الەم ساياساتكەرلەرى مەن عالىمدارى جانە جازۋشىلارى سونداي-اق،  تاريحشىلارى «ۇلى دالا» دەپ كوگىلدىر دۋنايدان التايعا دەيىنگى ارالىقتى ايتقان. قازاقستان وسىناۋ ۇلان-عايىر جازىقتىقتىڭ كىشىگىرىم ءبىر بولىگى عانا دەۋگە بولادى.

بۇل وراسان زور ايماقتا قانشاما ۇلتتار مەن ۇلىستار ەرتە زاماننان ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. وسى ايماقتىڭ ءبىر شەتىندەگى تۇركى ەلدەرىنىڭ كىندىك بەسىگى اتانعان التاي تاۋى ءوزىنىڭ عاجايىپ تابيعاتىمەن، قۇت-بەرەكەسىمەن ەجەلدەن بۇل ءوڭىردى قونىس ەتكەن جۇرتتاردىڭ جۇرەگىندە اياۋلى ماحابباتتاي ساقتالعان.

وسى التاي تاۋىنىڭ كورشى قىتاي ەلىندەگى بولىگىندە، كوكتەن قاراعاندا جاقۇتتاي جالتىراپ جاتقان ءبىر اينا كول بار. مىنە بۇل – الىس-جاقىنعا اتى ايگىلى قاناس كولى. ەگەر قىتايدىڭ مەملەكەتتىك كارتاسى شىعىسقا قاراپ تۇرعان اتەشكە ۇقساسا، شىڭجاڭ ولكەسى وسى اتەشتىڭ قۇيرىق تۇسىندا. ال، التاي تاۋى وسى قۇيرىق ءتارىزدى اۋماقتىڭ توبەسىندە تۇر.

قاناس كولى تىۆا تىلىندە كورىكتى دە سىرلى كول دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەگەنمەن، كەيدە قازاق ءسوزى سەكىلدى كورىنەدى. كەيبىرەۋلەر «تاۋ شاتقالىنداعى كول» دەپ اۋدارىپ جۇرسە، تاعى بىرەۋلەر ونى «توبە بيلەردىڭ ءزامزامى» دەپ تە تارجىمالاعان. قاناس كولى عاجايىپ كوركىمەن عانا ايگىلى ەمەس، كول تۇبىندە «تۇيەنى تۇگىمەن، بيەنى بۇگىمەن» جۇتاتىن قۇبىجىق بار دەگەن اڭىزبەن دە بۇكىل شارتاراپقا اتى شىققان. قاناس ءوزىنىڭ قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىمەن دە قىمبات. ەگەر تاراتىپ ايتساق، ول ءسىبىر تايگاسىنىڭ قىتايعا سۇعىنىپ جاتقان تاڭعاجايىپ كورىكتى بولىگى دەۋگە بولادى. قىتايدان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا قۇياتىن ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەڭ ءىرى ەرتىس دارياسىنىڭ ۇلكەن تارماعى بولىپ سانالاتىن بۋىرشىن وزەنىنىڭ باستاۋ الار تۇسى وسى ارا دەۋگە بولادى.

تاعى ءبىر ايتارىمىز، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى استاناسى قىزىل (كراسنىي) قالاسى بولىپ كەلەتىن تىۆا رەسپۋبليكاسىن قوسپاعاندا تىۆا جۇرتىنىڭ ۇلكەن بولىگى وسى قاناس كولىنىڭ اينالاسىنا قونىستانعان. بۇل ءوڭىر ادامزاتتىڭ ەگىنشىلىك وركەنيەتىنەن بۇرىن كوشپەلى ەلدەر مادەنيەتىنىڭ ءتىرى مۇراجايى دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق.

قاناس جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ كىندىك تۇسىندا ورنالاسقان. ءتورت توڭىرەگى ادام اياعى جەتە بەرمەيتىن، اڭ-قۇسى سيرەك، قارلى، يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ جىنىستى ورمان. وسىنداي يەن القاپتاردىڭ قورشاۋىندا تۇرعاندىقتان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بايىرعى قالپى مەن جۇمباق كۇيىن ساقتاپ قالعان. قاناستىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسى ەرەكشە تازا، الەمدە تۇقىمى قۇرىپ، جوعالۋعا اينالعان وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردى وسى ارادان كەزدەستىرۋگە بولادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وسى اراعا كەلگەن قىزمەتكەرلەرى: «بۇل ارا – جەر شارىنىڭ  اشىلماي قالعان ەڭ سوڭعى ءبىر جۇمباق ولكەسى»، - دەگەن ەكەن.

قاناس وڭىرىنەن 200 مىڭ جىلدىڭ الدىنداعى ءتورت مۇز داۋىرىنەن قالعان ەرەكشە بولەك سۇنگىلەردى، مۇز قادالاردى، مۇز ويمالارىن جانە ۇشكىل مۇز تاۋ قۇزدارىن سونداي-اق، مۇزدى كولدى قىزىقتاي الاسىز. قاناس كولىنىڭ توڭىرەگىن اق قار، كوك مۇز جاپقان دا، ال بەل ورتاسىنان ەتەگىنە دەيىن نۋ ورمان بۇركەگەن تاۋلار قورالاي قورشاپ جاتادى. كوك توبەلەرى مەن تەكشەلەرىندە، شالعىندى سايلارىندا سىلدىراعان مىڭداعان بۇلاق اعادى. ەگەر اسىرەلەپ ايتساق، بۇل ارادا كوك اسپان، اينا كول، قازباۋىر بۇلت جانە جاسىل ورمان بىرەگەي كورىنىس تاۋىپ، تۇتاسىپ كەتكەن. كولدىڭ «قۇبىلمالى كول» دەگەن اتاۋى دا بار. ويتكەنى كول بەتى كەيدە كوكپەڭبەك بولىپ جاتسا، بىردە اپپاق بولىپ كورىنەدى. ءتىپتى، كەيدە قىپ-قىزىل بولىپ تۇرسا، قايسىبىر ۋاقىتتا قوڭىر كۇرەڭ بولىپ كەتەدى. سۋ دەڭگەيىنەن 2030 مەتر بيىك كەلەتىن مۇز باسىنا سالىنعان سامالدىققا شىعىپ اينالاڭىزعا قاراساڭىز، جوعارىدا ايتقان تۇتاس كورىنىستى كورىپ قايران قالاسىز.

ال ەندى، كول قۇبىجىعىنا كەلەتىن بولساق، وعان قاتىستى تىۆالاردىڭ اراسىنداعى اڭىز ەرەكشە قىزىقتىرادى. اڭىزدا ايتىلاتىن كول قۇبىجىعى – توتەنشە ۇلكەن سۋ ماقۇلىعى كورىنەدى. ول كول جاعاسىنا كەلىپ سۋ ءىشىپ تۇرعان مالدى جۇتىپ قويادى ەكەن-مىس.

1996 جىلى جاڭا زەللانديالىق عىلىمي ەكسپەديتسيا كولدىڭ ەكىنشى اينالماسىندا ۇزىندىعى ون مەترگە جۋىق كەلەتىن التى قىزىل بالىقتىڭ قاتارلاسا ءجۇزىپ، كولدە قىزىل بەلدەۋ قالىپتاستىرعانىن بايقاعان. 1998 جىلى وسى ءوڭىردىڭ ءبىر مالشىسى سالماعى 48 كەلى كەلەتىن بالىقتى اۋعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇل سوڭعى جىلداردان بەرى بايقالعان ەڭ ۇلكەن قىزىل بالىق رەتىندە ەسەپتەلەدى. الىپ قىزىل بالىق – سولتۇستىكتەگى سۋىق وزەن-كولدەردە جاسايتىن، وتە سيرەك كەزدەسەتىن ەت قورەكتى بالىق ءتۇرى. وسى  بالىقتاردىڭ سالماعى 3-4 توننا كەلەدى. ول وتە جىرتقىش، اككى، ۇزاق ۋاقىت سۋدىڭ تەرەڭ ورتاسىندا جاسىرىنىپ جۇرەدى. بالىقتانۋ عالىمدارى الىپ قىزىل بالىقتىڭ تۇقىمى جەر شارىندا قۇرىپ كەتتى دەپ ەسەپتەگەن ەكەن. دەگەنمەن، ولاردىڭ ءىز-دەرەگى ويلاماعان جەردەن قاناس كولىنەن تابىلىپ وتىر. قاناس كولىنىڭ ەڭ تەرەڭ شۇڭعىلى 188,5 مەتر. كول سۋىنىڭ كوبى ەرىگەن قار-مۇز سۋى. قالاي ويلاساقتا، مۇنداي سۋدا تەگى قانداي قۇبىجىق ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن؟ سول قۇبىجىق دەپ جۇرگەنىمىز ۇلكەن قىزىل بالىق ەمەس پە ەكەن؟

نە دەسەك تە، قاناس كولىندە عاجايىپ ماقۇلىق بولعان دەگەن اڭىز جانە ونى بىرەۋلەر كورىپتى دەگەن اڭگىمە الەمنىڭ شارتارابىنان جۇرتشىلىقتى قىزىقتىرىپ، كولدىڭ كوركىن كورۋگە كەيىنگى جىلدارى تۋريستتەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ كەلەدى.

تىۆا جۇرتى

قاناس القابى – قىتايداعى قالىڭ تىۆالاردىڭ اسا كوپ قونىستانعان مەكەن-جايىنىڭ ءبىرى. نەگىزىنەن قاناس كولىنىڭ جاعالاۋىنداعى اۋىلداردا، جاڭا تىۆا دەپ اتالاتىن كوپتەگەن قىستاقتاردا جانە جاعا-جيەكتەن ءسال قاشىقتاۋ ورنالاسقان اق قابا، قوم ەلدى مەكەندەرىندە تۇتاس شوعىر بولىپ ءومىر سۇرەدى. ايتۋلارىنا قاراعاندا، بۇل تىۆالار – شىڭعىس حان قىتايعا جورىق جاساعاندا جارادار بولعان جانە دىمكاس ساربازداردىڭ وسى ارادا قالعان ۇرپاقتارى كورىنەدى. ولار قازاقشا مايىن تامىزىپ، ماقال-ماتەلمەن سويلەيدى. قالاي دەگەنمەن، تۇركى – قىپشاق جۇرتىنا جاتادى عوي. بۇلاردىڭ سوزدەرىنەن ازداعان ديالەكتىنى اڭعارۋعا بولادى. مىسالعا ايتاتىن بولساق; ىدىرىس ءسوزىن – ىدىرىش نەمەسە وزەن ءسوزىن – داريا، ورمان ءسوزىن – توعاي دەپ اتايدى. داريا جانە توعاي ءسوزى قازاقتاردا دا بار. قازاقتار سەكىلدى توي-تومالاققا وتە قۇمار ەل.

تىۆالار قالىڭ اعاشتى تاۋ شاتقالدارىندا مال باعىپ، اڭ اۋلاپ كۇن كورەدى. جۇرت ولاردى «بۇلت اراسىنداعى تايپا» دەپ تە اتايدى. ولار تۇرعان جەرلەردە كوپتەگەن بالبال تاستاردى، جارتاس سۋرەتتەرىن كورسەك، ولاردىڭ اراسىنان ءالى كۇنگە دەيىن تاساتتىق بەرۋ سالتىن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. تىلدەرى التاي تىلدەرى جۇيەسىنىڭ تۇركى-قىپشاق سەمياسىنا كىرەدى. اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس قازاق رۋلارىمەن ءجيى ارالاسىپ، قۇدا-قۇداندالى بولىپ جاتادى. اينالاداعى بارلىق نارسەنىڭ كيەسى بار دەپ ويلايدى. تىۆالار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىن بايگە، كۇرەس، ساداق اتۋ جارىستارىن ءجيى وتكىزىپ تۇرادى. قارى قالىڭ سۋىق ايلاردا اياقتارىنا كوبىنەسە شاڭعى بايلاپ جۇرەدى. شاڭعى قار جاۋعان كەزەڭنەن باستاپ سىرتقا شىققاندا ولاردىڭ قاسىنان تاستامايتىن ەڭ كەرەكتى كولىگى بولىپ ەسەپتەلەدى.

جالپى، كورشى قىتاي ەلى - كوپ ۇلتتى مەملەكەت. 9 ميلليون 600 مىڭ شارشى شاقىرىم مەملەكەت اۋماعىندا ەلۋ التى ۇلت بىرگە تۇرمىس كەشۋدە. قىتايداعى ۇلتتاردىڭ اراسىنداعى ەڭ كوبى حان (حانسۋلار نەمەسە قىتايلار دەپ اتالادى) ۇلتى. بۇلاردىڭ سانى وسى ەلدەگى حالىقتاردىڭ توقسان ەكى پايىزىن قۇرايدى. بۇل ەلدەگى ۇساق ۇلتتاردىڭ كوپشىلىك بولىگى تۇركىلەرگە جاتادى. بۇلار كوبىنەسە التاي مەن تارباعاتاي ايماقتارىندا، شىڭجاڭ ولكەسىندە تىرشىلىك ەتۋدە.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz