«Sheshe, sheshe! Neshe kese, syndy keshe?»

«Qabylbek ústaz» atanghan Qabylbek Álipbayúly imam oqyrman qauymgha әleumettik jelide: «Ana» degen bar, «sheshe» degen bar. «Ana» - balany dýniyege әkelip, tәrbie bergen әiel, «sheshe» - balasyn tastap ketken, jórgegin auystyrmaghan әiel» (anyqtama qysqartyp alyndy – T.K.), - degen anyqtama bergen.

«Sheshe, sheshe! Neshe kese, syndy keshe?». Osy janyltpashpen tilin jattyqtyrmaghan qazaq kemde kem shyghar! Bala «sheshe», - dep anasynan súrap túr! «Sheshe», «Ana» - bir úghym! «Sheshe», «Ana» - erteden kele jatqan kóne týrki sózderi, ekeui de dýniyege úrpaq әkelgen әiel adam!. «Áke-sheshe» - balanyng ata-anasy.  Anasy men balasyn, «sheshesi men balasy» nemese «shesheli - balaly», - deydi. «Shesheli jetim - jarty jetim», - degen halyq maqal-mәtelinde sheshesinen aiyrylghandy menzep túr.

Qúrmanghazynyng anasy Alqagha arnap shygharghan kýii – «Qayran sheshem»!

Múhtar Áuezov «Abay joly» romanynda «Abaydyng anasy» demeydi, «Abaydyn sheshesi», - deydi.

Qytay, Mongholiya, Týrkiya, Iran qazaqtary arasynda anasyna «sheshe» dep qatynas jasaytyn otbasy barshylyq!

Qazaq halqy әuletting ýlken aqsaqalynyng jaryna, onyng әuletting úiytqysy retindegi orny, qasiyetine qaray sol әuletten taraghan úl-qyzdar «sheshemiz», «ýlken sheshemiz» degen syilastyq qúrmetpen qaraydy. Ájeni de «ýlken sheshe» deydi.

Anana, ýlken kisige «sheshetay», «sheshem» degen qaratpa sóz qoldanasyn.

«...Kim senderdi, balalar, sýietúghyn,
Quanyshyna quanyp, qayghyna kýietúghyn?
Týn úiqysyn tórt bólip, kirpik qaqpay,
Sheshen bayghús damylsyz jýretúghyn...»

(Ybyray Altynsariyn. «Ananyng sýngi».)

«...Jerge sauyp emshegin,
Sheshem qayghy jey me eken?
Oramal qylyp keng jenin,
Jerge sauyp emshegin,
Terip jýrip shópshegin,
«Qúlynym qayda?» - dey me eken?
Jerge sauyp emshegin,
Sheshem qayghy jey me eken?...» (Maghjan Júmabaev. «Sheshem»)

«...Súrasang qayyr sheshetay,
Men ýshin jemtik jinama...»
«...Sol tilde sheshem meni әldiylegen,
Erkeletken, «qúlynym, janym», - degen...» (Súltanmahmút Torayghyrov, «Alash úrany».)

«..Sheshe,Sen baqyttysyn!
Jylamaghyn.
Jay týsip jatqanda da qúlamadyn.
Tәnirinnen men edim ghoy súraghanyn,
Sondyqtan jylamaghyn, jylamaghyn!...
...Men sening qanyqpyn ghoy kóz jasyna,
Ózim kepil tot basyp tozbasyma.
Eki jyr jazsam saghan birin arnap,
«Sheshe» dep jazdym ylghy sóz basyna.
Tәnirim keshe kórsin kesirimdi.
Aspangha jazam sening esimindi!!!
Sheshe!
Sen baqyttysyn, terbete ber,
Qúba talday iyilgen besigimdi...» (Múqaghaly Maqataev. «Sheshe, sen baqyttysyn»)

Ólenderi «Bes ghasyr jyrlaydy» jinaghyna engen aqyn Qúlynshaq Kemelúly (1840-1911) diny sauatty bolghan. Anasyna arnaghan tolghauyn «sheshem» sózimen beredi.

«...Tal besigin tayanghan sheshem,
Týnde túryp oyanghan sheshem,
Tar qúrsaghyn kenitken sheshem,
Tas emshegin jibitken sheshem...»  (Qúlynshaq aqyn)

Ertegi, anyzdarda, liro-epostyq jyrlarda, qissa-dastandarda «ana» sózinen kóri «sheshe» sózi kóp qoldanylady. Qazaq ertegilerinde jasy ýlken әielden jol súrasa, «E, sheshe», «Sheshe-au» - dep ózine qaratyp baryp súraydy, sonday-aq, jasy ýlken әielmen kezikse «Sheshe-au, qaydan kelesiz», - dep súraydy.

«Synsu», «joqtau» siyaqty otbasylyq foliklorda negizinen «sheshe» sózi qoldanylady, «aq sheshem», «sheshekem», - dep jylaghan.

Sonday-aq, әkesining eki nemese ýsh  әieli bolsa sol әielderden tughan balalar, yaghny kishi әielden tughan balalar ýlkenin «ýlken sheshemiz», sonday-aq, ýlken әielden tughan balalar әkesining kishi әielin «kishi sheshemiz», - deydi. «Kesh batyp, qoragha mal keletin uaqyt taqalghanda, onyng kishi sheshesi Ayghyzdyng ýiine bardy» (M.Áuezov. «Abay joly».)

Ýlken abysyndaryn kishi kelinder, sonday-aq óz tughan enesinen basqa, әuletting  ýlken analaryn kelinder «sheshey» deydi.

Tughan sheshesi qaytys bolyp ketip, balalardy qamqorlyghyna alghan әieldi «ókil sheshe», al, óz sheshesi qaytys bolyp, әkesi ekinshi әiel alsa, ol balalargha ógey sheshe bolghanymen, ol әiel balalardy bauyrlsa, balalar ony «sheshemiz» deydi.

Bir anadan tughan balalardy «shesheles» deydi, «analas» demeydi. «Bilәl Mahambetshening Jәmiylәdan tughan kishi úly, shesheles inisi, Sarybala nemere inisi». (Ghabit Mýsirepov. «Kóz kórgen»)

«Naghashy sheshe» - sheshesining sheshesi, búl úghymdy «anasynyng anasy» dep týsindirmeydi.

«Kindik sheshe» - әieldi bosandyryp alyp, kindigin kesken әiel. Qazaqy әiel bosandyryp, balanyng kindigin kesetin әieldi «aqqol ana» dep ataghan (búl kýni «kindik sheshe» shartty týrde saylanghan, bala tudyrtudan habary joq jas kelinshekting biri – T.K.).

Qazaq: «Úldyng úyaty әkede, qyzdyng úyaty sheshede»; «Áke kórgen oq janar, sheshe kórgen ton pisher»; «Sheshesine qarap qyzyn al, ayaghyna qarap asyn ish», - degen.

Al, sheshemen baylanysty boqtyq sóz «sheshe» úghymynyng anyqtamasyna jauap bermeydi, týbin qazatyn bolsaq «ana» úghymymen baylanysty da boqtyq sóz bar. «Áke» turaly boqtyq sóz de ortada keng qoldanysta, sonda «әke» úghymyna «balasyn tastap ketken adam» dep anyqtama bersek ne bolady?.   «Boqtyq» sóz óz aldyna bólek taqyryp. Birin ekinshi biri boqtaugha qaqy bar adamdar arasynda  «boqtyq sózdin» óz qoldanysy bar, al qoghamdyq ortada «boqtyqqa» qazir zang túrghysynda tiym salynghan, әkimshilik aiyp taghylady.

Dәstýrli ortada «sheshe» sózimen baylanysty boqtyq sózge tiym salugha ata-analar, ýlkender, auyl aqsaqaldary, yaghny «aqsaqaldar kenesi» júmys jasauy kerek!.

Bir úghym birneshe sózben aitylyp, sol siyaqty bir sóz birneshe úghym beretini qazaqtyng dýniyetanymynyng kendigi. Mysaly, «kempirim», «qatynym», «әielim», «kelinshegim» sózderi jastyq erekshelikke qaray qoldanylghanymen, ómirlik jaryna baylanysty qoldanylatyn úghym túrghysynan kelgende týsinigi bir.

Diny túrghydan qarasaq ta, Qasiyetti Qúran ayattary men sýrelerinde de «ata-ana» úghymyn, әke-sheshe úghymymen beredi.

«Rabbym, tek qana ózine qúldyq jasaudy, әke-sheshenizge jaqsy qaraudy búiyrdy» (Isra, 23).

«Maghan jәne әke-sheshene shýkirshilik et, qayta oralar jer mening qúzyrym» (Lúqman, 14).

«Ua, Rabbym! Esep kýni meni, әke-sheshemdi jәne býkil mýminderdi jarylqay kór!» ( Ibrahiym, 41).

«Sheshe» úghymyna oidan anyqtama oilap tauyp, qoghamgha tanudyng qajeti joq. Terenge ýnilmeytin, foliklorlyq múralarymyzdy oqymay, imamnyng sózine ilanatyn belgili bir qogham mýsheleri qalyptasqanyna kózimiz jetip jýr. Sondyqtar imam, moldalar qauymy últtyq qúnylyqty saqtaugha asa saqtyqpen qarauy qajet.

Imam ilim, bilim beretin diny túlgha boluy shart!. Qazirgi kezde imam, moldalardyng kәsiby mamandyghyna «ústaz» sózi tirkelip jýr, mysaly «Qabylbek ústaz». «Ústaz» sózi ýiretushi, oqytushy, bilim berushi adam degen maghynada. Diny kәsipte «ústaz» sózi qosylsa, ol onyng biliktilik dәrejesin, statusyn tanytady, bizding ghylymy ortada «professor», «dosent», әskery ortada «kapitan», «mayor» degen siyaqty. Sondyqtan «ústaz» statusyna ie bolghan imam, moldalar qanday da bir dәstýrli úghymdar jýiesine anyqtama berer aldynda, foliklorlyq, etnografiyalyq әdebiyetter, ensiklopediyalar, akademiyalyq basylymdardy (10 tomdyq «Últtyq ensiklopediya»; 15 tomdyq «Ádeby sózdik»; 5 tomdyq «Etnografiyalyq ensiklopediya»; 100 tomdyq «Babalar sózi», t.b.) oqyp, halyq aldynda dayyndyqpen shyqqandary abzal. Uaghyz da «bilim jetildiru» mazmúnynda boluy qajet.

Qajetti aqparatty tehnologiyadan alugha daghdylanghan belgili top ókilderi qalyptasqan osy zamanda aitqan pikirimizdi oqylmaytyn kitap, tyndalmaytyn ertegining bir sózin jetkizetindey naqty, túshymdy etu – óz qolymyzda!

Tәttigýl Kartaeva

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU professory, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz