Qazaqtyng songhy úly hany Kenesary Qasymnyng basy turaly kóp jyldar boyy әngime bolyp, aqyry nýkte qoyylmady. Tayauda búl mәseleni Núrtóre Jýsip «Eng arzan bas qayda?» («Ayqyn» 15.07.2013 j.) atty asa ótkir maqalasynda taghy da bir eske salyp ótipti.

Erterekte Seydildә Tóleshting «Týrli-týrli bastar bar» degen felietonyn úly ústazymyz Temirbek Qojakeev jii mysalgha alushy edi. Biraq búl әngime kóbine әzildik sipatta órbiytin. Deytúrsaq ta, bas jaqqa baryspasaq ta, sol әzilding astarynda kóp shyndyq, aqiqat jatatyn. Ángime, әriyne, qazaqqa qay kezde de kerek bas turaly. Áytpese, keuip ketken kereksiz keuek bastar kóp qoy. Últymyzdyng ústynyna ainalghan talaylardyng sol últy ýshin basyn bәske tikkeni, basyn bergeni tarihtan mәlim. Al endi onday bastyng baghasyna da eshtene jetpeytinin әrkim de baghamday alady. Býginde sonday bastardyng qadirin bilmegendikten be eken, qazaqtyng ruhany dýniyesinde, jalpy, bylayghy ómirinde ruhshyldyqtan góri rushyldyqtyng basym sipat alyp túrghanyn da jasyrugha bolmaydy.

Jә, búl aitar oiymyzdyng kirispesi, ne taqyryptyng túzdyghy deysiz be, endi ony óziniz bilesiz. Naqtylyqqa kóshsek, demegimiz mynau edi.   

 Qazaqtyng songhy úly hany Kenesary Qasymnyng basy turaly kóp jyldar boyy әngime bolyp, aqyry nýkte qoyylmady. Tayauda búl mәseleni Núrtóre Jýsip «Eng arzan bas qayda?» («Ayqyn» 15.07.2013 j.) atty asa ótkir maqalasynda taghy da bir eske salyp ótipti.

Erterekte Seydildә Tóleshting «Týrli-týrli bastar bar» degen felietonyn úly ústazymyz Temirbek Qojakeev jii mysalgha alushy edi. Biraq búl әngime kóbine әzildik sipatta órbiytin. Deytúrsaq ta, bas jaqqa baryspasaq ta, sol әzilding astarynda kóp shyndyq, aqiqat jatatyn. Ángime, әriyne, qazaqqa qay kezde de kerek bas turaly. Áytpese, keuip ketken kereksiz keuek bastar kóp qoy. Últymyzdyng ústynyna ainalghan talaylardyng sol últy ýshin basyn bәske tikkeni, basyn bergeni tarihtan mәlim. Al endi onday bastyng baghasyna da eshtene jetpeytinin әrkim de baghamday alady. Býginde sonday bastardyng qadirin bilmegendikten be eken, qazaqtyng ruhany dýniyesinde, jalpy, bylayghy ómirinde ruhshyldyqtan góri rushyldyqtyng basym sipat alyp túrghanyn da jasyrugha bolmaydy.

Jә, búl aitar oiymyzdyng kirispesi, ne taqyryptyng túzdyghy deysiz be, endi ony óziniz bilesiz. Naqtylyqqa kóshsek, demegimiz mynau edi.   

Osydan biraz uaqyt búryn «Almaty aqshamynda» (21.05.2013 j.) Talasbek Ásemqúlovtyng «Tanylmaghan» talant» nemese Mahambetting kek túnghan kózderin beynelegen suretshi» atty maqalasy jaryq kórdi. Maqalada daryndy suretshi Múhtar Qúlmúhamedting taghdyry turaly aitylady. Qazaqtyng Maghauiya Amanjolov degen ataqty suretshisining qúpiya jaghdayda joghalyp, kýni býginge deyin tabylmaghanyn biletin edik. Múhtar da sol taghdyrdy qúshypty desedi. Ne degen úqsas taghdyr! Ekeui de suretshi. Jәy kóp boyaushynyng biri emes, elding ruhyn kóteretin ruhty dýnie jazatyn asa daryndy suretshiler nege joghalady? Áriyne, búl mәselening ayasynan sayasy astar izdeuding qajeti joq shyghar, taghdyrdyng jazuy da dersiz. Biraq, ózekti órteytin, eshkimdi de bey-jay qaldyrmaytyn bir jaghday bar. Gәp suretshilerding jazghan dýniyesinde, shygharmashylyghynda. Ózi ómirden ótkenimen, shygharmasy qaluy kerek qoy. Ony bireu tiyep alyp ketken joq shyghar. Ol – әrbirden song últtyng qúndylyghy, baylyghy emes pe!?

Talasbekting sol maqalasynan ýzindi keltireyik:

«M.Qúlmúhamedovtyng resmy salon moyyndamaghan eki sureti – «Qap, qap, qap» jәne «Aqyn» – ekeui de Mahambetke ar­nalghan. «Qap, qap, qap» – aqynnyng qapiya­da ólgen sәtin beyneleydi. Anyz boyynsha, Mahambetting shabylghan basy jerge domalap týskende «Qap, qap, qap», – dep sóilep ýlgeripti. Búl surette M.Qúl­múha­medov psihologiyalyq parallelizmge, qaty­gez realizmge barghan. Portrette qan kóp. Biraq, búl — ómirde bolatyn nәrse. Aqynnyng dónesteu múrnynyng ýstindegi aighyzdalghan qan bey-bereket shabystyn, jana ghana ayaqtalghan qandy qylmystyng beynesi. Mine, qatygez realizm dep osyny aitamyz. Mahambetting kek túnghan kózderi onyng berispey ólgendigin kórsetedi. Shashy­rap týsken boyau izderi de ayaqtalghan shay­qas­tyng iynersiyasyna baghynghan. Portretting shaghyn kenistigi әli órekpip, dýrildep túr. Biraq, suretting eng basty jetistigi basqada. Portretting jogharghy jaghynda – batar kýnning shúghylasyna úqsas qyzyl jolaq. Búl – Mahambetting óler aldyndaghy kónil-kýii. Syrtqy beyneleu tәsili arqyly kóri­nis tapqan ishki ruh. Eshqanday da illuziya joq. Jaryq dýniye, boldy da, óshti. Ósher aldynda zymyray ainaldy. Qiyal da joq. Ótken ómir elesi de joq. Jalghan dýnie – bir ghana qyzyl jolaq.

«Aqyn» – qarapayym ghana tilmen bayan­dalghan súmdyq hikayanyng ekinshi jartysy jәne kýrmeui. Áldebir qyzyl matanyng ýstinde aghash tabaq túr. Tabaqtyng qaq orta­syna Mahambetting shabylghan basy qoyylghan. Suretshi qayghynyng ýstindegi jasandy analitizm arqyly qayghyny úlghayta týsken. Aqynnyng basy aghash tabaq­tan ósip shyqqanday. Sheber, osy ekinshi qatardaghy detali arqyly adam kónilining qayghydan qalay «jaltaratynyn» kórsetken. Alayda, odan kóz aldynyzdaghy qandy suretting realizmi azaymaydy. Qayta úlghaya týsedi. Óli bastyng mandayyn aighyz­daghan iri әjim, sәl kóterinki qas, jymighan qúlaq, qúryshtan qúighanday moyyn, sәl tobarsyghan, biraq, jigerli erin – batyr ólgennen keyin de batyr. Aqyn jýzine týsken súrghylt múnar alghashynda suret shyn­shyldyghyna min bolyp kórinedi. Biraq, kelesi sәtte búl shetin belgi – shetin kór­kemdik jetistik ekenin týsinesiz. Óit­keni, búl – surettegi detalidyng azdyghynan kelip shyqqan kórkemdik әuen. Shyn qayghyly әngimede detali bolmaydy – qayghynyng ózi ghana bolady. Qyzyl matanyng býkteui baldaghynan synghan qylyshtyng nobayyn qaytalaydy. Búl – aqynnyng tirshiliginde aita almay ketken nalasy. Portrettegi fon – oilanudy qajet etetin kórkemdik kom­ponent. Analitikagha ýirengen kóz birden «kontrast» degen qorytyndy shygharar edi. Kýngirt renderdi ózara qaqtyghystyru arqyly, kontrastyng erekshe bir týrin jasau daghdysy әlemdik suret ónerinde bayaghydan bar. Biraq, obekti men fondy salystyrghanda eshqanday da kontrastyng joq ekenine kóz jetedi. Suret qara barqyt fonda túrghan joq – týnekten payda boldy. Týnek taghdyrdyng ótinde alaulay janghan órt-ómirdi tek osylay ghana beyneleu kerek ekenine nanasyz. Arda­gerding ólimi – úly qasiret. Aghash tabaqta tynym tapqan altyn bas kekke shaqyryp túrghanday».

Bizdegi ruhany beyghamdyqty eshkimning basyna bermesin. Osy maqala shyqqaly basqany bylay qoyghanda, tiyisti oryndardan әu degen bireu bolsayshy. Biz anau deymiz, mynau deymiz. Desek te, búl ónerding baghasyn bilmeytinimiz, onyng sebebin bәlkim óz boyymyzdaghy ruhany kenjelikten izdeu kerek shyghar. Búl rette Talasbekting myna oiy talas tudyrmaydy.

«Bizding kórermenning eng basty mini nede? Kóru qabiletining joqtyghynda. Qarap túryp kórmeydi. Búl, birinshiden, qazaq suret ónerinin  jastyghynan, ekinshiden, suret ónerining sosialistik zamanmen birge kelgendiginen. Shekteuli óner kembaghal kórermendi túlghalady. Kórermenning kóru qabiletin oyatu kerek, kózin tәrbiyeleu kerek. Kórermen oidyng jalqaulyghynan arylu kerek. Suretke qarap túryp, oilanyp ýirenui kerek. Suretshining kónil-kýiin tap basyp ýirenui kerek».

Maqala avtorynyn, ónertanushylardyng aituynsha, suretshining búl tuyndylarynyng qúnyna eshtene jetpeydi. Múhtardyng Mahambet turaly kartinasy jónindegi Talasbekting taldauy tartymdy. Biraq kózben kórgenge eshtene jetpeydi. Túlaboyymyzdy jaryp bara jatqan namys bolmasa da, eng qúryghanda sol portretti kórsem-au degen bir adamy әuestik bolsayshy. Ol basqa basqa emes, Mahambetting basy ghoy. Álde Núrtóre Jýsipting jazghanynday «Bir Mahambetting basy alynghanda qazaq dalasy qalay kýnirengenin Qúdayym bilsin, býginde myng Mahambetting basy alynsa da mynq etpeytin myzghymas minez ornyqty» ma!?  

Aytarymyz, osy kartinany kórgen-bilgen jan bolsa, ne belgili suretshi turaly bir derek biletin tiri pende bolsa, redaksiyagha habarlasqany jón. Daryndy suretshining de, onyng tuyndysynyng da aman bolghany kerek. Kim biledi, eshtenening qadirin bilip bolmaytyn bir qazaqtyng qoqysynda jatuy da mýmkin ghoy.

Óitkeni, biz ruhany beyqamdyqtyng biyigine shyghyp ketkenbiz ghoy. Olay deytinim, bir zamanda Qytaydaghy qoqystan Qúrmanghazynyng basyn tauyp alghan joq pa edik. Áriyne, bir mýsinshi qashap jasaghan denesinen basy ajyrap qalghan ghoy. 

Biz qazir ózi eshkimdi izdemeytin boldyq qoy. Árkim ózimen ózi, óz shyqqan biyigine mәz, yrza. Biz nege adamnyng taghdyryna selt etpeytin boldyq. Búl jay Myrqymbaydyng emes, suretkerding taghdyry ghoy. 

Endeshe, Múhtardy nege izdemeymiz? Álde bizde Múhtarlar sonshalyqty kóp pe?

P.S.

Úly ústazymyz Zeynolla Qabdolov Mahambet turaly roman bastap, ayaqtay almay ketti. Sol tuyndynyng bir túsynda «Mahambetting kózderinde eki janar bar-dy. Onyng biri – aqynnyng janary, biri – batyrdyng janary» degen sóilem bar. Múhtardyng portretteri tabylsa, sol janarlargha qos qarashyghymyz talghansha bir qarar ma edik... 

Abai.kz