Basy: Biz – qazaq ejelden...

Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...

Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...

Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...

Jalghasy: Biz – qazaq ejelden...

Jalghasy: Biz – qazaq ejelden... 

Ózindi-ózing tanu tәjiriybesinen

22.

Ýisin birlestigine kiretin taypalardyng birazymen birge Shapyrashty da, ónirdi biylep-tósteushilerding auysyp túruyna qaramastan, negizinen túraqty týrde Jetisudy mekendegen sekildi. Tipti, jogharyda kórsetkenimizdey, óz aralarynan shyqqan Shapyrashty Úran ejelgi babalarynsha Mayqy by atanyp, qaharly әmirshi Shynghyshannyng uәzirlerining biri dәrejesine kóterilgen. Mayqy biydin  Shynghyshangha shejirede atalatynday yqpaly boldy ma, bolmady ma, Shynghyshan onyng aqyl-kenesin tyndady ma, tyndamady ma, – qalay bolghanda da, ol ózining at ýstinde semser kóterip jýrip jihangerlikpen qúrghan alyp imperiyasynan kózi tirisinde balalaryna ýles bólip berdi.

Qazaq elining ken-baytaq jerin ol ýsh ýlken úlyna bekitti. Ertisting batys jaghy –  Jetisudyng soltýstik bóligin, Ortalyq, Soltýstik jәne Batys Qazaqstan jerlerin qamtityn mol alqap, sonday-aq tómengi Edil boyy men odan әri qarayghy Shynghyshan jauyngeri attarynyng túyaghy tiygen jerlerding barshasy Joshy úlysynyng kúramyna kirdi (búl úlys úzamay irgesin batysqa qaray keneytip, Altyn Orda dep atalghany mәlim). Ontýstik Qazaqstan men Ontýstik-Shyghys Qazaqstannyng aumaghy Shaghatay úlysyna jatty. Búl ónir Jetisudyng ýlken bóligin alatyn. Al onyng soltýstik-shyghys bóligi Ýgedey úlysyna berildi.

Úlys biyleushileri birte-birte kýlli biylikti óz qoldaryna shoghyrlandyrghandyqtan, Shynghyshan imperiyasy úzamay derbes memleketterge ydyrap ketti. Oghan, әriyne,  qúldyqqa týsirilgen san tekti, san tildi halyqtardyng ezgige qarsy kýresi, sheksiz-shetsiz qyrqystar, ekonomikalyq baylanystardyn, ortaq mәdeny dәstýrlerding joqtyghy da eleuli әserin tiygizdi. Semser oinatyp, atpen shauyp jýrip kóptegen elder men halyqtardy imperiya qolastyna qaratyp alugha bolghanmen, qúrama bolghandyqtan da, olardyng birtútastyghyn tap sonday jolmen saqtau mýmkin emes-tin.

HIII ghasyrdyng 50-shi jyldarynyng basynda úly han Mónke men Joshy úlysy basshysynyng yqpaldary jýretin shekara Shu men Talas ózenderi arasynan ótetin. Mónke ólgennen keyin, 60-shy jyldary, imperiyanyng birligi mýldem setineuge bet aldy. Mónkening inileri Aryqbúqa men Qúbylay imperator taghy ýshin soghysugha kiristi.  Soghys qimyldary Jetisu jerinde de jýrdi. Aryqbúqa jauyngerlerining halyqqa qysymdy kýsheytkeni sonsha, Ile angharynda júrt asharshylyqqa úshyrady.

Sol kezendegi ózara qyrqysqan soghystar saldary jayynda: «Sol uaqytta kóp adam qaza tapty, aimaqtar qanyrap qaldy, al shabyndyqtarda topyraq qúrghap keuip ketti. Shayqastarda eki jaulasushy tarap ta kóp jauyngerinen aiyryldy. Eki jaqtyng da qazynasy sarqyldy, qalalar men qúrylystar qausatyldy, al adamdar olardy tastap ketti de, ýi-kýisiz qanghybastargha ainaldy», – dep jazdy shejireshi Mahmúd ben Uәliy.

Sóitip, әigili jihanger Shynghyshan qosyndary shabuylynyng ózinde zardap shekpegen Jetisu qalalary endi onyng úrpaqtarynyng ózdi-ózi jaulasyp soghysuy kezinde qiratyldy.

Qazirgi zamanghy ghylymy tariyhqa mәlim jazbasha derekkózder men arheologiyalyq aighaqtar ólkede mongholdar ýstemdigi ornyqqannan keyingi alghashqy onjyldyq ishinde-aq, Jetisudyng kýizelgenin kórsetedi. Qalalyq jәne otyryqshy-eginshilik mәdeniyet tez qúldyrady. Bau-baqsha jәne egis ósiru maqsatynda iygerilgen jer telimderi jayylymdargha ainaldyryldy. Óstip, qala mәdeniyeti damyghan, otyryqshy-eginshi jәne jartylay kóshpendi mal sharuashylyghy zamanyna say órkendegen, kәdimgidey gýldengen, halyq tyghyz túratyn ontýstik-shyghys aumaq ózining búrynghy ekonomikalyq jәne mәdeny manyzyn tez joghaltty.

Óitkeni mongholdar jaulap alysymen búl ólkege Ortalyq Aziyadan kóptegen kóshpendi júrt lek-lek bolyp aghylyp kelgen bolatyn. Búl jәit egistikti, óndeletin jer kólemin kýrt qysqartugha mәjbýr etip, otyryqshy túrmysyn shekteu esebinen kóshpendilik ómir salty kýsheydi. Monghol shonjarlary Shyghys Qazaqstan men Jetisuda jaqsy jayylymdardy basyp alyp, bayyrghy halyqty ata qonysynan yghystyrdy. Al   olardyng ózderi basyp alghan aumaqty úlystargha bólui etnostyq  jaghynan tuys toptardyng bir-birinen ajyrap qaluyna aparyp soqty.

Al Jetisu ýsh monghol úlysyna qaraghan shaqta tútastyghynan da aiyryldy. Eldi mekenderdin  qausatyluy, bau-baqshalardyn, egistikterding mal túyaghy astynda taptalyp qaluy, sulandyru jýielerining joyyluy, otyryqshylardyng bosqyndyqqa úshyrauy, Ontýstik Qazaqstannyng qalalarymen ekonomikalyq baylanystardyng Shynghyshan joryghy kezinen-aq kýrt qúldyrauy saldarynan Jetisudaghy qalalar tirshiligining sharuashylyq negizi búzylghan-dy. Osynyng bәri ólkeni XIV ghasyrdyng ortasyna qaray kóshpendiler aimaghyna ainaldy.

Mongholdardyng qazaq jerin jaulap aluy jәne biylep-tósteui barysynda kóptegen etnostyq toptar Mongholiyadan Qazaqstangha qonys audardy. Olardyng ishinde naymandar, kereyitter (kereyler men kereyitter), qonyrattar men jalayyrlar bolghany ghylymgha kópten mәlim. Olar ózderining atyn saqtay otyryp, týrki halyqtaryna qosylyp ketti. Sonday-aq, osynau eleuli taypalardan basqa da etnostyq toptardyng shashyrandylary (mәselen, qiyat, onghyt, t.b.) qazaq jerine kelip, jergilikti ru-taypalargha siniskeni anyq bayqalady.

Jalpy, monghol shapqynshylyghy qazaq jerindegi týrkilerdin  qúramy men antropologiyalyq bitimine belgili bir dәrejede әserin tiygizdi. Týrkilerding bet-pishinindegi mongholoidtik sipattar kýsheye týsti. Degenmen, mongholdar qazaq jeri aumaghynda ózderi qúrghan úlystarda túratyn halyqtardyng shaghyn ghana bóligi bolghandyqtan,  jergilikti týrki búqarasymen tez sinisip ketti. Týrkilerdin  tilin, dinin, dilin, ghúrpyn qabyldady. Áytse de eng joghary dәrejeli monghol shonjarlary, týrkilene túra, ózderining tegin úmytpay, maqtan etti.

Búl jәit XV–XIH  ghasyrlardaghy Qazaq handyghy dәuirinde olardyng tóre dep atalyp, biyleushi kasta dәrejesinde dәripteluine jetti. Tóreler ishindegi Shynghyshannyng tikeley úrpaqtarynan sanalatyndar  qazaq qoghamynyng qoghamdyq-sayasy qúrylysynan han taghyn jeke iyelenuge qúqyqty súltandardyng joghary sosloviyesi retinde kórinis tapty[1].

Shynghyshan imperiyasynyng jogharghy basshylyghyn qúraghan shonjarlar qatarynda boldy dep sanalatyn Mayqynyng Ýisinnen shyqqanyn әigili Shәkәrim shejiresinen, onyng ishinde Shapyrashtydan shyqqanyn jogharyda әngimelengen Qazybek bekting «Týp-túqiyannan ózime sheyin» dep atalatyn jazbalarynan bilemiz. Sondaghy shejire mәlimetteri boyynsha –  Mayqydan Emenbek jәne Erenbek degen eki bala tarapty. Emenbek әkesining úly imperator Shynghyshannyng uәziri lauazymynda qyzmet atqarghanyna qaramastan, biylikke aralaspaghan, jәy sharuashyl ghana adam bolghan desedi. Al onyng Órken atty jalghyz úly saldyq qúryp jýripti.  Shamasy, kedey bolsa kerek, jayausal atanghan eken. Jayausal Órken saldyqqa salynyp jýrip, alpys jasqa  kelgende ghana Kórkembek, Kógenbay degen egiz bala kóripti. Uaqyt túrghysynan qaraghanda, búl egiz úl HIII ghasyrdyng sonynda dýniyege kelgen  siyaqty...

Qazybek bek jazbalarynda osy egizding synary Kórkembek jayynan qyzyq әngime aitady, sony mazmúndap eske salayyq... Kórkembek tas sheberi bolghan eken de, onysyna tuysqandary qatty namystanypty. Al Kórkembek búl mamandyghyn jýregi qalaghan jәne onyng qyr-syryn  mengerudi әbden jetildirgen kisi bolsa kerek. Ol  el biyleushilerge arnap Áulieata manyndaghy orasan zor tabighy tastan ýsh saray qashap shygharghan kórinedi. (Búnday oqighanyng – atalmysh tas sheberi 25–35 jastar shamasyna jetkende, yaghni, shamamen HIV ghasyrdyng bas kezinde oryn aluy yqtimal). «Saraydy men ózim kózimmen kórdim, – dep jazady 1776 jyly Qazybek bek. – Saray tastan qalanbaghan, biteu tastan qashalghan».

Bayqap túrghandarynyzday, shejireshi aityp otyrghan saraydy Kórkembek tútas jartas ishin ýngip jasaghan eken. Ol túrghyzghan tas saray ýsh jerden oryn teuipti, ýsheuining de sapasyna  Qazybek bek «myng jyldyq desem artyq bolmas» dep iri bagha beredi. «Biraq songhy ýsh jýz jylda sonday ghimaratty paydalanbay, bosqa qaldyrghandyqtan, endi eshki oinaqqa ainalghan» degen ókinish bildiredi. Ol kórgen shaqta saraydyng «tas tóbeleri tesilgen, zaman ótkendikten, jel-qúzdan tastary jarylyp mújylghan». Biteu  beltireuler ghana aman-jaqsy túrsa kerek. Al tereze, esik oryndary mújylghan eken, ishine su jiylyp, kólshik túratyn bolypty. Údayy su tiyip túrghan song tastary jarylghan kórinedi. Saraydyng HVIII ghasyrdaghy kórinisi osynday bolypty.

Qazybek bek onyng mólsheri jayynda: «zәulim, biyiktigi on bes qúlashtay», – deydi. Bir qúlashtyng kemi birjarym metrden asyp týsetinin eskersek, Kórkembek sarayynyng HVIII ghasyrgha jetip tozyp túrghan shaghyndaghy biyiktigi jiyrma bes metr shamasynda  bolsa kerek. Shejireshi onyng sәulet ónerining erek tuyndysy bolghanynan da habardar etedi: «jeke irgenekter,   bosaghalar,   mandayshalar   oiylyp   qashalghan». Naqyshtary da sәndi bolghan siyaqty, tek «bederi óship barady». Soghan oray: «Átten, men múny qartayghan, kóz irindep, buyn dirildegen kezimde keziktirdim, – dep ókinedi. – Áytpese, úyalmay-aq, bala-shagha ýrim-bútaghymmen, zәuzatymmen bar ghúmyrymdy osy saraydy tiri kýnindegidey etuge júmsar edim».

Nazar audara ketelik: jogharydaghy jýrekjardy syryna qaraghanda, Qazybek bek tóbesinen su aqqan iyesiz saraydy «qartayghan, kóz irindep, buyn dirildegen kezi» deuge bolatyn shaghy –  HVIII ghasyrdyng 60-shy – 70-shi jyldarynda kórgen. Demek «songhy ýsh jýz jylda» odan mekendeushiler ketken uaqyt shamamen HV ghasyrdyng 60-shy jyldaryna sәikes keledi. Shejirede saraydyng nelikten tastap ketilgeni aitylmaydy, biraq,  sonsha mezgil «ghimaratty paydalanbay, bosqa qaldyrghandyqtan», onyng jogharyda aitylghanday kýige týskeni bayandalghan.

Qazybek bek ata-babalarynyng Kórkembekti layyqty dәrejede qadirlemegenine qynjylady. Olar sәuletshining tastan saray túrghyzghan osynday ónerin baghalay almay: «Odan da aghayyn arasynda et jep, qymyz iship, serilik qúryp, sәukim salyp jýrmes pe?» – depti-mys... «Men múnday ghimarat túrghyzghan adamdy ghúmyr baqy ardaqtap óter edim, – deydi shejireshi HVIII ghasyr tereninen, – biraq bizding ata-babalarymyz ol «tas qashady, bireuge ýy saldy» dep namys qylghan»[2].

Bayqap otyrghandarynyzday, Qazybek bek sonau alys zamandarda «tastan salghan saraylarymyz búzylyp, kesene-keshenderimiz, saghana-mazarlarymyz kýl talqan bolghanyn eske alghanda», ata-babalardyng osynau kertartpa namysy ýshin qynjylatynyn sezdiredi. «Milliondaghan adamnyng ghúmyry atqa minip nayza atyp, kýn-týn qatyp, bel buuly, jeng súghuly ótkenine qan jylaymyn» deydi. Tútas jartastan ghalamat sheberlikpen salynghan alys zamanghy saraydyng «qúlap mújylyp jatsa da» úrpaq nazarynda bolmaghyna oy jýgirtedi. Bir zamandarda – myna tasty kim qashady eken, kimning ýlgi-ónegesimen isteldi eken degen saual qoyylghanda – júrttyng sәuletshi esimine qúrmetpen qararyna kýmәn keltirmeydi: «atam Kórkembekting esimining ataluy dýniyege jar salyp túrmay ma? Atamnyng sol salghan sәuleti dәuleti emes pe?» Alayda, ómirsheng órkeniyet jolyn «kókiregi kór, aidaghany jer» bolghan ózining ótken zamandardaghy babalary týsine almaghanyna ókinish bildirgennen basqa amaly joq...

Búl oraydaghy onyng ómir sýruding mәni haqyndaghy payymdaulary oilandyrady. Mine, ol Qazybek batyr atandy, Qazybek bek atandy. Hannyng tizesin basyp, aqylshysy ispettenip, ordasynda otyrdy. Sonda ne bitti? – ol ózine osynday saual qoyady. Sonday saual qoyady da, izinshe: «Átten, ghúmyr bosqa ketti» dep sheshimtal baylam jasaydy. Olay deu sebebin ózining kýlli sanaly tirshiligi sarp etilgen jaugershilik dәuirden kóredi: «Bәrine kinәli – qalmaq salghan sýren, sonyng qazaqty yryn-jyryng etkeni». Sosyn sol oraydaghy da ókinishin aitady. «Keyde otyryp býkil bir júrtty jer betinen joq qylyp jibergenimizge irenjiymin de, janym da ashidy», – deydi.

Múndaghy shejireshi renjip te, jany ashyp ta eske alyp otyrghan tarihy oqigha jayyna kishkene kónil audara ketelik. Onyng «jer betinen joq qylyp jibergen» dúshpan – «býkil bir júrt» – dep otyrghany qalmaq ekeni týsinikti. Ghasyrlar boyghy shabuyldarymen «qazaqty yryn-jyryng etken» qalmaq qazaqtyng qaharmandyq әskery is-qimyldary nәtiyjesinde oisyray jenildi. Qytaydyng joyqyn soqqysy saldarynan jonghar memleketi retinde ómir sýruin toqtatty. Batyr osyny aitqysy kelgen bolu kerek. Biraq qalmaqtar jer betinen joyylyp ketken joq, olardyng úsaq shoghyrlary óz tarihy otanynda tirshilik keshude, ýlken toby ózindik memlekettiligin saqtap, Edil syrtynda týtin týtetip otyr, birer shashyrandylary bizding de elimizde bar, al hisapsyz bóligi ishimizge kirip, sinisip, qan aralastyryp alghaly qay zaman…

Qazybek bek óz dәuirining belgili túlghasy bolghan. Biraq ol ózining jetken mәrtebesine de razy emes. «Eng bolmasa júrt aita jýretin, mәngi túratyn, tas saray salmaghanmen, tauarihtyng bolashaghyna tastay jol tartatyn birdeme qaldyra almaghan ghúmyr ghúmyr ma, ol itting kýni emes pe?» – dep nalidy. Eng bolmasa qolgha alghan kitapbyn bitire alsam eken dep armandaydy.

Alayda ony qorshaghan zamandastarynyng talaby da qyzyq, olar Qazybek bek «atamyz Úran-Mayqyday nege bolmaydy» dep kónil tolmaushylyq bildiredi, sol ataqty Mayqy by «siyaqty eldi malday ait dep órgizip, shayt dep qayyryp otyrmas pa» degen sózdermen ýzilgen ýmitterin sezdiredi. Olardyng múnday kózqarastaryn shejireshi qúlazushylyq sezimmen atay ketedi de, negizgi payymyn bylay tarqatady: «Qolymen tasqa naqysh oiyp, býgingi kýnge jetkizgen atam Kórkembek birneshe tasqa suret te qashapty desedi. Ony qazaqtyng shetsiz, sheksiz dalasynyng qay tauynan, qay tasynan qararsyn? Qaybir onyng aty aighaylap jazylyp túr!? Sol on sausaghynan óneri tamghan, qarauyndaghy ýsh jýz sheber tasqa tamgha basyp, beder qaldyrghan adamnyng endi bes jýz jylda olar týgil Kórkembek esimi de úmyt bolary sózsiz. Átten, Qojahmet saghanasyn túrghyzghan sheberlerdey olar da esimderin jazar ma edi. Kim biledi, jazghan da bolar. Zaman ótken son, betin tauarih shymyldyghy kólegeylep qalghan bolar. ...Óldin-óshtin, dýniyeden kettin, sonymen bәri bitti».

HVIII ghasyr avtorynyng osy pessimistik pikiri, aityp otyrghan sarayy odan eki ghasyrdan jiyrma-otyz jylday astam uaqyt ótkendegi úrpaqqa – bizding zamandastarymyzgha beymәlim ekenin oilaghanda,  shynymen de shyndyqqa ainalghanday sekildenedi. Biraq, qansha aitqanmen, bizding ótken joldarymyzda «tauarih shymyldyghy kólegeylep qalghan» tústar jetkilikti ekeni ras qoy. Demek, solardy tabugha, anyqtaugha tyrysu lәzim, sonday maqsattaghy izdenis esh toqyramauy kerek. Búghan HVIII ghasyr avtorynyng jazbalaryn HHI ghasyrda ekinshi basylym retinde dýniyege әkelip otyrghan baspa újymynyn: «Qazirgi Aqyrtas atap jýrgen eskertkishimiz osy Kórkembek salghan saray bolar. Baspager»[3], – degen eskertpesi de eleuli týrtki bolarlyqtay...

Baspager Kórkembek salghan saray boluy yqtimal dep otyrghan «Aqyrtas» – qabyrghalary iri tas bloktardan qalanghan, qazirgi qaldyq silemderining biyiktigi bir metrden bir jarym metrge deyin jetetin, tórt búryshty josparmen túrghyzylghan monumentti qúrylys. Qalanyng basty kóshesi soltýstik jәne ontýstik qaqpalarynyng arasyn jalghastyrady. Sol basty kóshege kese-kóldenen, shyghystan batysqa qaray ótetin taghy bir kóshe bar, ol óz zamanynda tereng aivandargha baryp tirelgenge úqsaydy. Kósheler qalany tórtke bólgen. Onyng ýsheui ishki aulanyng ainalasyna toptastyryla salynghan túrghyn ýilerden túrady. Al qalanyng soltýstik-batysyndaghy tórtinshi bóligine qúrylys salynbaghan. Barlyghynyng qaq ortasynda periymetri boyynsha mólsheri 5×5 metr bolatyn tas sәntireu (kolonna) qoyylghan aula ornalasqan. Aulanyng ontýstik jaghynda su jinalatyn әuit ispetti eki qazanshúnqyrdyng silemi bayqalady. Qala qúrylysy sonyna deyin túrghyzylmay, ayaqsyz qaldyrylghan[4].

Aqyrtasty «Qazaqstan» últtyq ensiklopediyasy Taraz qalasynyng shyghysynda 40 shaqyrym jerdegi eski qúrylys orny retinde sipattaydy. Ony qúrylys materialdary tas bolghandyqtan jәne pishimining malgha shóp salatyn aqyrgha úqsas boluyna baylanysty Aqyrtas dep ataghan degen týsindirme beredi. Alystan kórinip túruy ýshin taudyng ýstine tórtbúryshty jobamen salghan dep tújyrady. Qazirgi kezdegi qabyrghalarynyng saqtalghan silemderining mólsherinen habardar etedi. Qúrylystyng qarama-qarsy eki býiirining úzyndyghy 160 metrden, al ekinshi jaqtary 146 jәne 140 metr shamasynda kórinedi. Qabyrghalar kólemi 40h70h70 (80) sm bolyp keletin iri tas bloktardan qalanypty.  Qorghanda bireui soltýstiginen, ýsheui ontýstiginen ashylatyn  4 qaqpa bar eken. Aula ishinde qabarghalargha japsarlastyra túrghyn ýiler salynghan. Olar qyzmet kórsetetin jәne sharuagha qajetti bólmeler keshenin qúraydy.   Aqyrtas qojayynynyng jatyn jayy men meymandargha arnalghan ýii aulanyng týpki, ontýstik esik jaghynda bolghan. Al soltýstik esik jaqtaghy ýiler Aqyrtasta qyzmet etetin adamdargha, kýzetshilerge arnalghan, sonday-aq bir bólegi atqora bolghan tәrizdi[5].

Álemdik órmektorgha toqylghan «Aqyrtas» saray kesheni» degen habarlamada  qazirgi kezde QR Últtyq ghylym akademiyasy janyndaghy Arheologiya jәne etnografiya institutynyng basqaruymen keshen aumaghynda qazba júmystary jýrgizilip jatqany, aldaghy kezde respublikalyq «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda múrajay keshenin qúru josparlanyp otyrghany aitylady. Arheologiyalyq zertteuding songhy nәtiyjelerining derekteri boyynsha – Aqyrtasty Úly Jibek jolyndaghy orta ghasyrlyq qala Kasribaspen baylanystyrugha bolady delinedi osynau ghalamtor habarynda.

Kóptegen ghalymdardyng payymdaulary Aqyrtas arab qolbasshysy Kuteybanyng búiryghy boyynsha soghylghan degenge sayady. Kórushilerding týisigin qúrylystyng alyptyghy, kendigi, qúrylysqa tastardy paydalanu sheberligi tang qaldyrady. Saray keshenining irgetasy 4 metr terendikte qalanghan. Anyzdardyng keybirinde qúrylystyng maqsatyn týsindirip, onyng ayaqtalmay qalu sebepteri aitylady. Kólemining alyptyghyna baylanysty ony ejelgi egiypettik piramidalarmen salystyrady. Aqyrtas qúrylysynyn tolyq ayaqtalmauyna bir kezdegi quatty Taraz qalasynyng kýireui, shet jerlikterding jii shabuyly men ózara soghystar teris әserin tiygizdi degen boljam bar ekeni de eskertiledi[6].

Ghalymdar K. Baypaqov pen S. Joldasbaev Aqyrtas arab qolbasshysy Kuteybanyng búiryghy boyynsha soghylghan degen joramaldy asa joqqa shygharmaydy.  Olar  Aqyrtastyng VIII ghasyrdyn ekinshi jartysynda, dәlirek aitqanda – 751 jyly Atlah manyndaghy shayqasta  qytay әskerin qarlúqtar men arabtar birlesip jenip, eki memleket arasynda beybit qatynas ornaghan kezde salyna bastauy mýmkin degen oy aitady. Biraq qúrylystyng salynuy belgisiz sebeptermen toqtap qalghan  deydi. Sonday-aq olar arab ghalymdary ibn Hordabek pen ibn Kudam derekterinen mәlim Úly Jibek jolynda ornalasqan Kasribastyng tap osy Aqyrtas boluy yqtimal degen boljam jasaydy[7].

Tarazdan shyghysqa, Aqsholaq temirjol stansasynan ontýstikke qaray shyghatyn jolda Ontýstik Qazaqstannyng júmbaghy mol eskertkishining biri Aqyrtas jatqanyn aitady ghalamtordyng «Aqyrtas júmbaghy» degen bir shaghyn maqalasy. Onda qúrylystyng salynu tarihy, qúrylysynyng avtory jayynda eshqanday derek joq ekendigi atap ótilip, esesine týrli qyzyqty, keremet anyzdar bar ekeni eske salynady.  Kóptegen kóripkelder Bermud ýshbúryshynyng ýshinshi nýktesi osynda deydi eken... Búl bir orasan zor, batyl josparmen qolgha alynyp, bitpey qalghan qúrylys auqymdy aulanyng ishine shoghyrlanghan ýiler kesheninen túrady. Qazaqstan men shetelderding biraz ghalymdary osy sәulet eskertkishi jóninde óz jobalaryn úsyndy. Osynau biregey sәulet kesheni Qazaqstannyn, týrki memleketterining Tayau jәne Orta Shyghys memleketterimen Úly Jibek jolyndaghy erte, orta ghasyr kezeninde sayasy jәne mәdeny baylanystaryn anyqtau ýshin әli zerttey týsudi talap etedi. 2004 jyly Aqyrtasta qalanyng ejelgi kelbetin qalpyna keltiretin restavrasiyalyq júmystar bastaldy[8].

Eger HVIII ghasyrda Aqyrtas sol zamanghy kózi ashyq túlghalardyng biri sanatyndaghy Qazybek bekting ghana qalamyna iligip, ózegin órtegen oilargha jetelegen bolsa, songhy eki jýzjyldyq boyy ol ghylymy júrtshylyqty da, qalyng kópshilikti de eren de erek sәulet eskertkishi retinde tanyrqatyp keledi.

Býkil dýnie jýzinin  nazaryn audarghan, adamdardy tamsandyryp, kýni býginge deyin tanghaldyratyn әlemning jeti keremeti ispetti tanghajayyptar qazaq elinde de jetkilikti ekenin býginde izdenimpaz otandastar jarysa aityp jýr. Álemning alghashqy keremetine kiretin Mysyr piramidalarynan, Efestegi Artemida ghibadathanalarynan birde-bir kem týspeytin keremetterding baryn, solardyng ishinde Aqyrtas kesheni de  túrghanyn qaperden shygharyp alghanbyz, «qolda barda altynnyng qadiri joqtyn» keri osy desedi olar.

Elimizding tarihiy-mәdeny eskertkishterin nasihattau maqsatynda «Qazaqstannyng jeti keremeti» atty joba qolgha alynghan-dy, keyinnen jobagha birneshe ministrlik belsene atsalysyp, «Qazaqstan Respublikasynda «Qazaqstannyng jeti keremeti» bayqauyn ótkizu turaly» sheshim qabyldanghan bolatyn. Soghan baylanysty arnayy ashylghan saytta bayqau ýshin berilgen tizimge elimizdegi 25 myngha juyq tarihy eskertkish ishinen eki jýzge juyghy engizildi. Bayqau mәrege jetip, Qazaqstannyng jeti keremeti anyqtaldy, biraq eshkimning de talasy joq tanghajayyptar (Oghylandydaghy Beket-Ata jerasty meshiti, Týrkistandaghy Qoja Ahmet Yasauy kesenesi, Sauran qalashyghy, Qaratau jotasy, Qazaqstandaghy eng tereng Qaraghiya oipaty, Sherghala, Astanadaghy Bәiterek monumenti) qatarynan oiyp túryp oryn alugha tiyis taghy bir ghajayyp – Aqyrtas saray kesheni nazardan tys qaldy[9].

Ontýstik ónirdegi bagha jetpes asyl qazynalardyng biri bolyp tabylatyn «Aqyrtas», «Aqyrtash», «Tasaqyr», «Hasry bas» degen ataularmen ghalymdar men jergilikti túrghyndargha keninen tanymal bolghan, qúrylysy ayaqtalmaghan tas qalanyng qaldyqtaryn – Aqyrtas saray keshenin, shynynda da,  tanghajayyptardyng erekshe tobyna jatqyzugha әbden bolady. Ol Taraz qalasynyng shyghysynda 40 kilometr qashyqtyqtaghy  Aqsholaq temirjol stansiyasynyng ontýstigine qaray tórt kilometr jerde, Qyrghyz Alatauynyng eteginde jatyr. Býgingi otansýigish úrpaq búl kóne jәdigerlikti úlan-baytaq dalany mekendegen úly babalarymyzdyng әlemdik órkeniyet ónerinen habardar bolghandyghynyng búltartpas dәleli retinde maqtan etedi. Olar Aqyrtas saray keshenin shamamen XIX ghasyrdyng orta túsynan bastap   әr jyldarda Znamenskiy, Lerh, Bartolid, Bernshtam, Kallaur sekildi ghalymdar men ólketanushylar zerttep, jariya ghylymy әlemge etken dep biledi. Alayda qúpiyasyn ishine býkken osynau ghalamat múranyng qanday maqsatqa arnalghandyghy jәne ony kimderdin, qay kezende irgetasyn qalaghandyghy turaly kýni býginge deyin bir auyzdan moyyndalghan belgili bir tújyrym joq ekeninen de habardar.

Osy salynyp bitpegen ejelgi qala ornyn zertteushilerding biri, belgili shyghys tanushy ghalym G.I. Pasiyevichting 1949 jyly jasaghan sipattamasy boyynsha – Aqyrtas qalashyghy Úly Jibek joly boyyndaghy tas bloktardan túrghyzylghan birden-bir iri qúrylys bolyp tabylady. Ghalymdy qala qúrylysynyng auqymdylyghy tan-tamasha qaldyrghan. Ol soltýstikten ontýstikke qaray, qalyndyghy 4–5 metr aralyghyndaghy qúrylys qabyrghalarymen, 205 metrge sozylyp, jalpy aumaghy 4 gektar jerdi alyp jatqan edi. G. I. Pasiyevich «Aqyrtas» tarihy kesheni turaly qaldyrghan óz jazbalarynda qalanyng túrghyzylu maqsaty men mindetterining týsiniksiz әri júmbaq ekendigin aitqan.

Jergilikti ólketanushylar keshen materialdarynyng beriktigi tastan da qatty, jerasty su kózinen 180–200 metr biyiktikte jatqan tau jynysynan jaryp alynghan asa iri kólemdegi tas bólshekterden túratynyn kórip-bilip jýr. Sonday bloktardan qalanghan Aqyrtas irgetasynyng biyiktigi, jer bederimen salystyrghanda,  3,5–5 metr bolady eken. Irgetas ýstine qalanghan tastyng enining ózi 2 metrden asady. Al «Mәdeny múra» baghdarlamasy boyynsha 2004 jyly bastalghan arheologiyalyq qazba júmystary «Aqyrtas» tarihy keshenindegi qala qabyrghalarynyng biyiktigi bes metrge jetetindigin dәleldep otyr.

Qabyrgha túrghyzugha asa sheberlikpen qashalghan qyzyl tastar paydalanylghan. Zertteushiler Kýzenbay Baybosynov, Júmakýl Omarova, Baltabek Ómirbaev «Aqyrtas ejelgi órkeniyetimizding altyn kómbesi» degen maqalasynda akademik Karl Baypaqovtyng sipattauyna sýiene otyryp, tas bloktardyng jәne ózge de óndelmegen kesek tastardyng kólemi 115x50x50 jәne 60x60x50 santiymetrge deyin jetetinin kórsetken. Óndelgen tastardyn  bizge jetken núsqalary sol erte dәuirlerde ómir sýrgen sheberlerding ýzdik sәuletkerlik ónerin pash etedi.

Arheologiyalyq zertteuler Aqyrtasty salu ýshin iri-iri tastardyng tau eteginen qazylyp, birneshe shaqyrym jerge tasylghanyn, sosyn asqan sheberlikpen óndelgenin, odan sheberler olardy asa dәldikpen bir-birine qiilastyryp qalaghanyn kórsetedi. «Qala qabyrghasyn qúraytyn tas bloktardy qalau kezinde lay qospanyng qoldanylmaghandyghy arheologtar men kәsiby qúrylysshylardyng nazaryn ózine audaratyndyghy sózsiz. Mysaly, qúrylystyng búrysh, ótuge arnalghan oryn siyaqty neghúrlym kýrdelirek bólikterinde, airyqsha normadaghy tas bloktar paydalanylghan. Búl rette bloktardyng bir jaq beti astau, nemese besik týrinde, al qarama-qarsy jaq beti qiyq shoshaq formasynda qashalghan. Múnyng ózi tas bloktyng astyndaghy ózi pishindes basqa blokqa tyghyz terenirek enip kiriguine mýmkindik tughyzghan. Sirә, bloktardyng osynday formagha keltirilui osynau tendessiz alyp qúrylystyng «Aqyrtas» atanuyna sebepshi boluy kerek».

Alyp qúrylysqa su aparu ýshin 2–3 shaqyrym qashyqtyqtaghy tau shatqalynda aqqan búlaqtardan qysh qúbyrlar tizbegi tartylghan. Árqaysysynyng úzyndyghy jarty metrdey bólshekterden qúrastyrylghan osy qúbyrlar arqyly aqqan su keshen aumaghyna jetkizilgen. Jalpy, ertedegi biyleushilerdin, sәuletshiler men qúrylysshylardyng tútas bir qalashyqty auyz sumen qamtamasyz etu joldaryn qalay tapqandyghy airyqsha nazar audaratyn mәsele bolyp tabylady. Belgili ólketanushy, kezinde Týrkistan әuesqoy arheologtar ýiirmesining mýshesi, Áulieata uezining bastyghy bolghan V.A. Kallaur Aqyrtastyng shóleytti jerge ornalasqanyn jazghan. Oghan eng jaqyn su kózderi – Qyrghyz Alatauynyng soltýstik betkeyindegi shatqaldardan bastau alatyn qaynar búlaqtar. Olar keshennen 4–5 kilometr qashyqtyqta jatyr. Ári olardyng suy shaghyn egistik tanaptaryn suarugha ghana jetedi. Al qalashyqtyng manynan ótetin ózenshikting suy jaz ailarynda  mýldem tartylyp,  qúrghap qalady. Osylardy eskere kele, V. A. Kallaur qalashyq qúrylysyn jýrgizushiler ony auyz sumen qamtamasyz etuding anaghúrlym kýrdelirek tәsilderin qoldanghan boluy kerek degen qorytyndygha keledi. Sóitip, izdestiru júmystaryn osy baghytta jalghastyrady.

Úzamay onyng búl boljamy rasqa ainalady. Zerttey kele, Qyrghyz Alatauynyng Úzynbúlaq, Qyzylqaynar, Sazózek dep atalatyn ýsh shatqalynan saz balshyqtan jasalghan su qúbyrlarynyng kóptegen synyqtary tabylady. Osy artefakttar ertedegi qúrylysshylar Aqyrtasty ýsh su kózi arqyly auyz sumen túraqty týrde qamtamasyz etudi oilastyrghan degen ghylymy tújyrymdama jasaugha negiz beredi. Ghalymdardyng pikirinshe, birinshiden, kýidirgen saz balshyqtan jasalghan qúbyrlarmen aqqan su jolshybay shyghyngha úshyramaydy. Ekinshiden, qalashyqtan 100–150 metr qashyqtyqtan su jinaugha arnalghan aumaghy 50×50 metr, terendigi 2–2,5 metr bolatyn eki su qoymasy tabylghan bolatyn, solar túrghyndar men júmysshylardy qajetti auyz sumen qamtamasyz etuge tolyq mýmkindik jasaghan.

Zertteulerge qaraghanda, Aqyrtasty sulandyrugha qyzmet etken saz balshyqtan jasalghan qúbyrlardyng úzyndyghy 60 santiymetr, al endileu jaghynyng diametri 20 santiymetr, al ensizdeu kelgen qarama-qarsy jaghynyki 18 santiymetr bolghan eken. Su jolyndaghy qúbyrlardyng әr buynynda ensizdeu basy endileu kelgen jaghyna kiriktirilip kiygizilu arqyly jalghastyrylghan. Úzynbúlaq shatqalynan tartylghan  su qúbyry arqyly su әueli keshendegi su jinalatyn әuitke, odan arnayy qúbyr jelileri arqyly túrghyn ýilerge, bau-baqshalargha jәne basqa da sharuashylyq nysandaryna jetkizilip túrghan[10].

Qazirgi zamandaghyday qúrylysqa qajet tehnika joq alys zamanda osylay su tasymaldau da, iri tas bloktardy jartastan oiyp alu, sol auyr tastardy qasyndaghy dóneske  tasymaldap  shygharu, olardy óndeu, odan biyikke kóterip, qiiyn keltire qalau júmystary da jalang qolmen qalay oryndalghanyn elestetu qiyn. Búl, shynynda da, týsindirilui qiyn, tanghalarlyqtay ghajap qúbylys. «Búl ghajayyp qúrylysty ejelgi qazaq júrtyndaghy kóregen kósemning qolgha alyp jýrgizgeni anyq», – deydi tarazdyq avtor Gýljan Kósherova[11]. Onyn  búl sózderi bizge osynday pikirimen HVIII ghasyrdan til qatqan  Qazybek bekpen ýndes shyghyp jatyr. Kórkembek sarayynyng Qazybek bek qaldyrghan surettemesi Aqyrtastyng býgingi saqtalghan keypinen-aq tura oghan kelmeytini angharylghanmen, alys zamanghy alyp qúrylysty basqarghan belgisiz qazaq sәuletshisining júmysyna sýisinu sezimi barsha júrtty birlestirip, maqtanyshqa ortaqtastyrady.

Endi osynau ghalamat tarihy eskertkish jayyndaghy  derek kózderine shaghyn sholu jasayyq. Ejelgi Aqyrtas qalasy jayly alghashqy maghlúmatty daostyq monah Chani-Chuni jazyp qaldyrghan. Ol Shynghys hanmen kezdesu ýshin 1222 jyly Qytaydan Orta Aziyagha kelgen edi. Sol jolsaparynda jýrgizgen kýndeligine Chani-Chuni: «...jol boyynda qyzyl týsti tastardan túrghyzylghan tas qalashyqqa tap boldyq. Kóne dәuirdegi әskery túraqtyng orny bar. Batysynda ýlken Ang júldyz shoghyry siyaqty shashyray ornalasqan beyitter jatyr», – degen joldar týsiripti.

Degenmen, Aqyrtas qalashyghynyng tarihyn ghylymy túrghyda zertteu júmystary, shyghystanushylardyng pikirinshe, búdan 130 jyldan astam uaqyt búryn qolgha alynghan.  HIH ghasyrda orys suretshisi M.S. Znamenskiy atalghan tarihy keshenge birinshi bolyp nazar audarady. Ol Orta Aziyagha jaulap alu joryghyn jasaghan general Chernyaevtyng әskery ekspedisiyasynyng qúramynda kelgen-di. Aqyrtasty 1864 jyly kóredi. Qúrylysy ayaqtalmaghan qalashyq ornyn aralap, qaghazgha keshen  qabyrghalarynyng jalpy panoramasy men fragmentterinen keskindemeler týsiredi. Ýsh jyldan keyin (1867) eskertkishti belgili shyghystanushy-ghalym P. I. Lerh zertteydi. Ol jekelegen tas bloktardyng qaldyqtary jayynda HIII ghasyrda monah Chani-Chuni jinaghan derekterdi keltiredi jәne Aqyrtasty monastyri dep qaraydy. Búl oriyentalist ony Budda ghibadathanasy retinde sanaghan.

HIH ghasyrdyng 90-shy jyldarynda ghalymdar Aqyrtasqa taghy da nazar audara bastaydy. 1893 jyly onda akademik V. V. Bartolid bolyp, eskertkish turaly   anyz-әngimeni   keltiredi jәne Aqyrtastyng hristian, sonyng ishinde nestoriandar ghibadathanasy boluy yqtimaldyghy turaly ózining boljamyn bildiredi[12]. Áulieatanyng shyghys jaghynan jaqyn jatqan kóne eskertkishter Jetitóbe (Djety-tepe) men Aqyrtas (Ahyr-Tash) keng tanymal bolghandyqtan da, oghan tolyq toqtaludy qajet dep tappay,  Bartolid óz jazbasynda Lerhting kitabyna silteme jasaydy. Onda osy eskertkishter jayyndaghy eng ejelgi habar retinde qytay Chani-Chunining әngimesi keltirilgen. Al Chani-Chunining jazghandarynan sonau HIII ghasyrda, dәlirek aitqanda 1221 jyldyng ózinde Aqyrtastyng qúlap, qausaghan qalypta jatqany kórinedi. Al Qazybek bekting jazbasynda bayandalatyn Shapyrashty úrpaghy Kórkembek ústa ózining ghajayyp sarayyn tútas tastan qashap salugha búl merzimnen keyinirek, jogharyda keltirilgen úrpaq sandarynyng orta jasymen jobalap jasaghan esebimiz boyynsha – HIV ghasyrdyng bas kezinde kirisken bolugha kerek.

Bartolid búl júmbaq býkken qirandylardyng shyghu tegin anyqtaugha jәrdemi tiii yqtimal derek retinde: «Dudin myrzagha jәne maghan ózge suretteulerde eske alynbaytyn oy-órnegi bar birer tasty kóruding sәti týsti, – degen habar beredi.  – Osy orynda bolghan jazuy bar tastar turaly qazaqtar (kirgizy)   Dudin myrzagha da,  kelesi jyly maghan da aitty».  Biraq olargha sol tastar haqynda әldeqanday naqtyraq mәlimet tabudyng orayy kelmeydi. Óitkeni tastardy jergilikti túrghyndar týrli maqsattaryna bola keshennen jiyi-aq tasyp әketip jatatyn. Kóbine diyirmen jasaugha alatyn.

Qazybek bek HVIII ghasyrda kórgen Kórkembekting sarayy múnday  dәrejedegi tonaugha úshyray qoymaghan-dy. Odan tek túrghyndary ketken, әri tóbesinen su ketetindey jarylghanmen, qúlamaghan. Yaghny ol Aqyrtas sekildi ayaqtalmay qalghan emes, salynyp bitken qúrylys edi. Eng bastysy, shejireshi bizge ony, jogharyda bayandaghanymyzday, iri tas kesekterden qalanghan dep emes, birtútas jartastan qashalyp jasaldy dep týsindirgen bolatyn. Demek, Kórkembek sarayynyng Baspager joramaldaghan Aqyrtas emes, soghan úqsaytyn basqa qúrylys boluy da mýmkin. Qalay bolghanda da, Bartolid Aqyrtasqa úqsas Tasrabat (Tash-rabat) tas ghimaraty turaly da jazady. Ol Naryn garnizonynyng ofiyseri Karnauhov jasaghan qúrylys syzbasyna qaraghanda jәne kórgenderding aituynsha – Tasrabattyng Aqyrtastan aumaytynyn, búl tas ghimarattyng Narynnan Qashqargha barar jolda, teniz dengeyinen 11  myng fut biyiktikte túrghanyn, ony hristiandyq әlde buddalyq monastyri retinde kóretinderin keltirgen. Bartolid Lerhting Aqyrtasty Budda monastyri dep bilgenin de eske ala ketedi.

Qyzyghy, Bartolid qazaqtardyng Tasrabat turaly da, Aqyrtas turaly da birinen biri aumaytyn anyz aitatynyn eskertedi. Eki anyzda da qúrylysty belgili bir sebeppen ayaqtay almaghan әkeli-balaly qúrylysshy jayynda sóz bolady eken. Al Aqyrtas jóninde Bartolid Dudinnen mynanday da anyzdar estiydi: Alan-Hazar degen alyp jigit bir qyzdy jaqsy kóredi. Al onyng jaqsy kórgen qyzy oghan túrmysqa shyghu sharty retinde ózine arnap qala jәne saray salyp beru kerek ekenin aitady. Alan-Hazar Buttam-Buynak tas tasyp, qashaydy da, qúrylysty bastaydy. Qalany salyp bitkennen keyin ol Buttam-Buynak tauyn qoparyp, Talas ózenin ózining qalasynyng janynan aghyzghysy keledi. Óitkeni Aqyrtas qabyrghasy qalanghan jer o bastan susyz, shól dala eken. Sonday maqsatpen taugha taghy bir bara jatqanynda basqa  bir súlu qyzdy keziktiredi. Sony qatty únatqan әri onymen tez til tabysqan jigit qúrylysyn ayaqtamay, jana ghashyghynyng qasynda qalady. Ekinshi bir anyz boyynsha Aqyrtasty Manas pen onyng balasy Semetey salghan kórinedi...

Bartolid kórgen kezde Aqyrtas manynda mýldem su bolmaghan, әitse de, bir kezde eleuli bop aqqan ózenning kepken arnasy әli de kórinip jatqan edi. Keshen onyng ong qanatyna salynghan eken. Qazaqtardyng sózine qaraghanda,  búl ózenning bastauy tauda eken jәne ol әli kýnge deyin qúrghamaghan kórinedi[13].

Kóne zamannyng sәulet eskertkishi búdan keyingi kezende de ghalymdar nazarynan tys qalghan joq. Onda akademik A.N. Bernshtam basqarghan Jetisu arheologiyalyq ekspedisiyasy boldy. Ekspedisiya Talas jazyghynda 1936–1938 jyldar aralyghynda arheologiyalyq qazba júmystaryn jýrgizgen edi. 1945 jyly tarihy qalashyqty Qazaq KSR Ministrler Kenesi janyndaghy sәulet óneri isteri jónindegi ekspedisiya zerttedi. Zertteu nәtiyjesinde Aqyrtastyng jospary jasaldy, belgili sәuletshi T.K. Bәsenovting sol zertteu materialdaryn paydalanyp jazghan enbegi jaryq kórdi. Onda ghalym Aqyrtasty buddashyldar nemese nestoriyshilder ghibadathanasy boluy yqtimal degen boljamdardy teriske shygharyp, ózining zertteu barysynda ony VIII–IH ghasyrlarda salynghan qamal-saray degen úigharymgha kelgenin aitty[14]. Iri bekting salynyp bitpey qalghan sarayynyng irgesi dep te tújyrdy[15].

Odan sәl keyinirekte  eskertkish qúrylysynyng josparyn L.ng. Manikovskiy degen ghalym saraptap-saralady. Ol Aqyrtasty keruen-saray, aralyq beket jәne alyp sauda ortalyghy retinde salynghan dep qorytyp, sol oraydaghy ghylymy tújyrymdamasyn ortagha saldy. Ghalym Aqyrtastaghy qúrylys júmystary X ghasyrgha deyingi kezende jýrgizilgen degen pikir bildirdi, sonday-aq, arab jazbalaryndaghy Kasribas atauy Aqyrtasty kórsetetini jónindegi pikirlerge qosyldy[16].

Qazaqstan jәne Fransiya ghalymdary 1996 jyly birlesip jýrgizgen zertteuleri barysynda, qúrylys jobasynyng Irak pen Siriyadaghy ortaghasyrlyq keshenderge úqsastyghyn eskere otryp, Aqyrtasty VIII–HI ghasyrlargha jatatyn, bitpey qalghan  Keruen-saray ghimaratynyng qaldyghy boluy mýmkin degen tújyrymgha keldi[17].

Álkey Marghúlan atyndaghy Arheologiya institutynyng diyrektory K.M. Baypaqov Aqyrtasty IH–H ghasyrlarda Jetisuda biylik jýrgizgen qarlúqtardyng qúrylysy ayaqtalmaghan stavkasy, dәlirek aitqanda – 766–893 jyldar aralyghynda Jetisudyng batys bóligin biylegen qarlúq qahanynyng jazghy reziydensiyasy boluy mýmkin dep sanaydy. Ghalym Aqyrtasty zertteudi qayta qolgha aludyng osy ghajayyp sәulet eskertkishi jayyndaghy pikirlerdi qorytyp tújyrymdaugha jaghday jasaytynyn jәne onyng Úly Jibek joly boyyndaghy týrki memleketterining sayasy jәne mәdeny baylanystaryn anyqtau túrghysynan da asa manyzdy bolmaghyn moyyndaydy. Ol, sonday-aq, Orta jәne Tayau shyghystyng sәulet óneri tuyndylarynda Aqyrtasqa parapar, salystyryp qaraugha súranyp túrghan analogiyalyq núsqalar bar degen pikirge qosylady. Siriya men Yordaniyadaghy qúrylystar, arab halifterining jazghy reziydensiyasy ornalasqan Samarradaghy saraylar, әsirese ózining sәn-saltanatymen әlemge әigili Kasr ali Hayr Tarby sarayy jobalanulary jaghynan Aqyrtas keshenin eske salady. Aqyrtastyn  arab elderindegi atamysh saraylargha úqsastyrylyp salynghany jónindegi pikirler jana izdenisterge, qyzyqty payymdargha jeteleydi[18].

Aqyrtastyng salynu uaqyty, maqsaty jәne onymen baylanysty sayasy oqighalar jóninde zertteushi-ghalym V. Brenties te óz boljamyn úsyndy. Ol Aqyrtasty salu arab qolbasshysy Kuteybanyng búiryghymen  bastalghan deydi. Qúrylystyng bastalghan naqtyly merzimin Kuteyba ibn Mýsilimning Ortalyq Aziyanyng basqarushysy bolghan 714–715 jyldarmen baylanystyryp, Aqyrtas onyng soltýstiktegi reziydensiyasy retinde soghylghan dep boljaydy.

Fransiyanyng belgili ghalymy, Sorbonna uniyversiytetining professory Amrst Northedj 1997 jyly eki jas әriptesimen birge  Aqyrtas qalashyghynda jetildirilgen lazerlik qondyrghylardyng kómegimen zertteu júmystaryn jýrgizdi. Sonyng nәtiyjesinde kóptegen arheologiyalyq mәni joghary  qúndylyqtar tabyldy. Olar sol uaqytqa deyin beymәlim bolyp kelgen edi. Mәselen, qabyrghalardyng búryshtarynda dóngelek múnaralardyng bolghandyghy anyqtaldy, sonday-aq negizinde tas tirekteri saqtalghan sәndi baghandary bar ýlken aulanyng anaghúrlym aiqynyraq jobasy qalpyna keltirildi[19].

Bayqalyp túrghanday, Aqyrtastyng qanday maqsatqa arnap salynghany jóninde – keruen-saray, iri shonjardyng meken-jayy, yaky diny ghibadathana boluy yqtimal delinetin qily boljam bar.  Jogharyda jazghanymyzday, Qazybek bekting aituynsha – Kórkembek esimdi tas sheberi Áulieata manynan salghan ýsh saray el biyleushilerge arnalghan bolatyn. Eger búl saraylar, Qazybek bekting jazbalaryn shygharushy eskertkendey, shynymen Aqyrtas keshenine jatatyn bolsa[20], jogharydaghy joramaldardan góri naqtyraq derekke keneler edik.

Alayda Aqyrtas kesheni men Kórkembek sarayy, jogharyda atap ótkenimizdey,  salynu túrpattary jaghynan da, salynghan uaqyttary boyynsha da sәikessizdik belgilerin bayqatady. Sol sebepti  keshenning ghibadathana sipatynda salynuyn nemese sonday maqsatqa paydalanyluyn mýmkin etetin   qanday alghysharttar bar ekenin qarastyrayyq.

Qazaq elining úlan-baytaq aumaghyn –  Orta Aziyany, Ontýstik Qazaqstan men Jetisudy ejelgi zamannan-aq Úly Jibek jolynyng tarmaq-tarmaq joldary basyp ótetin. B.z.b. ghasyrlarda salynghan Jibek jolynyng qyzmeti  XIV ghasyrgha deyin sozyldy.  Aqyry, Qytay sauda jasaugha qolayly teniz jolyn iygergennen son, ózara qyrqystar men soghystar berekesin ketirgen kóne jol mýldem qoldanystan shyqty.

Barshagha belgili,  Jibek joly  alghashynda qytay jibegin ózge elderge tasymaldaugha qyzmet etti. Sol jolmen óz kezeginde Riym, Vizantiya, Ýndistan, Iran, Arab halifaty, keyinirek Evropa men Rusi tauarlary ótip jatty. Qazaq, arab túlparlary, týieler men pilder, ózge de týrli hayuanat satugha shygharylyp jýrdi. Úly Jibek jolymen mәdeny ósimdikter, jemis-jiydekter de jer-jerge tarady. Elder arasyndaghy mәdeny baylanystar artty.

Orta ghasyrlar basynda Aziyada әlemdegi tórt patshalyq tújyrymdamasy keng tanylghan bolatyn. Osy «әlem patshalyqtarynyn» әrqaysysy iri elder men aimaqtardyng simvolynday edi. Olar ózderine ghana tәn artyqshylyqtarymen bir-birinen erekshelenetin.  Dýniyening tórt jaghyna qarap jatqan әlemdik tórt monarhiya iydeyasyna – Suy (589-618) jәne Tan (618—907) әuletterining biyligimen birikken Qytay,  ýndi biyleushilerining patshalyghy, Tynyq múhittan Qara tenizge deyin sozylghan  týrkiler birlestigi, Parsy eli men Vizantiya negiz bolghan edi. Ontýstiktegi pilder patshasynyng imperiyasy (Ýndistan), batystaghy baghaly zattar patshasy (Iran men Vizantiya), soltýstiktegi jylqylar patshasy  (týrki qaghanattary), shyghystaghy adamdar patshasy (Qytay) osy negizde moyyndalghan әlemdik elder bolatyn.

Múnday tújyrymdamany sәl keyinirek músylmandar da ústandy. Samarqan manyndaghy eldi meken ghimarattarynyng qabyrghalaryna úly elder biyleushilerining beynelenui (bir qabyrghagha – qytay imperatorlarynyn, ekinshisine – týrki handary men ýndi brahmandarynyn, ýshinshisine  parsy patshalary men rim imperatorlarynyng suretterin salu) osy iydeyanyng Orta Aziyadaghy kórinisi edi.

Sonau alys zamandar avtorlary óz memleketterining tabystary turaly ghana emes, ózge mәdeniyet qúndylyqtaryn óz elderinde iygeru dәrejeleri turaly da jazatyn. Úly Jibek joly dýnie jýzindegi san týrli mәdeniyetterding ózara  almasuyna yqpal etti. Búl jolmen diny iydeyalar da keng tarady. Ýndi elinen Orta Aziya men Qazaqstangha, Shyghys Týrkistangha, odan Qytaygha b.z.b. I ghasyrda buddizm keldi. VI ghasyrdaghy týrkiler buddashyldyq (buddizm) yqpalyn qatty sezindi. Zertteushilering pikirine qaraghanda, VII ghasyrdyng alghashqy jartysynda batystyq týrkilerding key biyleushileri buddashyl bolghan nemese buddashyldyqqa qamqorlyq jasaghan kórinedi.

Buddizm Qazaqstannyng ontýstigi men Jetisuda birshama keng taraghan. Úly Jibek joly boyymen buddizmmen qatar, Batystan Shyghysqa qaray, hristshildik (hristiandyq) ta keldi.  Hristiandyqtyn  Shyghystan Batysqa qaray jyljuy, jalpy, kýni keshe kenestik imperiya shanyraghy astynda bir ómir sýrgen halyqtardyng týrkilik tamyry jóninde tanymdy әngime qozghap, týrki әlemining jәne Úly Dalanyng tarihy men mәdeniyeti jayynda «Qypshaq dalasynyng jusany», «Evropa. Týrkiler. Úly Dala», «Qypshaqtar. Týrkilerding jәne Úly Dalanyng ejelgi tarihy», «Qypgshaqtar, oghúzdar», «Týrkiler jәne әlem: asyl tariyh», «Aziyalyq Evropa», «Armageddonnyng tynys aluy» syndy tamasha kitaptar bergen jazushy-tarihshy Múrad Adjiyding búl orayda óz aldyna bir tóbe ekenin moyyndaugha tiyispiz.

VI ghasyrdyng alghashqy jartysynda Shyghys Rim imperiyasyndaghy Nestoriy degen svyashennik (vizantiyalyq patriarh Nestariy) hristiandyq ishinen jana aghymnyng negizin salyp, ainalasyna óz jaqtastaryn toptastyrdy. Nestoriy  (Nestariy) Mәriya qyzdan qúday emes, adam tudy dep nygharlay uaghyzdaghan-dy. Onyng oiynsha, Iisus Hristos dýniyege adam bolyp kelip, tek keyinnen ghana Qúdaydyng Úlyna (Messiyagha) ainaldy. Ol tek qasiyetti ruhty alyp jýrushi, «qúdaydyng mekeni» ghana bolghan. Nestoriyding payymy boyynsha – Mәriya qyzdy qúdaydy tuushy dep emes, hristti tuushy dep ataghan jón bolmaq.

Múnday pikir búqaranyng oiyn daghdarysqa úshyratty. Búl Hristosty adamshyldyq pen qúdayshyldyq qyrlardyng bólinbes qúimasynyng iyegeri retinde qarau nәtiyjesinde Niyke jiyny (sobory) 325 jyly qabyldaghan din simvolyna qarama-qayshy keletin. Hristostyng qúday-әkemen jan-tәni bir ekenin joqqa shygharudy shirkeu asa masqara eresi dep tanydy.  Sodan, Nestoriy ilimin 431 jyly Efes sobory  (jiyny)  aiyptady. Artynsha nestoriyshilder (nestoriandar) qatang qughyngha úshyratyldy. Olar Irangha qashugha mәjbýr boldy.

Nestoriyding jaqtastary parsy elinde mektep ashyp, Vizantiyagha sayasy oppozisiya toptastyrdy. Sonyng saldarynan siriyalyq bay kópester men qolónershiler Vizantiya ortalyghy Konstiantinopolidegi bazardan (rynoktan) airyldy da, Shyghysqa bet aldy.

VII–VIII ghasyrlarda nestoriyshildik (nestorianstvo) Ontýstik Qazaqstan men Jetisu qalalaryna keng jayyldy. Onyng artynsha Jibek jolymen zoroastrizm (izgilik pen jauyzdyqtyn, jaryq pen týnekting kýresi iydeyasy) men  hristiandyqtyn   (messiandyq iydeyasynyn) sintezi ispetti  maniyheylik (maniyheystvo) keldi. Ol Jetisu men Qazaqstannyng ontýstigindegi otyryqshy júrt arasynda kóp jaqtas tapty.

Degenmen Qazaqstangha  VIII–IX ghasyrlardan taray bastaghan  islam, әsirese Qarahandar әuleti ony H ghasyrda memlekettik din dep jariyalaghan song (Tarazdaghy basty shirkeu 893 jyly meshitke ainaldyrylghan bolatyn. Arheologiyalyq qazba júmystary IX–H ghasyrlarda Taraz ben Mirkiyding (Merkinin) hristian shirkeuleri músylman meshitterine ózgertilgenin, osy kezende jerleu ghúrpyna da ózgeris engenin – Otyrar alqabynda eng ertedegi músylman zirattary tabylghanyn  kórsetti[21]) olardyng bәrin birtindep yghystyryp shyghardy.

Alayda búl ýderis ghasyrlargha sozylghan bolatyn. Nestoriyshilder (nestoriandar) Jetisudyng soltýstik bóliginde ΧIIΙ ghasyrda da boldy. ΧIIΙ ghasyrdyng basynda Mongholiyanyng batys bóligindegi kóshpendi naymandar arasynda jәne otyryqshy úighyrlar ishinde hristiandar (hristshilder) kóp-tin. Hristshildikting (hristian) dinindegi   kereyitter, naymandar men úighyrlar Shynghyshan men onyng Orta Aziyadaghy, Qytaydaghy jәne parsy elindegi (Persiyadaghy) izbasarlary ordalarynda edәuir yqpalgha ie bolyp túrghan edi.

Barshagha belgili – Shynghyshan da, onyng izbasarlary da din әrtýrliligine tózimmen qarady. Olar basyp alghan el-júrttardy ruhany jaghynan qudalaghan joq, tek ekonomikalyq tәueldilikte ústaugha tyrysty, dәlirek aitqanda, tek qana salyq alumen shekteldi. Al baghyndyrghan elderden týsuge tiyis alym-salyqty esepke alu ýshin halyq sanaghyn da jýrgizdi.

Mongholdar kýlli derjava aumaghynda sharuashylyqtyng órkendeuine jaghday tughyzdy, qúqyqtyq túrghydan da barsha baghynyshtylaryna mindetti birtútas tәrtip engizdi. Olardyng biyligi kezinde jana qalalar salyndy, Shyghys pen Batys, Soltýstik pen Batys arasynda tauar almasu, sauda qatynastary jandandyryldy. Shynghys hannyng ósiyetine say, onyng úrpaqtary jaulap alghan jerlerinde diny isterge, jalpy ruhany mәdeniyetke – tilge, jazugha, әdet-ghúrypqa, adamgershilik-imandylyq qalyptargha – aralaspady[22]. Búl orayda olar basshylyqqa alghan Shynghys hannyng «Úly Yasa» (yasa, yasak, jasaq, mongholsha – dzasak, «qauly», «zan» degen úghymdy bildiredi) dep atalghan zandar men erejeler jiyntyghy ýlken imperiyadaghy jana jaghdaylardy eskeruden tughan, әdettegi qúqyq normalaryn uaqyt talabyna say ózgertip, sony ahualgha oraylastyra jasalghan qúqyqtyq normalar men zandyq erejelerdi biriktiretin[23]. Sol Úly Yasaq jarghysynda jazylghan erejelerge sәikes,  sanaly týrde «eshbir dinge artyqshylyq bermey, barlyq ilanymdy qúrmetteu» ruhynda jýrgizgen shynghysshylardyng búl sayasaty alyp qaghanattyng janghyryp damuyna belgili dәrejede ong yqpalyn tiygizdi[24].

Degenmen, әr aimaq pen úlystardyng әleumettik-ekonomikalyq, etno-mәdeni, sayasy mýddeleri birdey bolmaghandyqtan, alyp imperiyany birtindep ishki qayshylyqtar әlsirete bastady.

Shaghatay әkesi Shynghys han (1162-1227) men aghasy Joshy han[25] (1187–1227) birinen song biri 1227 jyly ólgennen keyin, Shynghys túqymynyng tiri jýrgen ýlkeni retinde zor bedel men biylikke ie boldy. Ol inisi Ýgedeydi úly han dep jariyalaghan hanzadalardyng basshysy edi. Yasany (Jasaqty), qily qaghidalardy, qaghanatty saqtaudyng amaldaryn jetik bilgen[26]. Shynghys han ony óz jarlyghymen Yasaq zanynyng bas saqshysy etip taghayyndaghan[27]. Onymen – aghasy Shaghataymen – úly han bolghanyna qaramastan, Ýgedeyding ózi qatty sanasatyn, onyng maqúldauynsyz manyzdy sheshimderding eshbirin qabyldamaytyn. 1241 jyly Ýgedey, artynsha Shaghatay ólgen son, imperiyada bes jylgha sozylghan dýrbeleng kezeng bastaldy. 1246 jyly Ýgedeyding ýlken úly Kýiik úly han boldy. Ol 1248 jyly ólgennen song Ýgedey men Tóley úrpaqtary arasynda biylik ýshin kýres bastaldy. 1251 jyly Tóleyding ýlken úly Mónke Joshy Úlysyn biylep otyrghan Batu hannyng (1208–1255, Joshy hannyng ekinshi úly[28]) qoldauymen 1251 jyly úly han bolyp jariyalandy[29].

Syrtqy ekspansiyalar bastalghannan shamamen jarty ghasyrday ótkende, 1259 jyly Mónke han ólgennen keyin, Shynghys han men onyng balalarynyng superimperiyasynyng tútastyghyna eleuli syzat týsti. Mónke hannyng eki inisi  Qúbylay men Aryq-Búgha úly han taghyna otyru ýshin ózara kýreske kiriskende, alyp qaghanattyng birligine aqyrghy soqqy berilip, ortalyq biylikting әlsireui shapshandady. Úzamay, úly qaghanat ornynda  tórt jana memleket payda boldy[30].

Olar da óz aumaqtary men halyqtarynyng qúramy jaghynan óz aldyna derbes bir-bir iri imperiyalar edi: biri – Úly han ýlesi, keyin ol Yuani imperiyasy (negizin Shynghys hannyng nemeresi Qúbylay salyp, 1264 jyly astanasyn Qaraqorymnan qazirgi Pekinge, sol kezde Dadu atalatyn qalagha kóshirgen, әuletine qytaysha Yuani atauyn bergen, 1386 jylgha deyin mongholdar biylik qúrghan qytay memleketi[31]) dep ataldy, kelesileri – Shynghys hannyng balalary men nemerelerining ýlesteri – Joshy, Shaghatay jәne Hulagu (Hulagu han –Shynghys hannyng Tóleden tughan nemeresi, 1217–1265 jyldary ómir sýrgen, Hulagu әuletining memleketi 1256–1351 jyldar aralyghynda qazirgi Iran, Irak, Aughanstan, Týrikmenstandy, Kishi Aziyanyng shyghys bóligin, Ázerbayjan men Armeniya elderin baghyndyrghan, Gruziya, Trapezund imperiyasyn, Kipr korolidigin tәueldilikte ústaghan[32]) úlystary[33].

Negizgi aumaghy qazaq jaziralaryn alyp jatqandyqtan, úrpaqtary qazaq memlekettigining qayratkerlerine ainalghandyqtan,  bizding Joshy Úlysyna kóbirek nazar audaratynymyz týsinikti bolsa kerek.

Tarihnamada  Joshy Úlysynyn, yaghny Altyn Ordanyng derbes memleket retinde qaz túrghan, qúrylghan shaghyna balap, Joshynyng mirasqory Batu hannyng batysqa jasaghan joryghynan Edil boyyna oralghan kezenin – HIII ghasyrdyng 40-shy jyldaryn ataydy. Batu qolynyng Rusike jәne Edilden batysqa qarayghy ónirlerge jasaghan joryqtary Joshy Úlysyn Altaydan Dunaygha deyingi baytaq ólkeni alyp jatqan, ortalyghy Tómengi Edilde ornalasqan Altyn Orda atty úlan-baytaq memleketke ainaldyrdy.

Altyn Ordanyng astanasy  Saray-Batu (Batu han Sarayy, Eski Saray, Ýlken Saray, I Saray,  Saray-әl-Mahrusa – Qúday saqtaytyn Saray)  – ortaghasyrlyq qala, Altyn Orda memleketining alghashqy astanasy. Edil ózenining tómengi aghysyna, dәlirek aitqanda, onyng salasy Aqtóbe (Ahtuba) ózenining sol jaghalauyna salynghan. Búl qalanyng negizin Batu han 1254 jyly vengr joryghynan oralghannan keyin Úly Jibek jolyna arnayy qalaghan. Alghashynda ol kóshpendilik aumaqtyng ortalyq qonysy, ordasy ispetti bolghan, birtindep qalagha ainaldy. Altyn Ordanyng basty sayasy ortalyghy, astanasy boldy.

Saray-Batu kólemi 36 sharshy shaqyrym aumaqty alyp, ózenning boyymen 10 shaqyrymgha sozylghan, jalpy sany 70 mynnan 600 myngha deyin adam túrghan, Evraziyadaghy  asa iri shahar edi. 1280 jylgha deyin astana mәrtebesimen ómir sýrdi. Alghashqy tengeler (monetalar) osynda soghylghan. Orys derekkózderinde «Úly toqyrau (velikaya zamyatnya)» (ayta ketu jón, osy kezenning oryssha atalymy – «velikaya zamyatnya» – Qazaqstan tarihynda «úly alapat»  dep berilgen[34], bizdinshe, múnda «zamyatnya» anyqtamasy qazaqshagha dәl maghynasynda audaryla qoymaghan, búl kezenge bir sózben tura anyqtama beru qiyn, degenmen oghan – «alapat» degennen góri «toqyrau» deytin sózding mazmúny juyqtau) dep atalghan kezende – Jәnibek handy óz úly Berdibek óltirgennen keyin bastalghan handardyng ózara qyrqystary (1359–1380 jyldary, yaghny 20-shaqty jyl ishinde  Altyn Orda taghyna 25-ten astam han otyrghan) kezinde qatty zardap shekken, әsirese 1395 jylghy Aqsaq Temirding joryghy saldarynan qayta kóterilmestey etip qausatylghan.  XV ghasyrdyng sonyna qaray birjola bosap qaldy. Qalanyng qiraghan qala oryny qazirgi Astrahan manynda[35].

Altyn Ordanyng astanasy 1280 jyly  Saray-Berkege kóshirildi.  Búl qalany 1260 jyly Altyn Ordany biyleushi Berke han (Batu hannyng inisi) saldyrghan bolatyn. 20 jyldan keyin ol (Saray-Berke – Berke han Sarayy, Jana Saray – Saray әl-Jәdiyd) Altyn Ordanyng ekinshi astanasy boldy. Ózbek hannyng túsynda – 1312–1342 jyldary – múnda sauda, qolóner qatty damydy, osy kezde imperiyanyng әskery quaty meylinshe artty. Astana «Úly toqyrau (zamyatnya)» túsynda han taghyna ýmitkerlerding kýresi saldarynan qoldan qolgha ótip túrdy da, aqyry ony 1396 jyly Aqsaq Temir mýldem qausatty. Qalanyng qiraghan oryny Saray-Batudan jogharyraq, Edilding boyynda jatyr. Ýlken Sovet ensiklopediyasy ony Volgograd oblysynyng Lenin audanyndaghy  Sarev auyly (sovremennoe s. Saryov Leninskogo rayona Volgogradskoy oblasti) dep kórsetedi[36].

Altyn Ordanyng birinshi astanasy sekildi, Saray-Berke de óte iri jәne damyghan qala bolsa kerek. Qala qaqpasyn bezendirgen, keyin iz-týzsiz joghalyp ketken altyn attar turaly anyz aitylady. Onyng keng de jazyq kóshelerimen ghalymdar men suretshiler, kólónershiler men saudagerler jәne әskeriyler seyildep jýretin. Halqy 100 mynday bolghan. XIV ghasyrdyng alghashqy jartysynda meylinshe órkendep, gýldengen.

Sol XIV ghasyrdaghy arab sayahatshysy Ibn Battuta: «Saray-Berke qalasy jazyq jerdegi, óte zor kólemge deyin úlghayghan, adamgha, kórikti bazarlargha jәne keng kóshelerge tolghan óte әdemi qalalardyng biri, – dep jazdy. – Birde biz qalanyng aqsaqaldarynyng birimen birge onyng mólsherin bayqau ýshin salt atpen ainalyp qaytpaqqa shyqqan edik. Biz Saray-Berkening bir shetinde túratynbyz,  sol jaqtan  tanerteng shyghyp, ekinshi shetine tek týsten keyin ghana jete aldyq... jәne joldyng bәri aralarynda ne bos jerler, ne baqtar joq tek jappay ýiler tizbegi bolatyn.  Saray-Berkede jinalyp diny qúlshylyq jasaytyn on ýsh meshit bar... olardan basqa da meshitter kóp. Saray-Berkede týrli halyqtar: elding naghyz túrghyndary jәne iyeleri bolyp tabylatyn Mongholdar (olardyng keybiri músylmandar), músylman Astar, hristian Qypshaq, Sherkesh, Orys jәne Vizantiyalyqtar túrady.  Ár halyq óz teliminde jeke ómir sýredi, olardyng bazarlary  da sol jaqta. Eki Iraktan, Mysyrdan, Shamnan jәne basqa oryndardan  kelgen kópester Saray-Berkening kópesterding mýlikterin qabyrghalarmen qorshap qoyghan airyqsha teliminde túrady».

Osy jazbadan kóne astana keypin birshama elestetuge bolady. Ókinishke qaray, Saray-Berke qirandylarynyng qaldyqtary Saray-Batudan әldeqayda az mólsherde ghana jәne óte nashar saqtalghan[37].

XIII ghasyrda Jayyq ózenining jaghasyna Sarayshyq qalasy salyndy. Ol Altyn Ordanyng Edil boyynan Orta Aziyagha baratyn sauda jolynda túrghyzylyp, imperiyanyng sauda jasau jәne ekonomikalyq tynys-tirshiligining ortalyghy retinde qalyptasty. 1395 jyly Temirlan (Aqsaq Temir) qausatqan. XV ghasyrdyng 30–40-shy jyldary qalpyna keltirildi. Sol jýzjyldyqtyng ekinshi jartysynda Noghay Ordasynyn, biraz uaqyt Qazaq handyghynyng astanasy boldy. Orystar ony 1580 jyly Sibirdi jaulap-baghyndyryp alugha barar aldynda tolyghymen qiratyp tastaghan. Qazir qala ornynyng janynda Atyrau oblysy Mahambet audanynyng Sarayshyq auyly bar[38].

Batu han «soltýstik elderine» jasaghan jeti jyldyq joryghynan 1242 jyly oralghannan son, inileri Orda-Ejen men Shaybaniyge ýles retinde jeke úlystar bólip beredi[39]. Sol oqighalardy Altyn Ordanyng derbes memleket retinde 1240-shy jyldary qalyptasqanynyng nәtiyjesi retinde qaraugha bolghanday-dy.

Alayda jekelegen tarihshylar, aitalyq, M.A. Usmanov, búl data naqty aqiqatqa say kelmeydi dep sanaydy.  Ol múnday derekting orys shejireshileri qoldanghan asa dәl emes mәlimetterdi bergi tarihshylardyng absoluttendirip paydalanghandyghynan tarihnamagha enip ketkenin aitady.

Olay bolatyn sebebi, ghalymnyng oiynsha – orys shejireshileri ýshin jәne orys knyazideri ýshin de Batu han – «Batyy (sari) patsha»  – asa bedeldi edi.  Mine sol iri túlgha artynda túrghan Úly handy – ol shaqta әli de birtútas bolyp sanalatyn ýlken memleketting shynayy әmirshisin – olar alysta otyrghandyqtan da kórmey, tanymay, bilmegen. Tiyisinshe, Batu basqaratyn úlystyng – Altyn Ordanyng – alyp memleketting bir púshpaghy ghana ekenine oy jýgirtpegen.  Sóitip, ýlken derjavanyng qúramyndaghy Joshy Úlysynyng – Altyn Ordanyng – Batu hannan keyingi ekinshi naqty biyleushisi Berke han (Joshy hannyng 1209 jyly tughan ýshinshi úly, Batu hannyng inisi) 1256–1266 jyldary handyq qúrghan kezinde óz tengelerin soghugha әrekettengenin derbestigining belgisi retinde úqqan. Biraq ol niyetining úly han tyiym salghandyqtan jýzege aspaghanyna oy jýgirtpegendikten de, alyp imperiyanyng shyn qojayyny kim ekenine mәn bermey qalghan bolatyn[40].

Ghalym búl pikirine dәlel retinde jogharyda aitylghan jәitti – derbes aqsha shygharu әreketining sәtsizdikke úshyraghanyn aitady. Tek Mengu-Temir han biylik qúrghan (1266–1280) jyldarda ghana Altyn Orda biyleushisi Monghol imperiyasynyng ortalyq biyliginen birjola oqshaulanyp, derbes әmirshi retinde túnghysh ret ózining tolyq aty-jóni-titulymen tenge jasatty[41]. Onyng aqshasy kedergisiz tarady, ainalymnan alynghan joq. Demek, Altyn Ordanyng derbestigi zandyq túrghyda rәsimdelgen uaqytty HIII ghasyrdyng 60-shy jyldarynyng sonynan sanaghan dúrys bolmaq[42].

Úly monghol imperiyasy ydyraghannan keyin qúrylghan tórt úlys-qaghanat-imperiya ishindegi aumaghy jóninen eng irisi Altyn Orda edi. Tek Yuani imperiyasy ghana odan halqynyng sany jaghynan eleuli týrde ozyq bolatyn.

Al Altyn Ordanyng shekarasy býgingi Qazaq Elining aumaghyn oray, zor aumaqty alyp jatatyn. Shyghysynda shamamen Sayan–Altay jәne Tyani-Shani taularynan bastalyp, Syrdariya ózenining alabymen, Horezmdi qamtityn. Teristik Kaspiy jazyqtaryn, Kavkazdyng Iran Ázirbayjanymen birge kóp bóligin,  ontýstikte Qyrym men Qara tenizding soltýstik  jaghasyndaghy dalany qosyp, Tómengi Dunaygha deyin sozylatyn. Al batysynda úlys shekarasy soltýstik-shyghys Rusiting ontýstik oblystaryn janay ótip, ontýstik orys knyazidikteri aumaqtarynyng bir bóligin alyp jatatyn. Odan, shekara syzyqtary úlys aumaghynyng qúramyna búrynghy Bulgar patshalyghynyng territoriyasyn qosyp alyp, Oraldan ótetin de, kýlli Batys jәne Ontýstik Sibirden, yaghny qazaq jerin teristiginen qamty ótip, Sayan taularyna deyin jetetin. Key tarihshylar Joshy Úlysynyng soltýstik shekarasy, tipti, Múzdy múhit jaghalaularymen ótetin dep esepteydi[43].

Batu 1227 jyly әkesi Joshy ólgennen keyin, atasy Shynghys hannyng úigharymymen Joshy úlysynyng hany boldy. Ol 1235 jyly Qaraqorymda ótken qúryltayda talqylanyp bekitilgen  Rusi pen Shyghys Evropagha shapqynshylyq jasaudy úiymdastyru jospary boyynsha bir jyldan astam jýrgizilgen dayyndyq júmystaryn,  odan Shynghys han imperiyasynyng birikken әskerining batys elderine jaugershilik   joryghyn tikeley basqardy. Syrtqy ekspansiyasyn 1236 jyly Edil boyyndaghy bulgarlardy talqandaudan bastaghan monghol әskerining qúramynda Úly dalany mekendeytin týrki taypalarynyn, onyng ishinde býgingi qazaq halqynyng denin qúraghan dalalyq rulardyng adamdary kóp bolghany dau tudyrmasa kerek. Ásker qúramy «150 myngha juyq adamnan túratyn»[44]. Tarihshy M.A. Usmanov: «...1236 jyldan keyin Edil Bulgariyasyna, odan keyin Rusike lap bergen monghol әskeri ózining etnostyq qúramy jaghynan mongholdyqtan góri, kóp dәrejede týrkilik bolatyn»[45], – dep jazdy.

Sondyqtan da Rusiting Ordagha tәueldiligi aiqyn bop túrghan zamanda orys tiline shyghystan kirgen sózderding kóbi mongholdiki emes, týrkiniki, týrki leksikasy edi. Búl orayda belgili týrkitanushy N.A.Baskakovtyng «Týrki tekti orys familiyalary» degen kitaby tereng oigha jeteleydi. Týrkolog Altyn Ordadan orys qyzmetine auysqan týrki tildi halyqtar ókilderi arqyly qalyptasqan orystyng tarihy familiyalaryn zertteydi.   Ol oqyrmandy osy rettegi tarihi-etimologiyalyq taldaularymen tanystyrady. Týbi týrki 300 orys familiyasyn shejirelerinen mәlimetter bere otyryp, tarihiy-filologiyalyq túrghydan sipattap, taldaugha alyp, týsindirip beredi[46].

Mynanday da qyzyq derekter bar.  HIII ghasyrdyng ortasynda, Berke han (1256–1266) Edil boyyndaghy astanasynda «Mysyrdan kelgen elshilikti qabyldaghanynda, mamluk súltanynyng arabsha hatyn qady týrki tiline audardy, mine sonyng ózi hannyn  onyng mazmúnyn paryqtauyna jetip jatqan edi»[47]. Eger búl kezde Mysyr taghynda qazaq dalasynan shyqqan Beybarys súltan (1277–1277) otyrghanyn, onyng Altyn Orda biyleushisi Berke hangha ózining alghashqy hatyn 1261 jyly joldaghanyn eskersek,  birinshi elshisin Vizantiya arqyly 1262 jyly jibergenin[48] oilasaq, sol hattyng ózi týrki tilinde jazylghan boluy ghajap emes.

Arab sayahatshysy Ibn-Battuta Berke han saldyrghan Altyn Ordanyng ekinshi astanasy,  imperiyanyng әmirshisi Ózbek hannyng (1280–1342) ordasy ornalasqan Saray-әl-Jәdidte úzaq uaqyt boyy – 1312–1342 jyldary túryp, sonyna jogharyda kishkene bir ýzigin keltirgenimizdey manyzdy jazbalar qaldyrghan. Sol estelikterdi múqiyat oqy kele, Ibn-Battutanyng jergilikti sózderdi kóp qoldanghanyn, biraq ishinde bir-de-bir monghol tekti sóz joq ekenin akademik V.V. Bartolid atap aitady.

Demek, Joshy Úlysy biyleushi әuletting tegine baylanysty ghana monghol imperiyasy dep eseptele túra, negizgi halqynyng qúramyna say, o bastan-aq týrki memleketi bolghan[49]. Joshy Úlysynyn   negizin búryn Deshti-Qypshaqqa kirgen, keyinnen birtútas qazaq halqy retinde tarih sahnasyna shyqqan birynghay týrki tildes taypalar qúrady. Joshynyng ózi de, sheshesi Bórte keyinnen qazaq qúramyna kirgen qonyrat taypasynyng qyzy bolghandyqtan, qol astyndaghy el-júrtpen óte jaqyn qarym-qatynasta boldy, tili, dili, ómir sýru salty jaqyn týrki taypalarynyng basyn biriktirip, tәuelsiz sayasat jýrgizuge tyrysqan.

Qazaq dalasynyng tósinde, Jezqazghan qalasynan 45 shaqyrym jerde, Kengir ózenining jaghasynda Joshy han mazary túr. Qazaq halqynda Joshy hannyng qazasyna baylanysty tughan «Aqsaq qúlan, Joshy han» degen tarihy kýy bar. HIH ghasyrda «Alasha han men onyng úly Joshy han turaly» degen anyz, HH ghasyrda «Joshy–Alasha han» degen dastan el auzynan jazyp alynghan. Joshy hannyng ang aulap jýrip qazagha úshyrauyn әngimeleytin anyz jelisimen, ótken ghasyrda (1968, suretshi-mulitiplikator Ámen Qaydarov) «Aqsaq qúlan» mulitfilimi týsirilgen[50].

Altyn Orda XV ghasyrda ydyrady. Sol ghasyrdyng basynda Noghay Ordasy, 1438 jyly Qazan, 1443 jyly Qyrym, 1459 jyly Astrahan, 1456 jyly Qazaq, ghasyr sonynda Sibir handyqtary, Ýlken Orda jәne basqa da handyqtar qúryldy.

23.

Demek, negizgi júrty týrkiler bolghandyqtan da, Joshy Úlysy dәuirin «Alash qauymdastyghynyn» qa­lyptasuyna  tikeley әser etken kezeng retinde arnayy qarastyru nysany dep sanaugha bolsa kerek. Búl orayda, әriyne, qazaq halqy men qazaq memleketining qalyptasuyna Shaghatay memleketi ýlken әserin tiygizgenin, onyng 1346 jyly Balqash kólining eki jaghyna Shyghys jәne Batys úlys retinde bólingen shaghy, al Mogholstan atanghan Shyghys bólimining ortalyghy Jetisuda bolghandyghyn este ústau lәzim. Búl memleketting qúramynda keyin qazaq halqyn qúraghan týrki taypalary qatarynda ýisinder, tiyisinshe, onyng ishinde shapyrashtylar da bar edi[51].

Osy payymdardy negizge ala otyryp-aq, T. Omarbekovting jogharyda atalghan problemalyq maqalasynda bir topqa bólip jeke jiktegen 5-kezenin – «Qazaq qauymdastyghynyng qa­lyp­tasuyna» ketken uaqytty «HV ghasyrdyng ortasynan HVIII ghasyrdyng basyna deyin» dep belgilegeni de kónilge qonynqyramaytynyn aitugha tiyispiz. Búl jerde Qazaq memlekettigining tarih sahnasyna HV ghasyrda óz atauymen shyqqandyghyn úmytpau kerek. Handyqtyng shanyraghyn tili, dini, dili, ómir sýru salty, psihikalyq bitimi, mәdeniyeti bir bolghandyq negizde qalyptasqan qazaq halqy kótergenin este ústaghan jón. Búl ýderisti «HVIII ghasyrdyng basyna deyin» sozu, bizding oiymyzsha, sonshalyqty tura bola qoymaydy.

Bizding oiymyzsha, «qazaq qauymdastyghynyng qa­lyp­tasuy» HIII ghasyrdan bastalghan, al «HV ghasyrdyng ortasynan» onyng tәuelsiz jeke memlekettik qúrylym retindegi derbes  ómiri bastaldy. Yaghni, qazaqtyng óz atymen handyq qúryp tarih sahnasyna shyghuy onyng halyq retinde qalyptasyp, óz aldyna memlekettilik qúrghan últ dәrejesine kóterilgenin  kórsetedi.

Qazaq halqynyng etnostyq toptary men olardyng meken etken jerlerin jinastyru әr kezgi basqarushylar taraptarynan, jogharyda aitqanymyzday, Shynghys zamanynan beri-aq jýrip jatqan-dy. Kóp ghasyrlyq etnostyq-sayasy jәne mәdeniy-sharuashylyq damu nәtiyjesinde qazaq-týrki taypalary birtútas memlekettilik tirshilikke edәuir dәrejede әzir bolyp qalghan-dy.  Altyn Orda dәuirinde meylinshe aiqyndala bastaghan búl ýderis  HIV–HV ghasyrlarda asa manyzdy kezenine ayaq basty. Osy shaqta Qazaqstannyng Shyghys Deshti-Qypshaq atalatyn dalalyq bóligi men Ontýstik Qazaqstannyng keyingi ortaghasyrlyq derekkózderinde Jetisu jәne Týrkistan dep atalghan aumaqtaryn qonystanghan kóshpendi, jartylay kóshpendi, otyryqshy-jer óndeushi halqynyng etnostyq jәne sayasy túrghyda toptasyp birigui jýzege asyp kele jatty[52].

HIV ghasyrdyng basynda Joshy Úlysynyng (Altyn Ordanyn) batys qanaty Edil boyy dalalaryn, Edilden batysqa qarayghy jazirany, Qyrymdy, Soltýstik Kavkazdy jәne Zorezmning soltýstik bóligine sozylyp jatqan-dy. Al Úlystyng Soltýstik-Shyghys, Ortalyq jәne Ontýstik Qazaqstan aumaghyn HIII ghasyrdyng ortasynan Aq Orda memleketi biriktiretin-di.  Aq Ordanyng biyleushileri, Rashid ad-dinning aituynsha, Saray-Berkede otyrghan Altyn Orda әmirshilerining vassaly ekendikterin sóz jýzinde ghana moyyndap, is jýzinde úlystarynda tәuelsiz, derbes patshalyq qúrghan. Al HIV ghasyrdyng ekinshi shiyreginde, astanada «Úly daghdarys» mazmúnyn bildiretin ózara qyrqys bastalar qarsanda, jergilikti etnostyq negizde qúrylghan «Aq Orda» syndy túnghysh iri memlekettik qúrylym ózindik kelbetin ashyq tanytty – ol Altyn Ordadan birjolata derbestendi.

Ontýstik-Shyghys Qazaqstan men qyrghyz jerinde HIV ghasyrdyng ortasynda Mogholstan memleketi payda bolghan-dy. Onyng qúryluy Shaghatay memleketining batys jәne shyghys bólikke ydyrauy nәtiyjesinde oryn alghan edi.  Shaghatayshyldar iyeligining Mogholstan dep atala bastaghan shyghys bóligine Jetisu men Shyghys Týrkistan kirdi. Ortalyghy Jetisu boldy. Al búl «Mogholstan» delinetin tarihiy-geografiyalyq termin әri jana memlekettik qúrylymnyng atauyn «Moghol eli» maghynasynda kórsetetin sóz «moghúl», «moghol» etnoniyminen shyqqan-tyn. Bartolidting «Týrik-monghol halyqtarynng tarihy» atty enbeginde kuәlendiruine qaraghanda, «monghol» sózi Orta Aziyada osylay aitylyp jýrgen syqyldy. Solay jazylghan da. Óitkeni osy aimaqqa qonystanghan monghol rulary men taypalary, san jaghynan azdau bolghandyqtan, jergilikti týrkiler arasynda jútylyp, Mogholstan ómir sýrip túrghan dәuirde týrkilenip ketken bolatyn[53].

Sonymen, Mogholstan – jergilikti týrki jәne týrkilengen monghol taypalarynyng «moghol» degen ataumen ortaq etnostyq-sayasy birtútastyqqa qúiylysyp-sinisui nәtiyjesinde on tórtinshi jýzjyldyqta payda bolghan, biyleushileri Jetisudan oryn tepken memleket. Osynau memlekettik-sayasy birlestikke atyn bergen mogholdargha – dulat, qanly, kereyit, arginud, baariyn, arlat, barlas, búlghashy sekildi iri-iri týrkilik te, mongholdyq ta taypalar jatatyny týrli derekkózderde kórsetilgen. Solardyng qatarynan ýisinderdi (tiyisinshe – shapyrashtylardy) kóre almaymyz, alayda, sol zamanghy әskeriy-sayasy jaghdaylardyng qanday bolghanyna da qaramastan, olardyng osy óz tarihy ólkesinde  ómir sýrip kele jatqanyna kýmәn joq[54].

Qazybek bek jazbalarynda Ontýstik Qazaqstan men Jetisu aumaghynda әr kezde boy kótergen memlekettik qúrylymdardyng eshqaysysy jayynda da arnayy sóz bolmaydy. Múnyng sebebi, bәlkim, sol zamandarda Shynghyshan uәziri bolghan Mayqy biyden ózge atalarynyng biylikke aralaspaghandyghynda jatqan bolar.  Esesine ol kýlli halyq basyna týsken nәubetti ataydy: «Hijranyng 693-jyly qazaq dalasynda» búryn-sondy qúlaq estip, kóz kórmegen «jút bolypty»[55].

Búl júttyng súmdyghy sol, deydi shejireshi, qatarynan on jyl boyy su tartylyp, janbyr atauly tambay, taqyrshylyq bolghan. El qayyng sauyp, ormandy, shóp shyqqan saylardy qualap ketken kórinedi. Jogharyda atalghan Shapyrashty ishindegi «tas qashaghan atamyz» Kórkembekten Narynbay, Alymqúl degen eki úl tarapty da, ekeui de sol jútqa úrynyp, «it kózi týtin tanymas ghúmyr keshken» eken. «Balapan basyna, túrymtay túsyna» delinetin zaman «tek mening atalarym Narynbay men Alymkúldyng basyna ghana týspegen» deydi Qazybek bek, búl nәubet býtkil elge qasiret әkelgen –  «tuyp shuyn, tapsa qústyng quyn jegendey sor zaman bolghan». Sol qiyn kezde ómir sýrgen Narynbaydan Ar, Nar degen egiz úl qalypty. Ardan Bórte, Beke, Jeke degen ýsh bala tughan eken. Slardyng ishinde Bórte óz zamanynyng kózi ashyq adamy bolypty...

Shapyrashtylardyng Mogholstan dәuirinde qalay ómir sýrgenin búl shejireden andau qiyn, jalpy jobasy – moghol handary Shaghatay úrpaghy memleketin qalpyna keltiru maqsatymen jýrgizgen soghystar, olja týsirudi kózdegen kýrester, bitpeytin ózara qyrqystar basqa taypalar sekildi, olardy da әbden qaljyratqan. Qazybek bekting aituynsha, «osy bir zamanda qandy joryqtardyng kesirinen Jetisu әbden jútap, júrttyng hali nasharlaghan. Ásirese Azyq túqymynan taraytyn Barlas úrpaghy Aqsaq Temir shabuyly Jetisudy qatty jýdetti. Jetisu júrty azaydy, el tentirep ketti»[56].

Shaghatay úrpaghy memleketining batys bóligi bolyp tabylatyn Maverannahrgha (Syrdariya men Ámudariya aralyghyna) Mogholstan handarynyng әlsin-әlsin eski úlys aumaghyn qaytadan qalpyna keltiru maqsatymen joryqtar jasauy ondaghy iri-iri týrki-monghol taypalary kósemderining ózara qyrqysymen qosyla kele, shynayy patriottyq halyq qozghalysyn tughyzghan-dy.  Sol kezde, qozghalystan zor kóterilis tútanyp keter me eken dep qauiptengen Maverannahr shonjarlary men jogharghy sauda jasau toptary elde qatang biylik ornata alatyn basshy izdegen eken de,  tandaularyn Temir әmirge toqtatypty.

Ámir Temir (Aqsaq Temir, Temirlan, 1336–1405) mongholdyng týrkilengen Barlas taypasynan shyqqan Taraghay bekting úly, jigerli, alghan betinen qaytpaytyn, biylikke jetu jolynda jauyzdyq, opasyzdyq sekildi әreketterdi shimirikpesten jasay beretin, namysqoy, ataqqúmar adam bolatyn. Ol basshylyqqa maqsatkerlikpen kirisip, halyq qozghalysyn basyp-janshydy da, 1370 jyly Maverannahrdyng jogharghy biyligine jetti. Sodan  35 jyl boyy kórshiles aimaqtar men elderge tolassyz shapqynshylyqtar jasap, әlemdik imperiya qúru maqsatynda, jaulap alu soghystaryn  jýrgizdi. HIV ghasyrdyng 70–90-shy jyldarynda ol ózining eng jaqyn kórshileri Aq Orda men Mogholstangha onnan astam joryq jasady. 1395 jyly Altyn Ordany oirandady. Ol Mogholstangha jana joryq jasar aldynda, 1405 jyly, Otyrarda qaytys boldy. Tek sondyqtan ghana Mogholstan oghan birjola baghyndyrylu qaupinen aman qaldy[57].

Degenmen, Temirding әskery joryqtary saldarynan HV ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Mogholstandaghy bytyranqylyq kýsheydi, al Aq Orda ekige bólindi: tarih sahnasyna Noghay Ordasy men Ábilqayyr handyghy shyqty. Olardyng bәrinde de memlekettik jәne әkimshilik-sayasy qúrylym da birdey, halyqtary da tili, dili, mәdeniyeti úqsas týrki ru-taypalary bolatyn. Osy memlekettik birlestikterde endi az uaqytta týrki ru-taypalarynyng kópshiligin óz ishine toptastyryp alatyn qazaq halqy bir últ retinde qalyptasu ýderisining jana kezenine ayaq basty.

Búl kezde Shapyrashty taypasy, ózge de Ýisin birlestigining ru-taypalary tәrizdi, Mogholstan biyleushileri basqarghan Jetisu aimaghynda sol shaqtaghy sayasy ahual ortasynda tirshilik etip jatty. Al Mogholstanda ishki sayasy jaghday túraqsyz boldy. Aqsaq Temirge vassal bolghan  Mogholstan hany Qyzyr-Qoja han ólgennen keyin, onyng balalary (Sham-iy-Jahan, Múhammed oghlan, Sherәli, Shah-Jahan) biylikke talasyp ózara qyrqysty. Temirding nemeresi, Ferghana biyleushisi Eskendir Mogholstanda is jýzinde bekem biylikting joqtyghyn paydalanyp, HV ghasyrdyng 2–3-shi jyldary joryqqa shyqty. Qashqariyany basyp alghannan keyin, Jetisugha jetti. Búl aimaqta moghol biysqarushylary oghan qarsylyq kórsete almady.

Temir әuleti biyliginen Mogholstannyng batys audandaryn, Shu–Talas alqabyn Múhammed han (1408–1416) azat etti. Ol Týrkistan men Ferghananyng eginshilik alqaptaryn qol jetkizuge kýsh saldy. Onyng sәtti syrtqy sayasaty ishki sayasy jaghdaydy da retke keltirdi. Múhammed hannyng el basqaru tәrtibin tәrtipke keltirgenin, sonyng nәtiyjesinde ózara qyrqysulardyng azayghanyn tarihshy Múhammed Haydar Dulaty atap kórsetken[58].

Biraq, Múhammed han ólgennen keyin, ózara dau-damay qayta órshiydi. Mogholstandaghy múnday ahualdy Maverannahr biyleushileri jyldam óz paydalaryna asyrady. Olar Jetisu jerlerine, soltýstik Tyani-Shani aimaghyna Temir әuleti mýshelerining (timuridterdin) yqpalyn tartugha tyrysty. Mogholstandy  eki jyl Naqsh-Jahan biylep, Maverannahrmen dos-kórshilik qarym-qatynas ornatty. 1418 jyly (hijra boyynsha 821-shi jyl) ony nemere bauyry Uәiis-oghlan  óltirdi (Naqsh-Jahan Mogholstan hany Qyzyr-Qoja hannyng ýlken úly Sham-iy-Jahannan, al Uәiis (Vays) – ýshinshi úly Sherәliden tughan). Uәiis han Mogholstandaghy ókimet biyligin 1418 jyldan 1421 jylgha deyin ústap túrdy. 1421 jyly el biyligi onyng aghasy Sher-Múhamedke tiydi. 1425 jyly Mogholstangha Úlyqbek әskeri shapqynshylyq joryqtar jasady. 1428 jyly Ystyqkól manyndaghy shayqasta moghol hany Uәiis  qaza tapty. 1433–1434 jyldar shamasynda Mogholstan taghyna 13 jasar Esen-Búgha otyrghyzyldy[59].

Osy alasapyran kezder Qazybek bek shejiresinde taratylyp aitylmaydy, tek: «Uәiis han túsyndaghy tynyshtyq býzylyp, Bórte babam balalaryn basqa jaqqa jiberip panalatudy oilapty», – dep, jalpylama ghana habarlaydy.  Sosyn «basqa jaqtardy» ashyp aitady.  «Shapyrashty-Ystyqtyng Dóiil túqymynan taraytyn» bәrin, shorastar «Masanshy tayshy biylegen oirattargha ótip ketip, keyin olar qaytpay qaldy»[60].

Oyrattar Monghol imperiyasyndaghy Ýgedey úlysy mongholdarynyng batys bútaghy edi. Olar HV ghasyrda batysynda Mogholstan, shyghysynda Hangay tauynyng batys bókteri, soltýstiginde Ertis pen Eniyseyding jogharghy aghystary, ontýstiginde Goby qúmdarymen shekteletin alyp aumaqty iyelenip ýlgergen-di. Al olardyng Mogholstangha shapqynshylyq jasaulary HIV ghasyrdyng ayaq kezinen bastalghan-tyn.  Oirattardy týrkiler men parsylar «qalmaq», al mongholdar «jonghar» («sol qanat») dep ataghan.

1418–1428 jyldary, Uәiis han túsynda, olar Mogholstannyng shyghys shekaralaryna  qysym jasauyn toqtatpady.  Uәiis han 1422 jyly Turfan qalasyn basyp alyp óz astanasy etkende, oirattar sol aumaqtaghy Hamy qalasyna shabuyl jasady. Jalpy, Uәiis han on jyl ishinde qalmaqtarmen 61 mәrte shayqas jýrgizuge mәjbýr bolghan.  Qalmaqtar odan bir-aq mәrte jenildi, biraq, sonda da, HV ghasyrdyng 20-shy jyldaryna deyin Jetisu shekarasyna jete almady. Degenmen olar Uәiis handy Mogholstannyng shyghys shepterinen yghystyrdy. Ol astanasyn Turfannan Ile jaghasyna, Ilebalyq mekenine auystyrdy. Mogholstanda ortalyqtandyrylghan biylik әlsiregen shaqta, oirattar 30-shy jyldary shapqynshylyghyn janghyrtyp, Ystyqkól tóniregine deyin jetti. 50-shi jyldary Ontýstik-Shyghys Qazaqstan oirattardyng Esen tayshy bastaghan shapqynshylyghyna úshyrady. 1452 jyly olar Mogholstan aumaghyna kirip, Shu ózeni jaghasyna jetti, 1457 jyly Mogholstannyng shyghys bóligi arqyly Jetisugha ótti.

Búl shaqtarda Qashqariyadaghy alauyzdyqtardy basudan qoly tiymey jýrgen Mogholstan hany Esen-Búgha qalmaqtargha eleuli qarsylyq kórsete almady. Osy 50-shi jyldar shamasynda onyng Batys Jetisudan Jәnibek pen Kerey súltandargha jer berui oirattardyng betin qaytarugha qazaqtardy paydalanu maqsatynan da tughan bolugha kerek[61].

Shapyrashtylardyng key bóliginin, jogharyda aitylghanday, qalmaq ishine sinip ketui kezindegi tarihy jaghday osynday bolghan. «Al Shapyrashty-Ystyqtyng Beyil balalarynan taraghan biraz el Ábilqayyr qol astyna ótip, ózbek atqa ie bolyp ketti. Qazaq osylay jaugershilikten telim-telim bolyp tozdy»[62], – deydi shejireshi. Búl sózderding ghylymy tarihtan mәlim jәittermen ýilese bermeytinine, shejire bolghandyqtan da, týsinistikpen qaraymyz.

Ábilqayyr Batys Sibirdegi Tura aimaghynda 1428–1429 jyldarda han bolyp jariyalanghan bolatyn. Búl kezde ol bar bolghany 17 jasta edi. Ony qypshaq, nayman, manghyt, qarlúq, qonyrat, qanly, úiyluny, kýrleuit, keneges jәne basqa da ru-taypalardyng 200-dey iri ókili qoldaghan-dy. Onyng әkesi Dәulet-Shayh  aumaghy Batys jәne Ortalyq Qazaqstannan Syrdariyanyng tómengi aghysy men Aral manyn alyp jatqan Shayban úlysy sheginde ózge shaybanidtermen (Shayban әuleti mýshelerimen) birge el biylep jýrgen. Olardyng bәri de әueli Altyn Orda biyleushilerine, sonan son, Altyn Orda qúldyray bastaghan kezende – Aq Orda handaryna baghynatyn. HV ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Shyghys Deshti-Qypshaq aumaghynda oryn alghan ózara talas-tartystar men soghystar (Dәulet-Shayhtan keyin biylikti Sufy han basyp alghan, odan onyng úly Júmadyq han  taqqa otyrghan-dy. 1428 jyly ol manghyt әmirlerimen  jәne Joshy әuletining birimen bolghan shayqasta qaza tapty. Osy oqighalardan keyin shaybaniyd-súltan Ábilqayyrdy jogharyda atalghan rular men taypalardyng bedeldi shonjarlary han kótergen bolatyn.

Ábilqayyr han shaybanidterding taghyna otyrugha dәmeli taghy bir ýmitker Mahmúd-Qoja handy 1430 jyly Tobyl shayqasynda jendi, sosyn әmir Edigening nemeresi, manghyt әmiri Uaqas biydi, basqa da qarsylastaryn talqandady da, 1440-shy jyldardyng ortasyna qaray, búrynghy Orda-Ejen úlysynyng Ertiske deyingi jәne Soltýstik-Batys Balqash manyna  deyingi dalalyq alqapty óz iyeligine qosyp aldy. Tarihy әdebiyette «Kóshpendi ózbekter memleketi» dep atalyp jýrgen handyghyn Ábilqayyr han qyryq jyl biylep-tóstedi. Shyndyghynda, búl negizinen kóshpendi qazaqtardyng memleketi edi. HVI ghasyrdyng basyndaghy maghlúmaty óte mol, jan-jaqty habardar avtor  Ruzbihan Isfahany «Mihman-name-iy Buhara» atty enbeginde osy memlekette negizinen qazaqtar men manghyttar túrghanyn jazghan.

Ghylymy tariyhqa jasaghan osynau sholuymyzgha qaraghanda, jogharyda aitylghan shejirelik derek – Jetisudaghy Shapyrashty-Ystyqtyng Beyil balalarynan taraghan biraz júrttyng Ábilqayyr handyghyna ótip, ózbek bolyp ketti delinetin habar – qisyny azdau kórinedi. Ábilqayyr hannyng Syrdariyanyng tómengi aghysy aimaghyna joryqqa shyqqanda, onyng әskebasylary qatarynda manghyt, býrkit, shymbay, qiyat, qonyrat, qytay, tanghút, kýshshi, úighyr, dúrman, shymbay, ókiresh-nayman, kenegestermen qatar ýisinderden  shyqqan әmirler bolghan. Demek, ýisin әmirining jasaghynda shapyrashtylyqtardyng da boluy әbden yqtimal. Ábilqayyr han osynday qolbasshylary bar әskerimen Horezmdi, Ýrgenishti aldy, Samarqan men Búharagha shabuyl jasady. Syrdariyanyng orta aghysyndaghy birneshe qalany basyp aldy. Syghanaq oghan úryssyz berildi. Búl qala  Ábilqayyr handyghynyng Tura men Orda-Bazardan keyingi astanasyna ainaldy[63].

Shamasy, shejirede atalghan shapyrashtylyqtar Maverannahrdyng ózbegi kóp eldi mekenderinde qalyp ózbektengen bolar. Qalay bolghanda da, elde qalghandary basqa jolmen jýrgen eken. Qazybek bekting jazuynsha, sol shaqtaghy óz atasy Bórte «jalghyz úly Besti maghúripke de, mәshýripke de jiberip oqytypty». Bórte asa maldy kisi bolypty, balasynyng okuynan, sol adam bolsyn dep, eshteme ayamaghan kórinedi. Balasy Bes Tehrandy, Baghdatty, Shamdy, Basyrany, Hartumdy tegis aralap, din oquyn da, basqasyn da bitirgen eken. Ol araptyn, parsynyng tilin jaqsy mengergen, qytaydyn, qalmaqtyng tilin de bilgen. Bes «on jylday gharap, parsy jerinde jýrip, balaly bolyp qaytypty. Parsydan әiel alypty». Eki úly eki qalada tughandyqtan, attaryn Basyra, Sham qoyypty.

Shejireshining jazuynsha, Shapyrashtynyng búl balalary qúdaydy moyyndaghan da, ózderi eshqashan qúlshylyq qylmaghan adamdar eken. Zamanynda Basyrany da, Shamdy da júrt «kәpir molda» atandyrghan kórinedi. «Biraq búl sózge olar qysylyp, qymtyrylmaghan, apyr-ay, myna júrt bizdi «kәpir molda» atandyrdy-au dep qynbaghan. Júrt jaqtyrmasa da, maldy, auqatty, eshkimge bas iymey ketken ekeuge ashyq eshteme dey almaghan. Olar sol shaqtaghy mýlgigen moldalardyng sharighatty shala biletinin, araptyng sózin týsinbey, qarasyn jattap kórsoqyrlyq jasaytynyn minegen[64].

Qazybek bekting aituynsha, osy kezderi qazaq handyghy qúrylyp, júrt biraz tynyshtyq tapqan kórinedi. Alayda ol jazbasynda búl tarihy kezenge asa toqtalmaydy.   Jalpy onda Jetisu jerin alyp jatqan Mogholstan, irgeles Ábilqayyr handyghy ishindegi mazasyzdyqtardyng eshqaysysy sóz bolmaydy. Sondyqtan da biz qazaq handyghy qúrylar qarsandaghy Qazaqstan jerinde ómir sýrip túrghan memlekettik birlestikterge shaghyn sholu jasayyq.

[1]  Qazaqstan tarihy. Kóne zamannan býginge deyin. Bes tomdyq. 1-t. – Almaty, 2010. – 445–448-bb.

[2] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 825–826-bb.

[3] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 826-b.

[4] Baybosynov K.,   Omarova J.,  Ómirbaev B. Aqyrtas ejelgi órkeniyetimizding altyn kómbesi// Aq jol, 19.05.2005

[5] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 235-b.

[6] http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/view/401/

[7] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 236-b.

[8] http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/tours/view/143/

[9] Kósherova G. Qazaqstandyq jeti keremetting biri – Aqyrtas...//Alash ainasy,  17.04. 2010

[10] Baybosynov K.,   Omarova J.,  Ómirbaev B. Aqyrtas ejelgi órkeniyetimizding altyn kómbesi// Aq jol, 19.05.2005

[11] Kósherova G. Qazaqstandyq jeti keremetting biri – Aqyrtas...//Alash ainasy,  17.04. 2010

[12] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 236-b.

[13] http://www.bartold.ru/node/941

[14] Bәsenov T.Q.  VIII–HII ghasyrlardaghy Qazaqstan arhiytekturasy. – Almaty, 1959; Aq jol, 19.05.2005.

[15] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 236-b.

[16] Baybosynov K.,   Omarova J.,  Ómirbaev B. Aqyrtas ejelgi órkeniyetimizding altyn kómbesi// Aq jol, 19.05.2005

[17] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 236-b.

[18] Baypakov K.M., Nordhedj A., Novye dannye ob Akyrtashe//Izvestiya MN–AN RK, № 1, 1997;  Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 1-t. – Almaty, 1998. – 236-b.; Aq jol, 19.05.2005;

[19] Aq jol, 19.05.2005.

[20] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 825–826-bb.

[21] Istoriya Kazahstana. T.1. – Almaty, 2010. – 388-b.; Qazaqstan tarihy. 1-t. – Almaty, 2010. – 388–389-bb.;

[22] Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 30-b.

[23] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 84–85-bb.

[24] Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 30-b.

[25] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 4-t. –Almaty, 2002. – 43-b.

[26] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 79-b.

[27] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 9-t. –Almaty, 2007. – 409-b.

[28] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 2-t. –Almaty, 1999. – 182–183-bb.

[29] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 79-b.

[30] Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 30-b.

[31] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 10-t. –Almaty, 2007. – 111–112-bb.

[32] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 9-t. –Almaty, 2007. – 351-b.

[33] Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 30-b.

[34] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 81, 102-bb.

[35] http://ru.wikipedia.org/wiki/Saray-Batu; http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=35021; Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 7-t. –Almaty, 2005. -553-b.

[36] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 7-t. –Almaty, 2005. -553–554-bb.; http://slovari.yandex.ru/Saray-Berke/BSE/Saray-Berke/; http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm

[37] http://slovari.yandex.ru/Saray-Berke/BSE/Saray-Berke/; http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm

[38] http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/orda.htm; Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 7-t. – Almaty, 2005. – 554-b.

[39] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 82-b.

[40]Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 30-b.

[41] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 83-b.

[42] Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. –31-b.

[43] Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. –31-b.

[44] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 2-t. –Almaty, 1999. – 183-b.

[45] Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 33-b.

[46] Baskakov N.A. Russkie familiy turkskogo proishojdeniya. – Baky, 1992. – 280 b.

[47] Usmanov M.A. Zolotaya Orda: istoky y naslediye//Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 33-b.

[48] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 2-t. –Almaty, 1999. – 237–238-bb.

[49] Sokrovisha Zolotoy Ordy. – Sankt-Peterburg, 2000. – 33-b.

[50] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 4-t. – Almaty, 2002. – 43–44-bb.

[51] Shaghatay úlysy// Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya. 9-tom. – Almaty, 2007. – 410–411-bb.

[52] Istoriya Kazahstana. T.2. – Almaty, 2010. – 96-b.; Qzaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 100-b.

[53] Bartolid V.V. Sochiyneniya. T. V. Moskva, 1968. – 212-b.

[54] Istoriya Kazahskoy SSR. T.2. – Alma-Ata, 1979. – 154–158-bb.; Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 123-b.

[55] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 827-b.

[56] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 827-b.

[57] Istoriya Kazahskoy SSR. T.2. – Alma-Ata, 1979. -163–176-bb.; Istoriya Kazahstana. T.2. – Almaty, 2010. – 123–130-bb.

[58] Qazaqstan tarihy. 2-t. – Almaty, 2010. – 146-b.

[59] Istoriya Kazahstana. 2-t. – Almaty, 2010. – 140–146-bb.

[60] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. –Almaty, 2008. – 827-b.

[61] Istoriya Kazahstana. 2-t. A Almaty, 2011. – 146–148-bb.

[62] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – Almaty, 2008. – 827-b.

[63] Istoriya Kazahstana. 2-t. A Almaty, 2011. – 148150–152153-bb.

[64] Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Týp-túqyiannan ózime sheyin. 2-basylym. – A., 2008. – 827–828-bb.

Beybit Qoyshybaev

(«Ruh-Saray», 5-tom, «QazAqparat» baspasy, 2012 j.)

Jalghasy bar...

Abai.kz