reygan sekildi, men de Túnghysh preziydent biylikke kelgen kýnnen bastap: «Myna adam bizdi orgha jyghady!» deumen boldym. 30 jylda ýlkenderden esitpegen sózim qalmady. Eshkimmen aitysqan joqpyn, «uaqyt kórsetedi» deumen boldym. Uaqyt kórsetti...

Qaseke! Qazaq songhy 30 jylda onbay eki ret aldandy. Aldymen ony halyqtyng ózi «baghymyzgha bitken adam» dep, Qúdayday sengen basshysy aldady. Ekinshi rettegi alayaqtyng atyn auyzgha da alghym kelmeydi. Dәl býgin siz de qaytyp ainalyp kelmeytin, tariha bir-aq ret bolatyn mýmkindikting aldynda túrsyz. IYә, qazaqtyng Últtyq memleketin qúrghan, onyng Qayta órleu dәuirining basynda túrghan adam retinde atynyz tariyhqa altyn әrippen jazylatyn bolady, iyә, qolyna kelip túrghan mýmkindikti paydalanbaghan (lәiim, men-aq janylysqan bolayyn), sonyng saldarynan halqyn auyr kezenge tap qylghan basshy retinde kiresiz.

Tandau óz qolynyzda...

Qúrmetpen, Ómirzaq Aqjigit

Abai.kz