Jastardy ondaghy «zúlymdyq imperiyasynyn» zәrli uynan saqtauymyz kerek!

(ayauly jarym Baqytjamaldyng ruhyna)

Búl maqalanyng túzdyghy tómendegi Preziydent Q-J.K. Toqaevqa jazghan hat.

Abaydyng «Qara sózderindegi» qazaqty últ retinde qaralap, ruhyn jer qylatyn sóilemderdi alyp tastau kerek» degen úsynystardy kózi qaraq ziyalylar kópten kóterude. Sebebi, tap osynday óz últyn qaralau adamzat jaralghannan bergi b.d.d. II mynj. Shumerdegi Geligamesh (Bilgemish), b.d.d. I mynj. Grekiyadaghy Gomerden bastap... Italiyada Dante, Angliyada Shekspiyr, Shelly t.b., Germaniyada Gete, Geyne..., Reseyde Pushkin bastaghan 20-dan astam aqyn-jazushynyng orys halqy turaly jazghan kelensiz sózderining eshqaysysy olardyng jinaqtary men oqulyqtargha kirmegen. Shyghystyng shayyrlary Hafiyz, Hayyam, Firdousi, Saadi, Rudakiyler men týrki әdebiyetining klassikteri Navoi, Nizamiyler de óz últtaryn qaralamaghan. Odan sol halyq klassikterining eshqaysysy kem bolghan joq, al olar úly últ bolyp qaluda. Jalpy, tútas últty negizsiz qaralau әlem әdebiyeti, óner, filosofiya men órkeniyetke jat qúbylys.

Qara sózderde «qazaqtyng qazaqtan basqa jauy joq...», «qazaq jalqau, enbek etkennen góri kezbelikti jaqsy kóredi», «nadan», «birin-biri kóre almaytyn qyzghanshaq» t.b. qazaqtar turaly únamsyz pikir tizbektelip kete beredi.

Qazaq-orys mektepterinde Abaydyng qazaqtar jayly asa jaghymsyz pikirin oqytugha ondaghan jyldar boyy basymdylyq berilui qazaqtardyng birneshe buynynyng ózin-ózi qadirleu sezimin ulap, basqa etnikalyq toptar arasyndaghy qazaqtar turaly jaghymsyz pikirlerding qalyptasuyna әser etip, Qazaq qoghamyndaghy jikshildikti odan sayyn terendete týsti.

Kelesi jaghynan, mektep oqulyqtary Abaydyng aqyndyq, suretkerlik ereksheligin mýldem nazardan tys qaldyryp, onyng shygharmalarynyng didaktikalyq mazmúnyna ghana mәn beredi. Mysaly, qazaq mektebining 3-shi synybyna arnalghan bir oqulyqta Abaydyng «Ghylym tappay maqtanba» jәne «Qúlaqtan kirip boydy alar» atty 2 didaktikalyq ólenine qosa 38-shi sózinen alynghan shaghyn ýzindi kiripti. Osy 60 sózden ghana túratyn shaghyn ýzindide keyde eki ret qaytalanghan 9 jaghymsyz sóz bar eken: nadandyq, jalqaulyq, qulyq, sauatsyzdyq, arsyzdyq, talapsyzdyq, әlsizdik, dúshpandyq. Mәtinge berilgen jattyghudaghy jaghymsyz sózderdi qosqanda (nadan, darynsyz, jalqau, saran, ótirikshi, dóreki), qazaq mektebining 3-shi synyp oqushylary Abaydyng qazaqqa qatysty qoldanghan 17 jaghymsyz sózin ýirenedi eken. Osynday negativ dozasynan 9 jasar qazaq bala qanday qorytyndygha kelui tiyis? Al Abaydyn, «Kókirekte sәule joq, kónilde senim joq. Qúr kózbenen kórgen bizding hayuan maldan nemiz artyq? Endi osy kýnde hayuannan da jamanbyz... Biz týk bilmeymiz, «biz de bilemiz» dep nadandyghymyzdy bilimdilikke bermey talasqanda, óler-tirilerimizdi bilmey, kýre tamyrymyzdy adyraytyp ketemiz» degen 7-sózin oqyghan 6-shy synyp oqushysy qanday týiin týimek?!

Biraz ghalymdardyng «búryn esh jerde kórinbey, Abay dýniyeden ozghannan 29 jyldan keyin, 1933 jyly 4,2 mln qazaqty yaghny 60%-dan astamyn jasandy ashtyqpen qyru (golodomor) kezinde payda bolghan osy Qara sózderding shyghuynyng ózin totalitarlyq biylikting qazaqty ruhany joy ýshin oilap tapqany» degen negizsiz emes?!

Búl filosofiya men pedagogikagha jat, býgingi Ukrainada jýrip jatqan «denasifikasiyagha» jaqyn, últty qaralaudy toqsan jyldan beri «qazaq ruhany azyq qylyp adasyp, birligi men ana tilinen aiyrylyp mәngýrttenude...».

Úly túlghalardyng attaryn paydalanyp eldi adastyru tarihta jii kezdesedi. Mysaly, 3-shi reyhting iydeologiyasyna kompozitor Vagner men filosof Nissheni paydalanu t.b. Lenin osynday iske L. Tolstoydy, Stalin Jabaev, Staliskiy t.b. paydalansa, Kenestik iydeologiya da qúramyndaghy әr últtyng úly túlghalaryn óz isterine paydalanghany jәne olar ýshin «aqynnyng tirisinen ólgenining paydaly bolghany» jasyryn emes?!

Orta ghasyrda qazaq jerinde bolghan Ibn-Batuta, Hordadbek, Plano Karpiny siyaqty ataqty sayahatshylar, «Olar ýidi qúlyptau degendi bilmeydi. Úrlyq degen joq. Bir-birine senedi...», «Men múnda әielge degen qúrmetting ýlgisin kórdim...» dese, 1944 jyly Qazaqstangha jer audarylyp aman qalghan nemis, sheshen, grek, qyrym tatarlary t.b. halyqtar qazaqtargha әli kýnge riza bolyp alghystaryn aituda.

Bala tәrbiyesining psihologiyalyq jaghyna mәn beretin ata-analar Abaydyng prozalyq shygharmalaryn mektep baghdarlamasynan alyp tastaugha shaqyryp jýr.

Qalay bolghanda da osy Qara sózderdegi últymyzdy negizsiz qaralap, ruh pen namysty jer qylyp, jastardyng sanasyn ulaytyn jerlerdi mektep oqulyqtary men aqynnyng jinaqtarynan alyp tastaudy sheshetin uaqyt keldi.

Ol, Qazaqtyng ruhyn janshyp, sanasyn ulaghan otarlyq búghaudan qútylugha jol ashsa, odan Abay tómendemeydi, kerisinshe últtyng naghyz ruhany jetekshilerining birine ainalady.

Búl hat NKVD-ning kameralarynda jazylyp Abay dýniyeden ozghannan 29 jyldan keyin, 1931-1932 jyldardaghy jasandy ashtyqtan 4,2 mln (60 payyzday) qazaqty qyrghanyn negizdeu maqsatynda jaryq kórgen Qara sózding zәrli uynan jastar jәne últty qútqaru maqsatynda jazylghan edi. Jalpy últ taghdyry jәne jastardyng bolashaghy turaly (býgingi Abaydyng atymen shyghyp jatqan tuyndylar soghan jatady) mәsele qozghalghanda Qúdaydyng da, adamnyng da aldynda aqiqatqa jol izdeuden basqa maqsat bolmauy kerek!

Abay, Mekke men Qarqaralyda meshit salghan Qúnanbay qajynyng balasy bola túra Qasiyetti kitaptardaghy «Halyq Qúdaydyng bir aty...» degendi bilmeui mýmkin emes?! Al, bilse, ózi Qúdaydyng qúly bola túryp nege qazaqty jer-jebirine jetkizip jýieli týrde qaralaydy? Búl qaralau, jeke túlghanyng eline degen keksiz renishi emes. Sebebi, ol el taghdyry ýshin kýresip, sol jolda Mahambet, Kenesarylarday... basy ketken joq! Jalpy, Qara sózding bolmysy jogharydaghyday bolsa, Abay poeziyasynan jastargha jiger (últtyq motivasiya)  berip, últtyq ruh pen elding namysyn kóteretin dýniyeni tabu qiyn?!

«Qazaq әdebiyeti» gazetining býgingi sanynda alashtanushy-ghalym Túrsyn Júrtbaydyng til mamany Zәure Bataevanyng Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúlyna baylanysty enbekterin synaghan «Qúsaly ghúmyr keshken túlgha» atty maqalasy shyqty. Qanday da bolsa zertteu maqalanyng shyqqany qúptarlyq. Biraq, búl maqaladaghy birneshe «әttegen-ay» degen jerlerge toqtalayyq:

- Z.Bataevanyng enbekterinde aqyn Abaydyng bolu-bolmaghany turaly jazsa, T.Júrtbaydyng maqalasy Abaydyng ómirinen derekter keltiruge arnalghan. Qúnanbayúly Ibrahim (Abay), onyng otbasy men úrpaqtary bolghany turaly eshkimning kýmәni bolmas. Men, mektepting jogharghy synybyna arnalghan «Tirshiliktanu» oqulyghynda (1993) Qúnanbay jәne onyng talantty bes buyn úrpaghy turaly jazghanmyn;

- Maqalada, Z.Bataevanyng Abay tiri kezinde Ombyda 12 jyl boyy shyqqan «Dala uәlayatynyng gazetinde» Abay (Ibrahiym) Qúnanbaydyng atymen nege bir de bir ólen, ne maqala (Aqylbaydyng atynan shyqqan eki óleninen basqa) jariyalamady nemese Mashkýr Jýsip t.b. turaly jazghan sol gazet nege Abay turaly jazbaghan, ol nege Semey kitaphanasynda jalpy tirkelmegen nemese Mihaeliys, Dolgopolovtar kýndelikterinde ol turaly eshtene jazbaghan...

- Al, T.Júrtbaydyng maqalasynda 12 jyl bolys, 6 jyl by bolghan Abay Dolgopolovqa «Ózimdi synashy» degende (Túraghúldyng esteligi), qonaghy: «Sening basyng altyn adamsyn, biraq ýirengen әdet-saltyng jaman. Tanerteng tósekten túrasyn, bireu әkelip kiyimderindi kiyindiredi, arqana shapanyndy jabady, esikti ashyp, tysqa shygharady, qaytyp kelgen song taghy da esikti ashyp, ýige engizip, aldyna shylapshyndy әkelip, qúmanmen sudy qolyna qúyady. As kelse, shәiindi qúiyp beredi, etindi japyraqtap beredi. Úiyqtamaq bolsan, tósegindi salyp, ózindi bireu sheshindirip jatqyzyp, shaqshandy bir jaghyna, múryn oramalyndy bir jaghyna tyghyp, ýstine kórpendi jauyp salady. Ózing – ózing ýshin ne qylasyn? Árneshik úiyqtap kóresin, – depti. Osy Dolgopolovtyng az ghana sózi mening әkemning bir qatar әdetin, saltyn kórseter dep jazdym» (Jýregimning týbine tereng boyla. Abay turaly estelikter. Qúrastyrushy jәne jauapty shygharushy B.Bayghaliyev. Almaty., Jazushy, 1995, 296 b. B27-28);

- Eger Abay, ertegilerdegi hor qyzynday ýlde men býldege oranyp ómir sýrse, onyng «Qúsaly ghúmyr keshken túlgha» boluy kýmәndi emes pe?!

Jaqynda respublikalyq bir basylymda osy uaqytqa deyin Abay tuyndylaryn synaghan A. Baytúrsynov, M.Áuezov, J. Aymauytov (?) yaghny nebәri ýsh maqalanyng shyqqanyn jazypty. Tórtinshi Zәure Bataeva bolu kerek.

Al, Shekspir men Getening enbekterin synap, saralaghan 8 mynday enbek, O.Shpenglerding «Zakat Evropy» kitabyn (1914j.) synaghan bes mynnan astam maqala, monografiyalar (onyng ishinde «Antizakat Evropy» t.b. ondaghan kitaptar) shyqqan. L.Tolstoy kýndelikterinde «... jalqaumyn, izdenbeymin, naqúryspyn» dep, ózin-ózi ómir boyy synaumen ótken.

Osynsha synnan sýrinbey ótken tuyndy men onyng avtoryn batysta úly dep tanidy. Shpengler osy kitabynda Gegelidi qatty synap, Farabiydi Kant pen Gegeliden joghary qoyady. Naghyz tandau dep osylardy aitady.

Al, bizde әli kýnge «Stalinning tekesin» synaghandy halyq jauynyng qasyna aparyp tastaugha dayyn. Búl, sanany iydeologiyalyq etiyket biylep adasqan qoghamnyng tirligi («IYdeologiyalyq etiyketting qauiptiligi, onda satushy men satyp alushy birdey aldanady» K.Marks).

Sonda Abay osy tizimdegilerden artyq bolghany ma, әlde kem bolghany ma?! Jәi, emosiyagha emes, sanagha salyp saralap kóreyik. 30-50 jylda Abaydy tolyq týsinbegen «abaytanushymyz» deytinder, aqyn shygharmasy turaly óz oiyn aitqandargha «Abaydy týsinbeysinder» dep qorghanady. Oqyrmandary Abaydan jýz-myng ese kóp Hayyam, Shekspirlerdi nege barlyq tilderde jaqsy týsinedi de, Abaygha kelgende ony týsine almaydy jәne ol basqa tilderge audarugha qiyn?! «Úlylyq - ol qarapayymdylyq» (Genialinosti, - eto prostota) emes pe?!

Jalpy mәsele Abayda emes, onyng shygharmalaryn qazaq últyn jongdaghy totalitarlyq jýiening iydeologiyasyna ainaldyruda jәne sony týsinuding ornyna, ghalamtor zamanynda kez-kelgen qozghalghan keruenge ýretin, essiz, qaranghy qoghamda. Y.Altynsarinnin, «Biz nadan bop ósirdik, IYektegi saqaldy...» degeni qaytalanuda. Nadandyq tobyr men qúldargha tәn. Otyz jyl úiyqtap, mәngýrt buyndy ósirip shyghardyq! Biz búl úiqydan oyanghanda qúl bolyp qalmas ýshin, jýrekting jalynymen sanany, joghalghan ar men ruhty oyatyp, namysty qamshylap, aqyryp tendik súraytyn jәne eldi qazaqtyng janyna biriktiretin kez keldi... Qazaqqa qashan es kiredi?!

Janúzaq Ákim

Abai.kz