Álem sayasatkerleri men ghalymdary jәne jazushylary sonday-aq,  tarihshylary «Úly Dala» dep kógildir Dunaydan Altaygha deyingi aralyqty aitqan. Qazaqstan osynau úlan-ghayyr jazyqtyqtyng kishigirim bir bóligi ghana deuge bolady.

Búl orasan zor aimaqta qanshama últtar men úlystar erte zamannan ómir sýrip keledi. Osy aimaqtyng bir shetindegi týrki elderining kindik besigi atanghan Altay tauy ózining ghajayyp tabighatymen, qút-berekesimen ejelden búl ónirdi qonys etken júrttardyng jýreginde ayauly mahabbattay saqtalghan.

Osy Altay tauynyng kórshi Qytay elindegi bóliginde, kókten qaraghanda jaqúttay jaltyrap jatqan bir aina kól bar. Mine búl – alys-jaqyngha aty әigili Qanas kóli. Eger Qytaydyng memlekettik kartasy shyghysqa qarap túrghan әteshke úqsasa, Shynjang ólkesi osy әteshting qúiryq túsynda. Al, Altay tauy osy qúiryq tәrizdi aumaqtyng tóbesinde túr.

Qanas kóli Tyva tilinde kórikti de syrly kól degen maghyna beredi. Degenmen, keyde qazaq sózi sekildi kórinedi. Keybireuler «Tau shatqalyndaghy kól» dep audaryp jýrse, taghy bireuler ony «Tóbe biylerding zәmzәmi» dep te tәrjimalaghan. Qanas kóli ghajayyp kórkimen ghana әigili emes, kól týbinde «týieni týgimen, biyeni býgimen» jútatyn qúbyjyq bar degen anyzben de býkil shartarapqa aty shyqqan. Qanas ózining qaytalanbas erekshelikterimen de qymbat. Eger taratyp aitsaq, ol Sibir Taygasynyng Qytaygha súghynyp jatqan tanghajayyp kórikti bóligi deuge bolady. Qytaydan Soltýstik múzdy múhiytqa qúyatyn Euraziya kenistigindegi eng iri Ertis dariyasynyng ýlken tarmaghy bolyp sanalatyn Buyrshyn ózenining bastau alar túsy osy ara deuge bolady.

Taghy bir aitarymyz, Resey Federasiyasyndaghy astanasy Qyzyl (Krasnyi) qalasy bolyp keletin Tyva respublikasyn qospaghanda Tyva júrtynyng ýlken bóligi osy Qanas kólining ainalasyna qonystanghan. Búl ónir adamzattyng eginshilik órkeniyetinen búryn kóshpeli elder mәdeniyetining tiri múrajayy desek artyq aitpaghandyq.

Qanas jer sharyndaghy eng ýlken Euraziya materiygining kindik túsynda ornalasqan. Tórt tóniregi adam ayaghy jete bermeytin, an-qúsy siyrek, qarly, it túmsyghy ótpeytin qalyng jynysty orman. Osynday iyen alqaptardyng qorshauynda túrghandyqtan, kýni býginge deyin bayyrghy qalpy men júmbaq kýiin saqtap qalghan. Qanastyng ekologiyalyq jýiesi erekshe taza, әlemde túqymy qúryp, joghalugha ainalghan ósimdikter men januarlardy osy aradan kezdestiruge bolady. Birikken Últtar Úiymynyng osy aragha kelgen qyzmetkerleri: «Búl ara – jer sharynyn  ashylmay qalghan eng songhy bir júmbaq ólkesi», - degen eken.

Qanas ónirinen 200 myng jyldyng aldyndaghy tórt múz dәuirinen qalghan erekshe bólek sýngilerdi, múz qadalardy, múz oimalaryn jәne ýshkil múz tau qúzdaryn sonday-aq, múzdy kóldi qyzyqtay alasyz. Qanas kólining tóniregin aq qar, kók múz japqan da, al bel ortasynan etegine deyin nu orman býrkegen taular qoralay qorshap jatady. Kók tóbeleri men tekshelerinde, shalghyndy saylarynda syldyraghan myndaghan búlaq aghady. Eger әsirelep aitsaq, búl arada kók aspan, aina kól, qazbauyr búlt jәne jasyl orman biregey kórinis tauyp, tútasyp ketken. Kólding «qúbylmaly kól» degen atauy da bar. Óitkeni kól beti keyde kókpenbek bolyp jatsa, birde appaq bolyp kórinedi. Tipti, keyde qyp-qyzyl bolyp túrsa, qaysybir uaqytta qonyr kýreng bolyp ketedi. Su dengeyinen 2030 metr biyik keletin múz basyna salynghan samaldyqqa shyghyp ainalanyzgha qarasanyz, jogharyda aitqan tútas kórinisti kórip qayran qalasyz.

Al endi, kól qúbyjyghyna keletin bolsaq, oghan qatysty tyvalardyng arasyndaghy anyz erekshe qyzyqtyrady. Anyzda aitylatyn kól qúbyjyghy – tótenshe ýlken su maqúlyghy kórinedi. Ol kól jaghasyna kelip su iship túrghan maldy jútyp qoyady eken-mys.

1996 jyly Jana Zellandiyalyq ghylymy ekspedisiya kólding ekinshi ainalmasynda úzyndyghy on metrge juyq keletin alty qyzyl balyqtyng qatarlasa jýzip, kólde qyzyl beldeu qalyptastyrghanyn bayqaghan. 1998 jyly osy ónirding bir malshysy salmaghy 48 keli keletin balyqty augha týsirgen eken. Búl songhy jyldardan beri bayqalghan eng ýlken qyzyl balyq retinde esepteledi. Alyp qyzyl balyq – soltýstiktegi suyq ózen-kólderde jasaytyn, óte siyrek kezdesetin et qorekti balyq týri. Osy  balyqtardyng salmaghy 3-4 tonna keledi. Ol óte jyrtqysh, әkki, úzaq uaqyt sudyng tereng ortasynda jasyrynyp jýredi. Balyqtanu ghalymdary alyp qyzyl balyqtyng túqymy jer sharynda qúryp ketti dep eseptegen eken. Degenmen, olardyng iz-deregi oilamaghan jerden Qanas kólinen tabylyp otyr. Qanas kólining eng tereng shúnghyly 188,5 metr. Kól suynyng kóbi erigen qar-múz suy. Qalay oilasaqta, múnday suda tegi qanday qúbyjyq ómir sýrui mýmkin? Sol qúbyjyq dep jýrgenimiz ýlken qyzyl balyq emes pe eken?

Ne desek te, Qanas kólinde ghajayyp maqúlyq bolghan degen anyz jәne ony bireuler kóripti degen әngime әlemning shartarabynan júrtshylyqty qyzyqtyryp, kólding kórkin kóruge keyingi jyldary turistterding belsendiligin arttyryp keledi.

Tyva júrty

Qanas alqaby – Qytaydaghy qalyng tyvalardyng asa kóp qonystanghan meken-jayynyng biri. Negizinen Qanas kólining jaghalauyndaghy auyldarda, Jana Tyva dep atalatyn kóptegen qystaqtarda jәne jagha-jiyekten sәl qashyqtau ornalasqan Aq qaba, Qom eldi mekenderinde tútas shoghyr bolyp ómir sýredi. Aytularyna qaraghanda, búl tyvalar – Shynghys han Qytaygha joryq jasaghanda jaradar bolghan jәne dimkәs sarbazdardyng osy arada qalghan úrpaqtary kórinedi. Olar qazaqsha mayyn tamyzyp, maqal-mәtelmen sóileydi. Qalay degenmen, týrki – qypshaq júrtyna jatady ghoy. Búlardyng sózderinen azdaghan dialektini angharugha bolady. Mysalgha aitatyn bolsaq; Ydyrys sózin – Ydyrysh nemese Ózen sózin – Dariya, Orman sózin – Toghay dep ataydy. Dariya jәne Toghay sózi qazaqtarda da bar. Qazaqtar sekildi toy-tomalaqqa óte qúmar el.

Tyvalar qalyng aghashty tau shatqaldarynda mal baghyp, ang aulap kýn kóredi. Júrt olardy «búlt arasyndaghy taypa» dep te ataydy. Olar túrghan jerlerde kóptegen balbal tastardy, jartas suretterin kórsek, olardyng arasynan әli kýnge deyin tasattyq beru saltyn jii kezdestiruge bolady. Tilderi Altay tilderi jýiesining týrki-qypshaq semiyasyna kiredi. Auyly aralas, qoyy qoralas qazaq rularymen jii aralasyp, qúda-qúdandaly bolyp jatady. Aynaladaghy barlyq nәrsening kiyesi bar dep oilaydy. Tyvalar ózderining últtyq oiyndaryn bәige, kýres, sadaq atu jarystaryn jii ótkizip túrady. Qary qalyng suyq ailarda ayaqtaryna kóbinese shanghy baylap jýredi. Shanghy qar jaughan kezennen bastap syrtqa shyqqanda olardyng qasynan tastamaytyn eng kerekti kóligi bolyp esepteledi.

Jalpy, kórshi Qytay eli - kóp últty memleket. 9 million 600 myng sharshy shaqyrym memleket aumaghynda elu alty últ birge túrmys keshude. Qytaydaghy últtardyng arasyndaghy eng kóbi Han (Hansular nemese Qytaylar dep atalady) últy. Búlardyng sany osy eldegi halyqtardyng toqsan eki payyzyn qúraydy. Búl eldegi úsaq últtardyng kópshilik bóligi týrkilerge jatady. Búlar kóbinese Altay men Tarbaghatay aimaqtarynda, Shynjang ólkesinde tirshilik etude.

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz