Týrki halyqtarynyng ishinde tarihy jaghdayy әli qiyn kýide túrghan júrttyng biri - Úighyr halqy. Kóne Jibek Jolynyng ýstine ghajayyp shaharlar túrghyzyp, san ghasyr derbes ómir sýrip kelgen Shyghys Týrkistan halqy 18-ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap qytaydyng qol astyna ótedi de, Orta Aziyanyng sayasy ómirinen birtindep oqshaulanyp, elding bodandyq tarihy bastalady. Biraq solay eken dep, úighyrlar mýldem kýirep, joghalghan joq. Ómir kóshine ilesip, búrynghyday ata salt, ata kәsipterimen ainalysa berdi. Qashqardyn, Aqsudyn, Jәrkentting bazarlarynda sauda qalay qyj-qyj qaynap jatsa, әn-kýi, ólen-jyrdyng bazary da odan kem bola qoymady. Biraq, keshe ózining qanday bolghanyn úmytpaghan halyq alghashqyda jiyi-jii bas kóterip, otarshylargha qarsy eleuli-eleuli kýrester jýrgizip túrdy. Halyq boyyndaghy erlik pen órlik arada 200 jylgha juyq uaqyt ótip, Qytay biyligine qyzyldar kelgenge deyin bastapqy kýshinen taymaghan edi. Qyzyldar otarlaudyng jana da qauipti tәsilin búghauda jatqan halyqqa odan ary terendete, jedeldete jýrgizdi. Sonday kýrdeli tarihy kezenderding ózinde úighyr halqy әdebiyetten bir sәt jerip kórgen joq. Búghauda jatyp ta órshil ólender, mahabbat jyrlary halyq boyynan qaynap shyghyp jatty. Eng keremeti, sol jalyndy, órshil tuyndylar ózi tughan topyraqtyng әr kezendegi sayasy әleumettik ómirinde halyqty kýreske bastaytyn, aldaghy kýnnen ýmit kýttiretin shamshyraghy bola bildi.

Týrki halyqtarynyng ishinde tarihy jaghdayy әli qiyn kýide túrghan júrttyng biri - Úighyr halqy. Kóne Jibek Jolynyng ýstine ghajayyp shaharlar túrghyzyp, san ghasyr derbes ómir sýrip kelgen Shyghys Týrkistan halqy 18-ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap qytaydyng qol astyna ótedi de, Orta Aziyanyng sayasy ómirinen birtindep oqshaulanyp, elding bodandyq tarihy bastalady. Biraq solay eken dep, úighyrlar mýldem kýirep, joghalghan joq. Ómir kóshine ilesip, búrynghyday ata salt, ata kәsipterimen ainalysa berdi. Qashqardyn, Aqsudyn, Jәrkentting bazarlarynda sauda qalay qyj-qyj qaynap jatsa, әn-kýi, ólen-jyrdyng bazary da odan kem bola qoymady. Biraq, keshe ózining qanday bolghanyn úmytpaghan halyq alghashqyda jiyi-jii bas kóterip, otarshylargha qarsy eleuli-eleuli kýrester jýrgizip túrdy. Halyq boyyndaghy erlik pen órlik arada 200 jylgha juyq uaqyt ótip, Qytay biyligine qyzyldar kelgenge deyin bastapqy kýshinen taymaghan edi. Qyzyldar otarlaudyng jana da qauipti tәsilin búghauda jatqan halyqqa odan ary terendete, jedeldete jýrgizdi. Sonday kýrdeli tarihy kezenderding ózinde úighyr halqy әdebiyetten bir sәt jerip kórgen joq. Búghauda jatyp ta órshil ólender, mahabbat jyrlary halyq boyynan qaynap shyghyp jatty. Eng keremeti, sol jalyndy, órshil tuyndylar ózi tughan topyraqtyng әr kezendegi sayasy әleumettik ómirinde halyqty kýreske bastaytyn, aldaghy kýnnen ýmit kýttiretin shamshyraghy bola bildi. Halyq tilegimen ýnemi ýndestik tauyp otyratyndyqtan onday dýniyeler el jýreginen tereng oryn alyp, talyqqanda jandaryna medet-quat alatyn kýshine ainaldy. Kórkem әdebiyettegi múnday kýshti әsirese aitary naqty, shabyty kýshti últ poeziyasynan anyq kóremiz.       

Búl júrtta erlik dastandary men sol negizdes ólen-jyrlar kóp. Úighyr sonyng bәrin qadir tútsa da, ishindegi bir-ekeuin erekshe bólip alyp, aspandata tóbelerine kóteredi. Teypjan Áliyevtyng «Týgimes naqshasy» men Ábdreym Ótkirding «Izin» bilmeytin, jatqa oqymaytyn úighyrdy tabu qiyn. Osy eki ólendi birinen song birin ilip әketip, tolqyta jónelgende qayran qalasyz! Basqa esh jerden, esh elden ólendi tap osylay jan-tәnimen oqityn jandardy kezdestirmeuiniz әbden mýmkin! Oghan negiz de joq ems. Talay ghasyrdan ishke jinalghan, úrpaqtan úrpaqqa miras bolyp kele jatqan sher-múnyn keyde halyq óstip auzyndaghy jyrymen birge laqyldatyp tókkendey bolady. Bir ghajaby, qarapayym әrbir úighyr azamaty onda ózderine arnap ne aitylghanyn eseygen júrttyng auzymen nanymdy, qonymdy etip aitady. Búlar qyspaq ishinde otyrsa da etek-jenin jaymay, boyyn sergek, oiyn saq ústaghan halyq. Álgi ólenning ýstinde attandap atoy salyp ketpegenmen, jyrdyng ruhyn jandaryna serik etkendik, ýmit kýtken júrttyng sabyry bayqalady. Úighyrdyng otyn óshirmey, basyn bir jerge jiyp, ósirip otyrghan onyng anasynday qasterli әdebiyeti demeske bola ma!

         Maqalamyzdyng kózdegeni úighyr әdebiyetin tanytu bolmaghandyqtan jәne oqyghan birli-ekili әdebiyetke ghana sýiengendikten tamyry terende jatqan әdebiyet turaly sóz qozghaugha múnyng azdyq etetinin bilgendikten jogharyda aitylghan eki ólenmen ghana shektele túramyz. Onyng ýstine úighyr әdebiyeti turaly ghylymy zertteuler dәrejesindegi enbekter bizde joq. Sonda da qazaq әdebiyetshileri men ghalymdarynyng arasynda terendep toqtalmasa da, ol jóninde kezinde naqty jәne túshymdy pikir aitqandar boldy. Úighyr әdebiyeti turaly bizde alghashqy bolyp oiyn qaghazgha týsirgen adam Shoqan Uәlihanov bolsa kerek. Ózining Qashqargha jasaghan әigili saparynda jergilikti halyqtyng sayasy ómirimen qosa әdebiyetine de toqtalyp, birshama qúndy derekter qaldyrady. «Alty shahar nemese Qashqariya turaly» enbeginde: «Kishi Búharanyng әdebiyeti audarmagha neghúrlym bay bolghanymen, ózindik qoltuma shygharmalargha solghúrlym kedey... Poeziyanyng jalghyz týri – ol halyq ólenderi; tórt joldy óleng shumaghymen qúrylghan búl ólenderding sujeti sayasy oqighalar nemese mahabbat bolyp keledi; ólenderding jalpy saryny qayghyly, óte múndy.» - deydi. Odan ary muzyka ónerine de asa sarang toqtaghan ghalym jergilikti elding minez-qúlqy men dinny ortasyna kelgende barynsha kósilip, jinishkelikpen zerttegen. Búl endi sayahatshy mindetterining eng negizgisi bolghandyqtan dep bilemiz. Jalghyz-aq, ghalymnyng «ólenderining sujeti sayasy oqighalar» deui imperiya ezgisindegi halyqtyng últ-azattyq saryndaghy ólen-jyrlargha kóbirek den qoyghanyn kórsetedi. Búlar týri men bitimi jaghynan úqsamasa da mazmúny jaghynan bizdegi zarzaman jyraularynyng poeziyasymen ýndes. Búl ýndestikti jerinen, erkinen airylghan halyq múnynyng úqsastyghynen izdegen jón siyaqty. Qazaq halqy 18 ghasyrdyng birinshi jartysynan bastap Reseyge bodan bolsa, úighyrlar 18-ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap qytaygha baghyndy. Eki imperriyanyng da jergilikti halyqqa jýrgizgen әkimshilik sayasatty negizinen birdey boldy deuge bolady. Sol siyaqty búratana eki halyqtyn  әdebiyetindegi el zary da, halyqtyng yza-kegi de saryndas edi. Atalghan patshalyq imperiyalar halyqtyng jerine, malyna biylik jýrgize alghanymen búrynghy erkin ruhyn birden búghaulap әkete almady. Úighyr men qazaqtyng jyrshysy da, әnshisi de «bir eli auyzgha eki eli qaqpaqty» moyynday qoyghan joq. Eki el әdebiyetindegi auyr da bolsa múnday «erkindik» imperiyalar qúlap memleket basyna qyzyldar kelgende ol da kelmeske ketti. Qazaq jerinde qyzyldar qazan tónkerisinen keyin biylik basyna kelse, Shyghys Týrkistan 1949 jyly qyzyl qytaydyng qolastyna ótedi. Qazaq pen úighyrdyng basyna әngirtayaq oinatqan qyzyl imperiyalardyng da jýrgizgen sayasaty taghy da birdey bolyp shyqty. Olar halyqtyng jerin ghana emes sanasyn da iyemdenip, tyrp etuge keltirmedi. «Bir eli auyzgha eki eli qaqpaqtyn» kerek ekenin, «ýy syrtynda kisi baryn» halyq sonda baryp týsindi. Bayqamasa basy ketetinin bilgen әdebiyetshiler óz zamanyn jyrlay jýrip, halqynyng bay mәdeniyeti men erlik dәstýrin tarihy taqyryptardan izdese, endi bireuleri, әsirese óleng janyrynda, tabighattyng qarama-qayshy minezin, adamnyng jastyq, kәrilik dәurenine tәn erekshelikterin beru arqyly ekinshi bir dýniyeni jasyryn menzep, úghyndyrmaqqa úmtyldy. Biz әngime etip otyrghan ólenderding qyzygharlyq túsy da osy ghoy dep oilaymyz.         

          Búl eki ólenning de jazylu tarihy beride. Teypjan Áliyevtyng «Týgimes naqshasy» 1956 jyly jazylghan. Avtordyng ózi (1930-1989) osy zamanghy úighyr әdebiyetining kórnekti túlghalarynyng biri retinde qytaygha jaqsy tanymal. Ólenderinde óz últyn ýlken mahabbatpen jyrlay otyryp, qytay kompartiyasyn madaqtaytyn sayasy taqyryptargha da soqpay kete almaghan. Búl bir Teypjan Álivtyng basyndaghy jaghday emes, sol zamanghy býkil úighyr әdebiyetining basyndaghy jaghday bolatyn. Al, «Týgimes naqshany» oqyghan syrt elding adamy ony jastyq taqyrybynda jazylghan tamasha lirika dep qabyldaytyny dausyz. Solay ekeni de ras. Sodan da, ólenning ózi ghana emes, jalpy Teypjan jazghan shygharmalar qytay baspasynan shyqpay kórgen joq. Avtordyng ózi qytay ókimetine jaqqan, memlekettik syilyqtan tartyp, týrli dengeydegi marapattardyng eshbirinen qúr qalyp kórmegen qalamger. Búdan, aqyn el-júrtyn oilaghan joq, bas paydasyn quyp ketti deuge bolmaydy. Bodan elden shyqqan aqyndardyng baghy da, sory da osynda. Óz topyraghynyng tútqasy retinde tughan halqynyng auyr beynetin kóre túra pana bolyp arsha týse almady. Halqynyng múyn múndap, joghyn joqtaugha talantqa kerek erkindik bolmady. Ne jazsa da jelkesinen shúqshiyp qyzyl imperiyanyng syghyr kózi qarauyl qarap túrdy. Biz maqtanyshpen aitatyn oy erkindigi qytaydaghy úighyr bauyrlardyng әli kórmegen, jetpegen asyl armany.

          Shyghys Týrkistan әdebiyetine qytay ókimetining jasap otyrghan qyspaghy dәl kezindegi kenestik jýiening últtar әdebiyetindegi erkindikti basyp-jәnshu sayasatynyng aina-qatesiz kóshirmesi. Qalaghan taqyrybyna shygharma jazugha, sonyng ishinde, әsirese, últ taqyrybyna, tәuelsizdikke qatysty oilargha qalam tartu búl elde kýni býginge deyin ózindi ólimge aidaghanmen birdey nәrse. Shygharmashylyq erkindikke týse almaghan últ janashyrlary halyqtyng ruhany dýniyesine qyzmet etuge belesene kirisedi. Ne jazsa da elge, jerge degen ystyq mahabbat esip túrdy. Teypjan bastaghan alghabasar aqyndar úighyr kórkem sóz ónerining damuyna, jana bir baghytta qarqyn aluyna talmay enbek etti. Sayasat qansha jerden qyl búrau salyp, sóiletpeymin degenmen, әdebiyetting de ústatpaytyn óz ailasy, tәsili bolady. Qarsylyghyn ashyp aitpasa da, kózqaraqty oqyrman ózi tauyp oqitynday qalyng oidyng qatparyna bayqatpay jasyra ketip jýrdi. Teypjannyng «Týgimes naqshasynda» da tek úighyr oqyrmany ghana tauyp oqityn sonday «jasyryn» oidyng bar ekeni ras. Teypjan Áliyevtyng jeke shygharmashylyghynda ghana emes, býkil úighyr әdebiyetindegi lirizmning eng tamasha ýlgisine jatatyn osy ólendi úighyrdyng óz tilinde oqyp kókreyik.

Týgimes nahsha

Her әhshymy nahsha iiytimen

Shú kochyni egip kiytelmey.

Byr pellyny kvozlep manymen,

Áuare men tihy iytelmey.

Búgún әhsham ótkentim iyene

Nahsham bilen diyrize qiqyp.

Qiyerdydú ishik ghychyldap,

Kayyp ketti byr bouay chyqyp:

-         Uarqyraysen her kúny shúndaq,

Saranmú sen ónshalmaydyghan?

Ya әdemge úiqú bermeysen,

Qandaq nahsha bú túgymeydyghan?

-         Kayma, bouay,

Senmú byr chaghda

Yash idinghú ýhlymaydyghan.

Senmú iiytip túgytelmygen,

Shúndaq nahsha bú, túgymeydyghan!

          Birli-jarly kezedesetin sózder demeseniz, osyndaghy oidy, әdemi órilgen sóz naqyshyn әdebiyetke jaqyn qazaq qinalmay týsinedi. Ólenning úzyn yrghasy mynau: mahabbatqa eltigen jas jigit kýndegisin týnde kóshe boylap әuelete әn shyrqaydy. Onysyn jaqtyrmaghan әldebir qart ýiinen shyghyp, «әnindi qoy! Adamgha úiqy ber!» dep úrsady. Sonda jigit túryp: «Renjime, ata. Sen de bir kezde, jas eding ghoy úiyqtamaytyn. Sen de aityp tausa almaghan, sonday әn búl tausylmaytyn.»- dep, shaldyng da kezinde jas bolyp, qazirgi ózindey kýidi basynan keshirgenin, sondyqtan beker keyip, sókpe dep jasqa tәn nazyn aitady. Búl, әriyne, úighyrdan basqamyzdyng ólendi oqyghannan keyingi týietin oimyz. Al, ólenning óz oqushylary bizden góri basqasha oy týiedi. Olardyng oy kózimen qaraghanda ólenge arqau bolghan týiin mynaday: elining taghdyryn oilaghan jas ómirine tóner qaterge qaramay ózinen quatty kýshke qarsy shabady. Onysyna jany ashyghan qart: «Toqta. Álindi bil. Qyrshyn ólesin» deydi. Sonda jas: «Sender de jas kezderinde el ýshin ólimge qarsy jýrdinder. Biz de qarap jatpaymyz. Bizden keyingiler de osylay etedi» - deydi. Teypjan osy ólenin jazarda shynymen osynday oidy sezdirmek bolyp qolyna qalam aldy ma, joq pa, ony tergep-tekseru bizding mindetimizde emes. Áyteuir, qalay bolmasyn, úighyr búl ólendi oqyghanda kóz aldyna mahabbat qughan jasty emes, kýres qughan, eldikti qughan jasty әkeletini sózsiz.

            Ábdreym Ótkirding «Izinde» búnday emes, aitar oy júmbaqtalmay ashyq aitylady.  Eli  ýshin, jeri ýshin janyn pida etken azamattardyng taghdyry sóz etiledi.

Iz

Yash idúq ýzún seperge әtlynyp manghanda byz,

Emdi әtqa myngúdek bop qaldy ene neurymyz.

Áz idúq múshkúl seperge әtlynyp chyqqanda byz,

Emdi chong karuan әtaldúq, qaldúrúp chvllerde iz.

Qaldy iz chvller әra, gahy dauanlarda iyene.

Qaldy ny-ny әrslanlar desht – chvlde qebrsyz.

Qebyrsyz qaldy diymeng iyúlghún qyzarghan dalyda,

Gúl-chichekke púrkynúr tanna baharda qebyrymyz.

Qaldy iz, qaldy menzyl, qaldy ýzaqta hemmesy,

Chyqsa boran, kvchse qúmlar hem kvmúlmes izymyz.

Tohtymas karuan iolydyn gerche әtlar bek órúq,

Tapqúsy hichbolmysa bú izny byr kýn neurymyz,

Ya eurymyz…

          «Iz» jeke óleng emes. Ábdreym Ótkirding 1980 jyldary jazghan osy attas «Iz» degen romanynyng betasharyna jazylghan ólen. Ábdreym Ótkirding ózi (1923-1995) qazirgi zamanghy úighyr әdebiyetindegi kórnekti aqyndardyng biri. Ólenning qúr óz  basyn alyp qaraghanda suyq ta súrghylt jolgha shyqqan bozdaqtardy kóresiz. Olardyng alyspaq bolyp, jenip qaytpaq bolyp bara jatqandary, әriyne, úighyrdyng óz ishindegi kýshter emes, odan da qauipti syrtqy bir kýsh ekeni shýbәsiz. Al, romandy oqyp shyqsanyz olardyng qarsy kýreskenderi qyzyl qytay emes, óz ishindegi ýstem taptar men qyzyldar kelmey túrghandaghy aqtar bolyp shyghady. Jәne sol bozdaqtardyng oryndalmay ketken armandary qyzyl qytay Shynjandy azat etuimen oryndaldy, ólse de armandary joq degen oidy algha sala aitady. Qytay biyligi qalay oilsa olay oilasyn, әiteuir, úighyr halqynyng kýresker bolghanyn, talay asyl ereler tughanyn, onday erlerding qazir de, keyin de tuatynyn, olardyng istep ketken isterin halyqtyng úmytpaytynyn osy ólenimen el jadyna qúiyp ketti.

            Úighyrlardyng auzynda osy eki ólenning jii aitylatyn sebebi, bizdinshe, Teypjannyng «Týgimes Nahshasynda» úighyr halqynyng bostandyq jolyndaghy kýresi әkeden balagha miras bolyp qala beretini, Ábdreym Ótkirding «Izinde» sol jolda opat bolghandardyng el jadynan eshqashan óishpeytini jyrlana kele, tútas bir últtyng ishinde jatqan arman-tilegin qayta tauyp, sónip bara jatqan ýmitin qayta jagha alghan kórkemdik shyndyghynda jatsa kerek.

Naghyz Qapshyqbayúly

Abai.kz