جاستاردى ونداعى «زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ» ءزارلى ۋىنان ساقتاۋىمىز كەرەك!

(اياۋلى جارىم باقىتجامالدىڭ رۋحىنا)

بۇل ماقالانىڭ تۇزدىعى تومەندەگى پرەزيدەنت ق-ج.ك. توقاەۆقا جازعان حات.

ابايدىڭ «قارا سوزدەرىندەگى» قازاقتى ۇلت رەتىندە قارالاپ، رۋحىن جەر قىلاتىن سويلەمدەردى الىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىستاردى كوزى قاراق زيالىلار كوپتەن كوتەرۋدە. سەبەبى، تاپ وسىنداي ءوز ۇلتىن قارالاۋ ادامزات جارالعاننان بەرگى ب.د.د. ءىى مىڭج. شۋمەردەگى گەلگامەش (بىلگەمىش), ب.د.د. ءى مىڭج. گرەكياداعى گومەردەن باستاپ... يتاليادا دانتە، انگليادا شەكسپير، شەللي ت.ب.، گەرمانيادا گەتە، گەينە...، رەسەيدە پۋشكين باستاعان 20-دان استام اقىن-جازۋشىنىڭ ورىس حالقى تۋرالى جازعان كەلەڭسىز سوزدەرىنىڭ ەشقايسىسى ولاردىڭ جيناقتارى مەن وقۋلىقتارعا كىرمەگەن. شىعىستىڭ شايىرلارى حافيز، حايام، فيردوۋسي، ساادي، رۋداكيلەر مەن تۇركى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى ناۆوي، نيزاميلەر دە ءوز ۇلتتارىن قارالاماعان. ودان سول حالىق كلاسسيكتەرىنىڭ ەشقايسىسى كەم بولعان جوق، ال ولار ۇلى ۇلت بولىپ قالۋدا. جالپى، تۇتاس ۇلتتى نەگىزسىز قارالاۋ الەم ادەبيەتى، ونەر، فيلوسوفيا مەن وركەنيەتكە جات قۇبىلىس.

قارا سوزدەردە «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق...»، «قازاق جالقاۋ، ەڭبەك ەتكەننەن گورى كەزبەلىكتى جاقسى كورەدى»، «نادان»، «ءبىرىن-ءبىرى كورە المايتىن قىزعانشاق» ت.ب. قازاقتار تۋرالى ۇنامسىز پىكىر تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.

قازاق-ورىس مەكتەپتەرىندە ابايدىڭ قازاقتار جايلى اسا جاعىمسىز پىكىرىن وقىتۋعا ونداعان جىلدار بويى باسىمدىلىق بەرىلۋى قازاقتاردىڭ بىرنەشە بۋىنىنىڭ ءوزىن-ءوزى قادىرلەۋ سەزىمىن ۋلاپ، باسقا ەتنيكالىق توپتار اراسىنداعى قازاقتار تۋرالى جاعىمسىز پىكىرلەردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتىپ، قازاق قوعامىنداعى جىكشىلدىكتى ودان سايىن تەرەڭدەتە ءتۇستى.

كەلەسى جاعىنان، مەكتەپ وقۋلىقتارى ابايدىڭ اقىندىق، سۋرەتكەرلىك ەرەكشەلىگىن مۇلدەم نازاردان تىس قالدىرىپ، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ ديداكتيكالىق مازمۇنىنا عانا ءمان بەرەدى. مىسالى، قازاق مەكتەبىنىڭ 3-ءشى سىنىبىنا ارنالعان ءبىر وقۋلىقتا ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» جانە «قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار» اتتى 2 ديداكتيكالىق ولەڭىنە قوسا 38-ءشى سوزىنەن الىنعان شاعىن ءۇزىندى كىرىپتى. وسى 60 سوزدەن عانا تۇراتىن شاعىن ۇزىندىدە كەيدە ەكى رەت قايتالانعان 9 جاعىمسىز ءسوز بار ەكەن: ناداندىق، جالقاۋلىق، قۋلىق، ساۋاتسىزدىق، ارسىزدىق، تالاپسىزدىق، السىزدىك، دۇشپاندىق. ماتىنگە بەرىلگەن جاتتىعۋداعى جاعىمسىز سوزدەردى قوسقاندا (نادان، دارىنسىز، جالقاۋ، ساراڭ، وتىرىكشى، دورەكى), قازاق مەكتەبىنىڭ 3-ءشى سىنىپ وقۋشىلارى ابايدىڭ قازاققا قاتىستى قولدانعان 17 جاعىمسىز ءسوزىن ۇيرەنەدى ەكەن. وسىنداي نەگاتيۆ دوزاسىنان 9 جاسار قازاق بالا قانداي قورىتىندىعا كەلۋى ءتيىس؟ ال ابايدىڭ، «كوكىرەكتە ساۋلە جوق، كوڭىلدە سەنىم جوق. قۇر كوزبەنەن كورگەن ءبىزدىڭ حايۋان مالدان نەمىز ارتىق؟ ەندى وسى كۇندە حايۋاننان دا جامانبىز... ءبىز تۇك بىلمەيمىز، «ءبىز دە بىلەمىز» دەپ ناداندىعىمىزدى بىلىمدىلىككە بەرمەي تالاسقاندا، ولەر-تىرىلەرىمىزدى بىلمەي، كۇرە تامىرىمىزدى ادىرايتىپ كەتەمىز» دەگەن 7-ءسوزىن وقىعان 6-شى سىنىپ وقۋشىسى قانداي ءتۇيىن تۇيمەك؟!

ءبىراز عالىمداردىڭ «بۇرىن ەش جەردە كورىنبەي، اباي دۇنيەدەن وزعاننان 29 جىلدان كەيىن، 1933 جىلى 4,2 ملن قازاقتى ياعني 60%-دان استامىن جاساندى اشتىقپەن قىرۋ (گولودومور) كەزىندە پايدا بولعان وسى قارا سوزدەردىڭ شىعۋىنىڭ ءوزىن توتاليتارلىق بيلىكتىڭ قازاقتى رۋحاني جويۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقانى» دەگەن نەگىزسىز ەمەس؟!

بۇل فيلوسوفيا مەن پەداگوگيكاعا جات، بۇگىنگى ۋكراينادا ءجۇرىپ جاتقان «دەناتسيفيكاتسياعا» جاقىن، ۇلتتى قارالاۋدى توقسان جىلدان بەرى «قازاق رۋحاني ازىق قىلىپ اداسىپ، بىرلىگى مەن انا تىلىنەن ايىرىلىپ ماڭگۇرتتەنۋدە...».

ۇلى تۇلعالاردىڭ اتتارىن پايدالانىپ ەلدى اداستىرۋ تاريحتا ءجيى كەزدەسەدى. مىسالى، 3-ءشى رەيحتىڭ يدەولوگياسىنا كومپوزيتور ۆاگنەر مەن فيلوسوف نيتسششەنى پايدالانۋ ت.ب. لەنين وسىنداي ىسكە ل. تولستويدى، ستالين جاباەۆ، ستالسكي ت.ب. پايدالانسا، كەڭەستىك يدەولوگيا دا قۇرامىنداعى ءار ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارىن ءوز ىستەرىنە پايدالانعانى جانە ولار ءۇشىن «اقىننىڭ تىرىسىنەن ولگەنىنىڭ پايدالى بولعانى» جاسىرىن ەمەس؟!

ورتا عاسىردا قازاق جەرىندە بولعان يبن-باتۋتا، حوردادبەك، پلانو كارپيني سياقتى اتاقتى ساياحاتشىلار، «ولار ءۇيدى قۇلىپتاۋ دەگەندى بىلمەيدى. ۇرلىق دەگەن جوق. ءبىر-بىرىنە سەنەدى...»، «مەن مۇندا ايەلگە دەگەن قۇرمەتتىڭ ۇلگىسىن كوردىم...» دەسە، 1944 جىلى قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ امان قالعان نەمىس، شەشەن، گرەك، قىرىم تاتارلارى ت.ب. حالىقتار قازاقتارعا ءالى كۇنگە ريزا بولىپ العىستارىن ايتۋدا.

بالا تاربيەسىنىڭ پسيحولوگيالىق جاعىنا ءمان بەرەتىن اتا-انالار ابايدىڭ پروزالىق شىعارمالارىن مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىپ تاستاۋعا شاقىرىپ ءجۇر.

قالاي بولعاندا دا وسى قارا سوزدەردەگى ۇلتىمىزدى نەگىزسىز قارالاپ، رۋح پەن نامىستى جەر قىلىپ، جاستاردىڭ ساناسىن ۋلايتىن جەرلەردى مەكتەپ وقۋلىقتارى مەن اقىننىڭ جيناقتارىنان الىپ تاستاۋدى شەشەتىن ۋاقىت كەلدى.

ول، قازاقتىڭ رۋحىن جانشىپ، ساناسىن ۋلاعان وتارلىق بۇعاۋدان قۇتىلۋعا جول اشسا، ودان اباي تومەندەمەيدى، كەرىسىنشە ۇلتتىڭ ناعىز رۋحاني جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالادى.

بۇل حات نكۆد-ءنىڭ كامەرالارىندا جازىلىپ اباي دۇنيەدەن وزعاننان 29 جىلدان كەيىن، 1931-1932 جىلدارداعى جاساندى اشتىقتان 4,2 ملن (60 پايىزداي) قازاقتى قىرعانىن نەگىزدەۋ ماقساتىندا جارىق كورگەن قارا ءسوزدىڭ ءزارلى ۋىنان جاستار جانە ۇلتتى قۇتقارۋ ماقساتىندا جازىلعان ەدى. جالپى ۇلت تاعدىرى جانە جاستاردىڭ بولاشاعى تۋرالى (بۇگىنگى ابايدىڭ اتىمەن شىعىپ جاتقان تۋىندىلار سوعان جاتادى) ماسەلە قوزعالعاندا قۇدايدىڭ دا، ادامنىڭ دا الدىندا اقيقاتقا جول ىزدەۋدەن باسقا ماقسات بولماۋى كەرەك!

اباي، مەككە مەن قارقارالىدا مەشىت سالعان قۇنانباي قاجىنىڭ بالاسى بولا تۇرا قاسيەتتى كىتاپتارداعى «حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى...» دەگەندى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس؟! ال، بىلسە، ءوزى قۇدايدىڭ قۇلى بولا تۇرىپ نەگە قازاقتى جەر-جەبىرىنە جەتكىزىپ جۇيەلى تۇردە قارالايدى؟ بۇل قارالاۋ، جەكە تۇلعانىڭ ەلىنە دەگەن كەكسىز رەنىشى ەمەس. سەبەبى، ول ەل تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسىپ، سول جولدا ماحامبەت، كەنەسارىلارداي... باسى كەتكەن جوق! جالپى، قارا ءسوزدىڭ بولمىسى جوعارىداعىداي بولسا، اباي پوەزياسىنان جاستارعا جىگەر (ۇلتتىق موتيۆاتسيا)  بەرىپ، ۇلتتىق رۋح پەن ەلدىڭ نامىسىن كوتەرەتىن دۇنيەنى تابۋ قيىن؟!

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بۇگىنگى سانىندا الاشتانۋشى-عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ءتىل مامانى زاۋرە باتاەۆانىڭ اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلىنا بايلانىستى ەڭبەكتەرىن سىناعان «قۇسالى عۇمىر كەشكەن تۇلعا» اتتى ماقالاسى شىقتى. قانداي دا بولسا زەرتتەۋ ماقالانىڭ شىققانى قۇپتارلىق. بىراق، بۇل ماقالاداعى بىرنەشە «اتتەگەن-اي» دەگەن جەرلەرگە توقتالايىق:

- ز.باتاەۆانىڭ ەڭبەكتەرىندە اقىن ابايدىڭ بولۋ-بولماعانى تۋرالى جازسا، ت.جۇرتبايدىڭ ماقالاسى ابايدىڭ ومىرىنەن دەرەكتەر كەلتىرۋگە ارنالعان. قۇنانبايۇلى يبراھيم (اباي), ونىڭ وتباسى مەن ۇرپاقتارى بولعانى تۋرالى ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماس. مەن، مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىبىنا ارنالعان «تىرشىلىكتانۋ» وقۋلىعىندا (1993) قۇنانباي جانە ونىڭ تالانتتى بەس بۋىن ۇرپاعى تۋرالى جازعانمىن;

- ماقالادا، ز.باتاەۆانىڭ اباي ءتىرى كەزىندە ومبىدا 12 جىل بويى شىققان «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» اباي (يبراھيم) قۇنانبايدىڭ اتىمەن نەگە ءبىر دە ءبىر ولەڭ، نە ماقالا (اقىلبايدىڭ اتىنان شىققان ەكى ولەڭىنەن باسقا) جاريالامادى نەمەسە ماشكۇر ءجۇسىپ ت.ب. تۋرالى جازعان سول گازەت نەگە اباي تۋرالى جازباعان، ول نەگە سەمەي كىتاپحاناسىندا جالپى تىركەلمەگەن نەمەسە ميحاەليس، دولگوپولوۆتار كۇندەلىكتەرىندە ول تۋرالى ەشتەڭە جازباعان...

- ال، ت.جۇرتبايدىڭ ماقالاسىندا 12 جىل بولىس، 6 جىل بي بولعان اباي دولگوپولوۆقا «ءوزىمدى سىناشى» دەگەندە (تۇراعۇلدىڭ ەستەلىگى), قوناعى: «سەنىڭ باسىڭ التىن ادامسىڭ، بىراق ۇيرەنگەن ادەت-سالتىڭ جامان. تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇراسىڭ، بىرەۋ اكەلىپ كيىمدەرىڭدى كيىندىرەدى، ارقاڭا شاپانىڭدى جابادى، ەسىكتى اشىپ، تىسقا شىعارادى، قايتىپ كەلگەن سوڭ تاعى دا ەسىكتى اشىپ، ۇيگە ەنگىزىپ، الدىڭا شىلاپشىندى اكەلىپ، قۇمانمەن سۋدى قولىڭا قۇيادى. اس كەلسە، ءشايىڭدى قۇيىپ بەرەدى، ەتىڭدى جاپىراقتاپ بەرەدى. ۇيىقتاماق بولساڭ، توسەگىڭدى سالىپ، ءوزىڭدى بىرەۋ شەشىندىرىپ جاتقىزىپ، شاقشاڭدى ءبىر جاعىڭا، مۇرىن ورامالىڭدى ءبىر جاعىڭا تىعىپ، ۇستىڭە كورپەڭدى جاۋىپ سالادى. ءوزىڭ – ءوزىڭ ءۇشىن نە قىلاسىڭ؟ ارنەشىك ۇيىقتاپ كورەسىڭ، – دەپتى. وسى دولگوپولوۆتىڭ از عانا ءسوزى مەنىڭ اكەمنىڭ ءبىر قاتار ادەتىن، سالتىن كورسەتەر دەپ جازدىم» (جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. قۇراستىرۋشى جانە جاۋاپتى شىعارۋشى ب.بايعاليەۆ. الماتى.، جازۋشى، 1995, 296 ب. ب27-28);

- ەگەر اباي، ەرتەگىلەردەگى حور قىزىنداي ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ ءومىر سۇرسە، ونىڭ «قۇسالى عۇمىر كەشكەن تۇلعا» بولۋى كۇماندى ەمەس پە؟!

جاقىندا رەسپۋبليكالىق ءبىر باسىلىمدا وسى ۋاقىتقا دەيىن اباي تۋىندىلارىن سىناعان ا. بايتۇرسىنوۆ، م.اۋەزوۆ، ج. ايماۋىتوۆ (؟) ياعني نەبارى ءۇش ماقالانىڭ شىققانىن جازىپتى. ءتورتىنشى زاۋرە باتاەۆا بولۋ كەرەك.

ال، شەكسپير مەن گەتەنىڭ ەڭبەكتەرىن سىناپ، سارالاعان 8 مىڭداي ەڭبەك، و.شپەنگلەردىڭ «زاكات ەۆروپى» كىتابىن (1914ج.) سىناعان بەس مىڭنان استام ماقالا، مونوگرافيالار (ونىڭ ىشىندە «انتيزاكات ەۆروپى» ت.ب. ونداعان كىتاپتار) شىققان. ل.تولستوي كۇندەلىكتەرىندە «... جالقاۋمىن، ىزدەنبەيمىن، ناقۇرىسپىن» دەپ، ءوزىن-ءوزى ءومىر بويى سىناۋمەن وتكەن.

وسىنشا سىننان سۇرىنبەي وتكەن تۋىندى مەن ونىڭ اۆتورىن باتىستا ۇلى دەپ تانيدى. شپەنگلەر وسى كىتابىندا گەگەلدى قاتتى سىناپ، ءفارابيدى كانت پەن گەگەلدەن جوعارى قويادى. ناعىز تاڭداۋ دەپ وسىلاردى ايتادى.

ال، بىزدە ءالى كۇنگە «ءستاليننىڭ تەكەسىن» سىناعاندى حالىق جاۋىنىڭ قاسىنا اپارىپ تاستاۋعا دايىن. بۇل، سانانى يدەولوگيالىق ەتيكەت بيلەپ اداسقان قوعامنىڭ تىرلىگى («يدەولوگيالىق ەتيكەتتىڭ قاۋىپتىلىگى، وندا ساتۋشى مەن ساتىپ الۋشى بىردەي الدانادى» ك.ماركس).

سوندا اباي وسى تىزىمدەگىلەردەن ارتىق بولعانى ما، الدە كەم بولعانى ما؟! ءجاي، ەموتسياعا ەمەس، ساناعا سالىپ سارالاپ كورەيىك. 30-50 جىلدا ابايدى تولىق تۇسىنبەگەن «ابايتانۋشىمىز» دەيتىندەر، اقىن شىعارماسى تۋرالى ءوز ويىن ايتقاندارعا «ابايدى تۇسىنبەيسىڭدەر» دەپ قورعانادى. وقىرماندارى ابايدان ءجۇز-مىڭ ەسە كوپ حايام، شەكسپيرلەردى نەگە بارلىق تىلدەردە جاقسى تۇسىنەدى دە، ابايعا كەلگەندە ونى تۇسىنە المايدى جانە ول باسقا تىلدەرگە اۋدارۋعا قيىن؟! «ۇلىلىق - ول قاراپايىمدىلىق» (گەنيالنوست، - ەتو پروستوتا) ەمەس پە؟!

جالپى ماسەلە ابايدا ەمەس، ونىڭ شىعارمالارىن قازاق ۇلتىن جويۋداعى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ يدەولوگياسىنا اينالدىرۋدا جانە سونى ءتۇسىنۋدىڭ ورنىنا، عالامتور زامانىندا كەز-كەلگەن قوزعالعان كەرۋەنگە ۇرەتىن، ەسسىز، قاراڭعى قوعامدا. ى.ءالتىنساريننىڭ، «ءبىز نادان بوپ وسىردىك، يەكتەگى ساقالدى...» دەگەنى قايتالانۋدا. ناداندىق توبىر مەن قۇلدارعا ءتان. وتىز جىل ۇيىقتاپ، ماڭگۇرت بۋىندى ءوسىرىپ شىعاردىق! ءبىز بۇل ۇيقىدان ويانعاندا قۇل بولىپ قالماس ءۇشىن، جۇرەكتىڭ جالىنىمەن سانانى، جوعالعان ار مەن رۋحتى وياتىپ، نامىستى قامشىلاپ، اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن جانە ەلدى قازاقتىڭ جانىنا بىرىكتىرەتىن كەز كەلدى... قازاققا قاشان ەس كىرەدى؟!

جانۇزاق اكىم

Abai.kz