– Bolat Qúrsaqbayúly, әleumettik jeliden sizding ólenderinizdi oqyp jýrgen oqyrmannyng biri men edim. Didar ghayyp demekshi, ózinizben kezdesip, tanysyp, әngimelesuding sәti býgin týskendey. Ángimenizdi arghy betten bastasanyz?

– Sizge kóp raqmet, Áleke! Siz sekildi kózi ashyq, kókiregi oyau oqyrmanymnyng bolghanyna quanamyn.

Men Shynjannyng Ile qazaq avtonomiyaly oblysy, Qorghas audany, Kegen auylynda 1963 jyly dýniyege kelgen ekenmin. 1973 jyldan 1981  jylgha deyin Kegen auylyndaghy tolyqsyz orta mektepting 8-synybyn bitirgenenen keyin, ary qaray oquymdy Qorghas audandyq tolyq orta mektepte jalghastyryp 1983 jyly tamamdadym. Ol kezde Qytayda joghary mektepke emtihan tapsyru ýshin, aldymen dayyndyq emtihanynan ótu kerek bolatyn. Dayyndyq emtihannan ótken song baryp memlekettik emtihangha qatystym, ókinishke oray mening emtihan balym joghary mektepterge qabyldau shegine jetpey qalyp, odan qalyp qoydym. Sodan auylyma baryp, ózim oqyghan tolyqsyz orta mektepke uaqyttyq (shtattan tys) múghalim boldym. Qosymsha auyldyn  komsomoli jastar úiymyn basqardym. Nesin jasyramyz, ol kezde  audardaghy mektepterge múghalim jetinkiremeytin zaman boldy ghoy. Sodan bolsa kerek, Ile oblystyq Oqu-aghartu basqarmasy mektepti jaqsy bitirgen oqushylargha shtattan tys múghalimdik júmysqa tartu rúqsatyn berip qoyghan.

Men sabaq bere jýrip qosymsha qysqa merzimdi bilim tolyqtyru kurstaryna qatysyp bilimimdi tolyqtyryp jýrdim. Odan syrt әdeby shygharmalardy, әdebiyet nazariyasyn (teoriyasyn), qazaq tili grammatikasyn oqyp, bilimimdi odan ary shynday týsip, oqushylargha qazaq tili men әdebiyeti pәninen sabaq berdim. 1996 jyldan Ýrimjidegi Biyntuan sypanyna (diviziya pedagogikalyq tehnikumyna) arnayy baryp eki jyl oqyp kelip, mektepting tәrbie jónindegi diyrektorynyng orynbasaryna deyin kóterildim.  2006  jyly nauryz aiynda  tarihy otanym Qazaqstangha kóship kelip, búrynghy Almaty oblysy, qazirgi Jetisu oblysynyng Panfilov audany, Almaly auylyna kóship kelip qonystandym.

– Qytaydyng Qorghas audanynyng Kegen auyly men Panfilov audanynyng Almaly auylynyng arasyn shekara bólip túrghany bolmasa, araqashyqtyghy onsha alys emes bolar.

– Dúrys aityp otyrsyz. Qorghas audanynyng Kegen auyly men Panfilovtyng Almaly auyly japsarlasqan kórshi audan, tek ortasyn Qorghas ózeni men shekara bólip túr. Ásirese, bizding auyl sol Qorghas ózenine jaqyn ornalasqan. Jaylauymyz da qatar Qorghas ózenining eki jaghalauy bolatyn. Bala kezimizden Qazaqstan jaqtaghy adamdar men qalyng tehnikalardy arghy betten kórip óstik. Ol kezde bizding el «Sovet» dep ataytyn, búl  jaqqa qaraghanymyzdy auyl basshysy men  saqshylar kórip qoysa «ol jaqqa qaraugha bolmaydy, olar Sovet týzetimpazdary» dep bәle salatyn. Desede balamyz ghoy, úrlanyp qyzygha qaraushy edik. Al Qorghas audany shekaralyq audan bolghandyqtan, shekara jaghalauyna óndiris, qúrlys diviziya polktaryn boz jerdi ózgertedi dep ornalastyrghan bolatyn, oghan qosa qalyng hanzu auyldary da boy kóterip qoyghan bolatyn. Olar jazyq, tyng jerlerdi iyemdenip egin sharuashylyghymen shúghyldanatyn, odan syrt Olar eginmen qosymsha shekara kýzetetin bolghan.

– Mening biluimshe Qorghas ónirinde ejelgi tarihy qalalar men mazarlar bar ghoy.

– Qorghas audanynda sonau Ching patshalyghy salghan әskery ortalyghy Kýre jambyly bar, shamamen ýsh ghasyrdan asqan bayyrghy kóne qúrlys. Ching patshalyghy 1762 jyly Ilening Kýre (Hýiiani) degen jerinde Ile generaly mekemesin (Ile jiyanjýn fu) qúryp, әskery әkimshilik arqyly Tiyanishan tauynyng ontýstigi men soltýstigine ózining feodaldyq ýstemdigin jýrgizgeni tarihtan belgili. Odan batysqa qaray ornalasqan Qorghas audanynyng ortalyghy Sýiding kýre qalashyghy, bayaghy Orynbor kazak-orys әskerining atamany, general-leytenant A.IY.Dutov tyghylyp, artynsha sol qalady atyldy degen sóz bar el arasynda. Odan beri HVIII ghasyrlarda salynghan «Túghlyqtemir» kesenesi bar. Ol kәzirde Túghyqtemir han mazary dep atalady. Al ontýstiginde Ile ózenimen shektesip jasyl jelek jamylyp  jatatyn  Túghlúqtemir han ortalyq etken kóne Almalylyq qalasy da Kegen ózenining auzyndaghy Qaraoy degen jazyqta bolghan eken. Sol jerden kóptegen kóne qazba búiymdar, tenge, mys qazan, qylysh siyaqty dýniyeler tabylatyn. Shekaragha jaqyn qazirgi Qorghas ótkelining (kedeninin) qasynda búrynghy «Shipanzy» auyly da  bar.

Eng qyzyghy mening sol bala kezden kórip jýrgen, Almaly auylyna qonystanghanym boldy. Qazirde jaylau jaqqa barsaq, arghy bettegi eldi alystan kórip tanimyz. Osy Qorghas ózenine qatar aghyp jatqan, bir bel asqanda Kegen ózeni de jónkilip aghatyn. Tabighaty tamasha ózen edi. Ol mening tughan auylym bolatyn, búl mening «Kegenim» degen ólenimning beynesi edi.

– Ayghay salsanyz dausynyz estiletin jerdegi tughan auylynyzgha barmaghaly da biraz jyl bolghan shyghar. «Kegenim» degen óleniniz artynyzda qalghan el-júrtynyz ben tughan jerge degen saghynyshtan tughan bolar.

– IYә, óziniz aitqanday aighay salsaq dausymyz jetetin jerdegi tughan jerge barmaghaly bes jyl bolypty. Sol saghynyshtan búrqyrap shyqqan óleng edi ghoy:

Asqary aq qar, aspanmen iyq tiresken.
Alqaby duman, arayly edi jyr esken.
Kegenning anau, kerilip jatqan tóskeyi,
Aq bas taular, ketpeydi shirkin bir esten!

Taulary shuaq, sulary búlaq móldirep.
Qaptaly qatpar, shatqaly aq tal jelbirep.
Jemispen jiydek, aqqu men ýirek qoynauy,
Qarsy alady tanqurayy eljirep.

Qarghaldaq tauy, qaraghayy qayysqan.
Qarabas shalghyn, jel soqsa biylep mayysqan.
Aylary baldyrghan terse balpandap,
Taueshkisi jartasta ýrkip jarysqan.

Shúghynyq gýlder, Shúghany eske salady.
Terbetip túrma, qyzghaldaghy dalany.
Belesi biyik, dalasy kiyik, aqqayyn,
Bir kórgen jandy, baurap alyp qalady.

Kerleri kerbez, keudesi shalqaq salaly.
Gýlderdi qúshyp, kóresing úshqan arany.
Býldirgen iysi, kensirikke kelgende,
Aymalap qana jatasyng iskep dalany.

Osynday beyish, jer úiyqtan nәr aldym.
Ensesi biyik, er minez taudan jaraldym.
Órkeshtep aqqan, ótkel bermes Kegendey,
Buyrqanghan ózennen tamshy qan aldym.

Jyrlarym úqsap, qarghaldaqqa múz jarghan.
Býrshik jarsa, múqalmay suyq yzghardan.
Tau úly bolyp tuylghan song tausylmas,
Shalqysa shabyt, tau suynday qúzdardan.

– Kir juyp, kindik kesken tughan jerinizding kelbetin kórkem beynelepsiz. Osynday tamasha jerdi qalay qiyp kettiniz?

– Basty sebep, Qazaqstan 1991jyly derbestik jariyalap, egemendik aluy  boldy da, erkindikti ansaghan arman meni jeteledi.

1978 jyly Qytay biyligine Dyng Shaupiyn  (Den Syaopiyn) kelip, sayasy reforma jasady da, «esikti syrtqa aiqara ashu»  sayasatyn  jýrgizdi, sol kezde memlekettik sayasatta jylymyq bolyp, 1988 jyldan keyin Qazaqstan men Qytay arasyndaghy sayasi, ekonomikalyq baylanystar jasalyp, shekara ashylyp, ary-beri tuysshylap ótken jolaushylar men turisterding qarasy kóbeydi. Aqyryndap shekarada sauda-satyq jýre bastady. 1962 jylghy mamyr oqighasynda ótip ketken tuystardan habar keldi, biz shekaranyng týbinde bolghandyqtan, habardy erte estip otyratynbyz. Ýrimjide qazaq tilinde shyghatyn halyqaralyq «Paydalanu habarlary» degen gazetke jazylyp oqitynmyn, sonyng bir sanyna «Dýniyeni dýr silkindirgen Elisin oqighasy»  degen  taqyryppen kólemdi maqala jariyalanypty. Onda SSSR-dyng kýirep qúrdymgha ketkenin, B.N.Elisinning Resey memleketining preziydenti bolghannan keyin qúramyndaghy respublikalar birinen song biri tәuelsizdigin jariyalap ketip jatqany jazylypty.

Qazaqstannyng telearnalary bizde anyq shyghyp túratyn. Qazaqstannyng habaryn, aitystaryn kórip otyratynbyz. Ásirese aitystary keremet edi. Qazaqstannyng tәuelsizdik jariyalaghanyn birinshi bolyp biz kórgen shygharmyz. Ertesi bir top jigit jinalyp, tәuelsizdikti  toylap tangha otyrdyq. Bizding shekara ónirinde aldynda aittym ghoy, boz jer ózgertu degen syltaumen «Óndiris-qúrlys polky»  dep atalatyn, aldynghy shepten qaytqan qyzyl armiya men Gomindannyng tútqyngha týsken әskerlerine Polk qúryp, shekaranyng jaghasyna myndap, on myndap ornalastyrady. Basqa ónirlerge qaraghanda týzim óte qatty boldy. Ákem marqúmda qazaq tarihyn,  shejiresin kóp aityp otyratyn, kózi ashyq, kókiregi oyau el basqarghan kisi edi.  «Qazaqstangha ketsek!» deushi edi. Sodan da bolar Qazaq eline ansarym auyp, 2000 jyly Qazaqstangha alghash ret kelip, biraz uaqyt qydyryp qaytqan bolatynmyn.

2006 kóshi-qon shaqyrtuymen  birjolata kóship keldim. Mennen basqa tuystarym ol kezde menimen birge kóship kelgileri kelmedi. Ýsh balam men júbayymdy, qolymdaghy eki qaryndasymdy ertip, eshqanday qarajatsyz kettim. Qysqasy, Qazaq elining derbes el boluy meni qatty baurady. Onyng ýstine úrpaqtyng bolashaghy ýshin, azda bolsa tәuelsiz elime baryp enbek eteyin degen maqsat boldy. Alghash shekaradan ótkende jazghan «Otanym sen dep keldim» degen ólenim esime týsip otyr, aita keteyin:

Otanym sening mereying dep keldim.
Boydaghy bardy bereyin dep keldim.
Elim dep tughan, enirep tughan,
Otanshyl erge ereyin dep keldim.
Babalar ruhy qoldaghan elge,
Tynystap ósip, óneyin dep keldim.
Tynyshtyq tirlik, birlikti búzghan,
Súmdarmen alysyp óleyin dep keldim.
Shattyqpen tughan úrpaqtar ýshin,
Shattanyp birge kýleyin dep keldim.
Keng baytaq osy ólkemiz ýshin,
Mandaydan terdi tógeyin dep keldim.
Shet asyp bir kez, qapyda ketken,
Babalar isin tóleyin dep keldim.
Bir tamshy termen, bir tamshy qanmen,
Armannyng gýlin egeyin dep keldim.

Otanym sening arayyng dep keldim.
Shýlen shuaghyna qanayyn dep keldim.
Súltan bolyp jýrgenshe shette,
Últanyng bolyp qalayyn dep keldim.

Otanym sening nuyng dep keldim.
Qazaqy kәusar suyng den keldim.
Jer sharynyng jelkenin ústap,
Belindi bekem buyn dep keldim.
Ghasyrlar boyy joghalyp ketken,
Kók jasyl kórkem tuyng dep keldim.

– Onynyz ras, Qazaqstan tәuelsizdigin jariyalaghanda sheteldegi qazaqtardyng quanyshynda shek bolghan joq qoy. Sol kezde-aq Qytaydaghy patriot aghayyndardyng birazy jayly ornyn, jaqsy qyzmetin tastap elge orala bastady. Sizding keshinkirep kóship keluinizge ne sebep boldy?

– Dúrys aitasyz. Mende sol 1990 jyldardyng basynda ketuge bel bugham. Biraq 1993 jyly әkem, 1995 jyly sheshem  qaytys boldy da, men ýiding ýlkeni bolghan son, ini-qaryndastaryma bas-kóz bolu maghan qaldy. Sodan olardyng ýlkenderin  ýilendirip, jeke otaugha bólip shygharghannan keyin baryp, 2006 jyly qyzmetimdi birjola tastap kóship keldim. Qytaydan eshtene alghanym joq, qysqasy zeynetaqy da almaymyn.

Jarkent ónirinde Bәidibek babanyng ýsh úlynyng biri – Suan eli meken etken ghoy. Suan eli  elding ala jibin attamaytyn, óte bauyrmal, qoly ashyq el eken. Onyng ýstine kezinde Qytaydan kelgenderi basym orynda bolyp, salt-sana, dәstýrdi joghaltpaghan, tilin men dinin saqtaghan el eken. Bizding Qyzay elinen esh aiyrmasy joq, arghy ata-babalarymyz qyz alysyp, qyz berisken sarsýiek jegjattyghyda bar.  Qyzay anamyzdyng inisi Jarqyshaqtan taraghan qany da, jany da bir el ekenbiz. Sodan da bolar Almaly auylyna kele sala eli birden baurap әketti.

– Alghash Qazaqstangha kelip-ketip jýrgeninizde Almaly auylynda bolghan ba ediniz?

– Kóship kelerden bir jyl búryn, auylgha kelip, auyl әkimi Jarmúqametov Birlikbay Sәrsenbayúlymen kezdesip ketken edim. Ol aghamyz sol kezde әkim bolghanyna bir jyl bolypty. Búryn audandyq polisiya bólimining orynbasary, padpolkovnik bolyp zeynet demalysna shyqqan son, auyl halqynyng ótinishi boyynsha Almaly auylyna әkim bolyp kelgen eken. Zangha da jýirik, anqyldaghan jan eken. Ol kisimen tanysyp arghy-bergini qozghap, istegen qyzymetimdi, kelgendegi maqsatymdy aityp edim, әkim aghamyz birden kelisip, kóship keluimdi qoldap, auyldyng jaghdayyn, egistik jerlerding bar ekenin, ony jalgha beretinin aityp, «Elge el qosylsa qút» degen búrynghy babalarymyz, Suan men Qyzay búrynnan auyly aralas, qoyy qoralas qúdandaly el, búdan keyin de qan tazalyghy ýshin úrpaghymyzdy ýilendirip jegjat-júrat bolamyz, kóship kelsender jaqsy bolar edi. Eger el-júrtynnan taghy kóship kelem deushiler bolsa týgel shaqyr, ýy salatyn uchaskelik jer men egistik jer beremiz», – dep aghynan aqtaryldy.

Ol kezde basqa oblystar men audandargha kóship kelgen elge jer berilmegen eken. Ákim aghamyzdyng peyiline, jermen qamtamasyz etem degenine bola osy auylgha qonystandym.  2006 jyly nauryzda kóship kelgenimde Birlikbay aghamyz uaqytsha otyratyn ýy dayyndap qoyypty. Kele sala  auyl túrghyndary kólikten jýgimizdi týsirisip, bala-shaghany ýilerine aparyp shayyn berip dәl ózderining jeti әkesi kelgendey qyzu qarsy aldy. Ol kezde auyldyng jaghdayy da onsha mәz emes eken, biraq qazaqtyng keng peyildigi men bauyrmaldyghy, bizdi jatsynbauy artta qalghan eldi onsha saghyndyrmady. Qorghas ózenining arghy jaghynan bergi jaghyna, nebәri alty shaqyrym ghana jaylaugha kóship kelgendey boldyq.

– Qazaqstan azamattyghyn qashan aldynyzdar?

– Azamattyq alghanda da qinalmadyq, Ákim aghamyz mamandaryn qosyp berip, mektepting kitapshasyna tirkep qújattarymyzdy ótkizip berdi. Kóp ótpey azamattyghymyz shyghyp, Qazaqstan azamaty atandyq.
Sodan ne boldy deysiz ghoy, «jaqsynyng jaqsylyghyn ait núry tasysyn» demekshi, taghy da sol әkim aghamyzben, auyl sharuashylyghyna jauapty orynbasary Túrghan Batyrqúlov ekeui ýiding ornyn jәne el iygere almay ýkimetke qaytarghan jerden 60 ga suarmaly jer men 300 ga jayylymdy 49 jylgha jalgha berip, sharua qojalyq qúryp berdi.

Ol aghamyzgha aitqan bir qaljynym bar edi, kezinde Qyzay eli Ayakózden auyp Iledegi úly naghashylaryna kelgen eken, naghashylary 1962 jyly qyryq shybar taylaryn bermey, bizdi Qytaygha tastap ózderi Sovetke ketip qalypty. Al sol qyryq shybar tay ýshin  mine taghy keldik, sol tayymyzdy beresiz ghoy degenim de, ol kisi kýlip, «Qalaghayndy al jiyen, búrynghylar qyryq shybar tayyndy bermey ketse, endi el Qazaqstannan qashpaydy, myna jer sening naghashylarynnan ala almay jýrgen qyryq shybar tayyng bolsyn» dep әzildegeni bar edi.

Ózim de qarap jatpadym, saudager dostaryma aityp, auyldyng mәleniyet ýiine eki myng dollargha múzika aspabyn alyp berdik. Eki qaryndasym men qyzymdy kóship kelmey túryp, arnayy tiginshilikti Ýrimjiden oqytqan edim, olar  auyldyq mәdeniyet ýiining sahana shymyldyghyn, oryndyqtarynyng japqyshyn, Qytaydan matyrialdar alghyzyp tiktirip berdim.

– Sizge Almaly auyly qútty, berekeli auyl bolghan eken, al siz búl auylgha qyzyr bolyp kelgen siyaqtysyz ghoy. Sonymen qazir 60 gektar jerdi iygerip jatyrsyz ba?

– Jerdi tolyq iygerip jatyrmyn. Alghashynda tehnika jaqtan óte qinalghan edik. Auylda kalhozdan qalghan eski traktorlar bir kýn jýrse, bes kýn búzylyp jatatyn. 2010 jyly Qytaydan 30 at kýshi bar traktor satyp alyp, oghan qosa jýgeri sebetin selke әkeldim. Ol shaghyn jerge arnalghandyqtan, búl jerge shamasy kelmedi. Sonymen 2013 jyly 120  jәne 82 at kýshi bar eki jana traktordy ýkimetting kómegimen, lizingke alghashqy jarnasyn tólep, qalghanyn jeti jylgha bólip tóleuge aldym. Eki úlym mektep bitirgen song osy tehnikagha ie bolyp jýrgizdi. Búl auyl halqyna ýlken kómek boldy. Egistik jer uaghynda jyrtylyp, úryghy uaghynda sebiletin boldy. Sonyng arqasynda ónim artyp, kirisimiz jogharylady. Kelesi jyldan bastap auyl azamattary da jana tehnika ala bastady.

Qazir auyldan kóne tehnika kórmeysiz. 2013-jyly ýkimetting sharua qojalyqtardy irilendiru baghytyna say auyldaghy on úsaq sharua qojalyq  birigip iri sharua qojalyq qúrdyq. Men osy sharua qojalyghynyng tóraghasy bolyp, egin egu, úryq sebu, tynaytqysh beru jәne sapaly úryq alu men ónimdi ótkizudi bir tútas basqaryp jaqsy nәtiyjege qol jetkizdik.
Sodan 2013 jyldyng sonynda audan әkiminin  «Qúrmet gramotasymen» marapattalyp enbek ozaty boldym.

Su ishkende qúdyq qazushyny úmytpa degendeyin, auyldaghy jaghdayy joqtargha, kýzgi ónimge qaratyp jerin jyrtyp jýrdik. 2016 jyly 95 at kýshindik traktor, Týrkiyadan jasalghan jýgeri sebetin selke satyp aldym. Sodan beri taghy eki ret audan әkimining alghys hatymen marapattaldym. Ýlken úlym, Batyl Bolatúly 2016 jyly Almaty oblysy әkimining «Alghys hatyn »  aldy. Qazir eginshilikpen birte mal sharuashylyghymen de ainalysyp otyrmyz.

«Enbek etseng erinbey, toyady qarnyng tilenbey» dep Abay atamyz aitqanday, auyl túrghyndary, auyldyq Qoghamdyq kenesting mýshesi, Ata-analar komiytetining tóraghasy, mektep janyndaghy Qamqorshylyq kenesting orynbasary etip saylap jýr. Men de shamamnyng kelisinshe auylym ýshin erinbey, jalyqpay júmys istep kelemin.

– Jarkent óniri jýgeri egumen ataghy Kenes Odaghy kezinde shyqqan ghoy. Sizder de jýgeri daqylyn egesizder me?

– IYә, Jarkent óniri ejelden jýgeri egedi eken. Óitkeni topyraghy jýgerige keledi. Qytaydyng Qorghas audany da solay jýgerimen ainalysatyn edi, óitkeni jer qyrtysy men klimaty úqsas. Kazir auyl sharuashylyghy birshama damyghan kez ghoy, gektaryna on, onbes tonnagha deiyin ónim alyp jýrmiz.

– Sizderding sharua qojalyq subsidiya alyp jýr me?

– Bizding qojalyq iri sharua qojalyq bolghanmen, әrkim ózi egip, ózi sebedi. Ónim ótkizgende kelisipshart boyynsha bir jerge ótkizemiz. Aqsha qojalyqtyng shotyna týsken son, ótkizgen jýgerisine qaray eseptep taratyp beremiz. Al jýgeri úryghy men himiyalyq  tynaytqysh alghanda bir tútas qojalyq arqyly alyp, bir tútas egemiz. Árkim óz jerin ózi baghyp basqarady.
Jýgerige búryn gektaryna 30 myng tenge subidiya bergen. Al qazir tonnasyna 60 myng tenge subsidiya beredi. Ony jeke mal bordaqtau nemese tauyq fermalar alsa, onda ala almaysyn. Tek «Krahmal zauytyna» ótkizseng alasyn. Shaghyn sharua qojalyqtar, jinaytyn qújattar kóp bolghandyqtan shyghynnan qorqyp, kóbinshe almaydy. Al biz eptep alyp jýrmiz.

– Biyl qansha gektar jerge jýgeri ektinizder?

– Biyl 40  gektargha jýgeri ektik, qalghan 20 gektar jerge kóp jyldyq ósimdik jonyshqa (bede) ekken bolatynbyz.

– Jýgerinining baghasy biyl qansha tenge bolayyn dep túr?

– Jýgerining baghasy әr jyly әr qalay bolyp túr. Byltyr jýgerining ylghaldyghy 15 payyz bolyp, kelegramy 120 tenge bolghan. Onyng syrtynda ýkimet әr kelegramyna 6 tengeden subsidiya berdi. Demek, ótken jyly jýgerining tonnasyn 120 myng tengeden sattyq, ýkimetting 6 tenge subsidiyasyn qosqanda tonasy126 myng tenge bolghan. Al biyl ylghaldyghy15 payyz bolsa, tonnasy 80 myng tenge bolayyn dep otyr. Eger ylghaldyghy 20 payyz bolsa, tonnasy 75 myng tenge bolmaqshy. Jalpy biyl jýgerinning baghasy dúrys bolayyn dep túrghan joq. Bagha shynymen osylay bolsa, sharualar qatty ziyan tartady. Óitkeni solyarky, jer jyrtu, himiyalyq tynaytqysh, úryq jәne ony kombayynmen shaptyryp jinaudyng bәri qymbat. Búlay bolsa bizding jazdayghy enbegimiz aqtalmayyn dep túr.

– Óziniz ótken jyly qansha subsidiya aldynyz?

– Biyl egindi endi oramyz. Ótken jyly 355 tonna jýgeri ótkizdim. Subsidiya 2 130 000 tenge boldy.

– Mal sharuashylyghymen de ainalysyp jatyrmyn dediniz. Qanday mal týligin ósirip jatyrsyz?

– Mal sharuashylyghynan bir atar qoy men otyz neshe bas siyr, bir ýiir jylqy bar. Malgha inilerim qaraydy.

– Memleketting auyl sharuashylyghyn qoldau jaghy qalay bolyp jatyr?

– Memileketting auyl sharuashylyghyn qoldauy óte tómen. Ýkimet auyl sharuashylyghyn qoldap, auyl sharuashylyq zanyn kemeldi etip jasasa, elimizde azyq-týlik bylay qymbattamas edi. Halyqtyng túrmysy da aitarlyqtay jaqsy  bolyp, qantar daghyday jaghday tuylmas edi. Óitkeni bizding el agrarlyq el. Qazir ýkimtting auyl sharuashylyghyna bólgen aqshasy, auylgha jetpey qoldy bolyp otyr. Ekinshi dengeyli bank arqyly auyldy qarjylandyru da ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda, tamyr, tanystyqpen ketip, naqty múqtaj nemese mal ósirip, egin egemin degenderge  jetpeydi. Onyng ýstine banktyng payyzy joghary. Halyq alghanmen ótey almaydy. Ekinshiden mal ónimderi arzan, әsirese et pen sýttin, biday men jýreri  sekildi dәndi daqyldardyn  baghasy tómen. Jýn, teri alatyn oryn joq, dalada beker bosqa shirip qalady. Jeke sharua qojalyqtary óz ónimin shetelge shygharyp sata almaydy. Onyng qúqyghyn jogharymen jemtiktes bir bay alyp alghan. Solardyng atalmysh kompaniyasy arqyly shyghady. Al «toq bala ash balamen oinamaydy, toq bala ashqalamyn dep oilamaydy»  degendey, olardyng qarapayym halyqpen júmysy joq, óitkeni  ózderining esebi dúrys, qarny toq.

Bizde jýgerimizdi shetelge tikeley shyghara almay otyrmyz. Eger shetelge shyqsa bagha búdan da jaqsy bolar edi. Bizding audanda jýgerining basym bólegin, «Jarkent krahmal zauyty» alady da baghany qúbyltyp, oiyna kelgendi istep  otyrady. Sol zauyttyng iyesi, qazir QR Parlamenti Mәjilisining deputaty bolyp otyr. Halyq qalaulysynyng ózi osylay baghany tómendetse  basqalar ne istemeydi?!

Sonymen birge ýkimet bólgen subsidiya da qarapayym halyqtyng qolyna tiymeydi. Subsidiya aludyng shartyn auyrlatyp tastaghan. Auyldaghy bes siyry bar sharuanyng qoly jetpeydi. Ýitkeni tuatyn siyrdyng basy eludep joghary bolu, nәsildi búqasy bolu, jayylym bolu, t. b. sharttardy jipke tizedi. Sonynda ony da baylar alady, kedeylerge últaraq ta tiymeydi. Qysqasy bizding ýkimet shygharghan zang baylargha qaratylghan sekildi. Ýkimet kedeylerding emes, baylardyng tikeley sýiemeldeushisi bolyp otyr. Auyl sharuashylyghynyng zanyn týzemey, auyl eshqashan týzelmeydi

– Jana qaryndasym men bir qyzym tiginshi dep qaldynyz. Olar qazir tiginshilik kәsibimen ainalysyp jatyr ma?

– Qaryndasym Zibila Qúrsaqbayqyzynyng auylda tigin dýkeni bar. Qazaqy ong-órnekpen әr týrli kiyimderdi sheber tigedi. Al qyzym Móldir Bolatqyzy kәsibin auystyryp Almaty oblysy, Jetigen auylynda ýlken sәn salonyn ashyp, sonda kәsibin jýrgizip otyr. Shәkirt tәrbiyelep  olargha sertifikat beredi. Tәrbiyelegen shәkirtteri óz aldyna kәsip istep jýr. Qyzym mereke-meyramdarda Almatydaghy Respubylika sarayyna baryp óner júldyzdaryn boyandyrady.

 – Shygharmashylyghynyz turaly әngime aita otyrsanyz. Qay kezden bastap óleng jaza bastadynyz?

– Ádebiyetke bala kezden bastap jaqyn boldyq. Ákem marqúm sandyq- sandyq kitap saqtyp oqyp jýretin. Men әkemning sol kitaptaryn shetinen alyp  oqyp jýrdim. Óleng jaza bastadym, alghashqy ólenderim mahabbatqa arnaldy. Biraq ólenderimdi Shynjandaghy gazet-jurnaldargha bermedim. 1993 jyldan bastap qazaqtar toyhanada (meyramhanada) toylar ótkize bastaghanda, alghashqy asabalardyng biri bolyp men de toy jýrgizdim. Al atamekenge kelgen son  baryp, resmy óleng jazugha kiristim. Mening kósilip óleng jazuyma tәuelsiz elimizdin  erkin sayasaty men elding ystyq yqylasy boldy.

– Ákeniz kózi ashyq, kókiregi oyau adam bolghan eken ghoy. Sizding ólenderiniz Shynjanda baspa betinde jariyalanbaghanymen toy-tomalaqtarda oqylyp túrghan kórinedi. Oqyrman men kórermen qazir toyda otyratyn zaman ghoy. Elge oralghannan  keyin alghash jazylghan óleniniz esinizde me?

– Eng alghashqy ólenim desem de bolar, shekaradan attay sala «Ata meken – arman el» degen ólendi jazdym. Artynsha jazghan kóp ólenderim «Jetisu»,  «Alatau» gazetterine, audanymyzda shyghatyn «Jarkent óniri»,  «Orbúlaq» jәne « Jarkent ainasy»  gazetterine, Halqaralyq Tanjaryq qory shygharatyn «Tanjaryq» jurnalyna jariyalandy. 2021 jyly qazanda «Aq jauyn» atty kitabym jaryq kórdi.  «Týrki әlemi  jazushylar odaghy» qúrastyrghan ólender jinaghy men «Talantqa taghzym әdebiyet toby qúrastyrghan  «Kósege»  jyr jinaghyna ólenderim engizildi. Onyng syrtynda otyz neshe ólenime әn jazylyp,  «Túran әuenderi»  degen әnder jinaghyna engizildi. «Búl dalada» degen mәtinime jazylghan әndi «Kerqúlan toby»  jәne Qarlyghash Qalybaeva qatarly әnshiler biraz әnderimdi oryndap jýr. Múny bir qolyma ketpen, bir qolyma qalam ústap, tynbay enbektenuimning nәtiyjesi bolar dep oilaymyn. «Qazaqstan avtorlar qoghamynyng laureaty medalymen», «Halyqaralyq Tanjaryq» zertteu qoghamy syilyghynyng laureaty medalymen, QR «Bilim órkeniyeti»  últtyq innovasiyalyq ghylymiy-zertteu ortalyghy, Mәdeniyet salasyna qosqan aiyryqsha enbegi ýshin «QR tәuelsizdigine 30 jyl»  merekelik tós belnisimen, Álem Halyqtary Jazushylar odaghynyng «Qúrmet iyesi»  tós belnisimen, Qoghamdyq marapattar jónindegi respublikalyq Kenes marapat alqasynyng 2021 jylghy 6 jeltoqsanyndaghy №247 búiryghy boyynsha «Qazaq mәdeniyetining qayratkeri» medalymen marapattaldym.

Álem Halyqtary jazushylar odaghy úiymdastyrghan, aqiyq aqyn  Múqaghaly Maqataevtyng 90 jyldyghyna arnalghan, «Ghasyr qúrdasymen syrlasu» atty jyr jarysynda, «Siz úshyrghan aqqu jyr» ólenim birinshi oryn, Týrki әlemi jazushylar odaghynyng «Týrki әlemi týgendel» atty jyr mýshayrasynda «Otanym sen dep keldim»  degen ólenimmen bas jýldeni jenip aldym.

Mening ólenderimning basym kóbi azamattyq lirikalar. Úrpaqty otandy, eldi, jerdi  sýiuge, ata dәstýrdi  saqtaugha, adamgershilik pen ar-úyatty saqtaugha shaqyrady. Jemqorlardy ayausyz sheneymin, arasynda mahabbat lirikalary men tabighat lirikalary da bar.

– Sonau shekaranyng týbindegi auylda jýrip qazaq mәdeniyeti men ruhaniyatyna biraz ýlester qosypsyz. Tipti enbekteriniz baghalanyp, kóptegen marapattargha da ie bolypsyz. Odan basqa qanday júmystarmen ainalysyp jatyrsyz?

– Jogharyda Almaly auyly turaly aittym ghoy. Óz basym otanym maghan ne beredi dep emes, men otanyma ne beremin dep keldim. Auyldyng qoghamdyq júmystaryna belsene aralastym. 2020 jyly Eltindi batyr atyndaghy ata, analar qoghamynyn  janynan, «Bolashaq qoryn» qúrdyq. Búl qordyng maqsaty – qamqorshysy joq balalarmen kóp balaly otbasynyng balalaryna, mýmkindigi shekteuli  balalargha kómektesu edi. Áu basta 9 adamnan bastasaq, qazir 350 adamnan asty. Ár adam aiyna qorgha bir myng tenge salady.  Biyl memlekettik testen joghary bal alghan bir qyz ben bir úl oqushygha 100 myng tengeden syilyq aqsha berdik. Eki jylda 36 oqushyny kiyim jәne oqu qúraldarymen qamtamasyz ettik. Sporttan, pәn olimpiadasynan  respublika, oblys, audan jaghynan jýlde alghan, oqushylargha  «Bolashaq qor» atynan «Alghys hattar» men qarjylay syilyq jasadyq. Mýmkindigi shekteuli balalargha jana jyldyq syilyqtar berildi. Sonymen birge balalar kóp jýretin ýsh qaltarys kósheni jaryqtandyryp, balalardyng alansyz ýiine baruyna jaghdaylar jasadyq. Óitkeni kóshede qanghyrghan búralqy itter kóp. Qordan auylymyzda ómirden ozghan adamdardyng ot basyna bir móshek ún, bir móshek kýrish, bes litr súiyq may alyp berip otyrdyq. Ot basynda qiyndyghy bar, asyraushysy joq ot basylargha qysta kómir alyp beremiz. Ótken jyly qysta on eki otbasyna bir tonnadan kómir týsirip berdik. Men sol qordyng qúrushysy әri tóraghasymyn. Múnyng bәri auyl azamattarynyn  birligi men berekesining arqasynda atqarylyp otyr. Qúday  qalasa alda auyl túrghyndaryna kóptep kómektesip, bolashaq úrpaghymyzdyng sapaly, bilimdi sau deneli bolyp qalyptasuyna qoldau kórsetip otyratyn bolamyz

– Ánigimenizding auanyna qaraghanda kezinde sizben birge kóship kelmey qalghan bauyr, tuystarynyzdy týgel әkelip alghan sekildisiz ghoy.

– Iә men bir әkeden jeti balamyz. Bir qaryndasym kele almay qaldy. Qalghan ini-qaryndastarymdy kóshirip aldym. Onyng syrtynda qayyn júr, naghashy júrt, óz júrtym jәne birge jýrgen azamattardan bolyp jýzge juyq otbasynyng atajúrtyna kóshuine sebepker boldym. Olardyng kóbi osy Jarkentte, qalghany basqa ónirge qonystandy. Almaly auylynda jetpisten artyq qandas bauyrlar bar. Olardyng kóbi egistik jer alyp, sharuashylyqpen shúghyldanyp otyr. Búghan keyingi bolghan auyl әkimi Túrsyn Batyrqúlovtyng enbegi zor, Qytaydan kóship kelgenderge kómek qolyn sozdy. Ózim de beker qarap jatqanym joq, kóship kelgen aghayndardyng qújat jinauyna, azamattyq aluyna shapqylap jýrip kómektestim.

Elimizge kelgen qandastardyng azamattyq alu jónindegi qiyndyqtary turaly Astanadan kelgen deputattargha audan jinalystarynda jetkizip otyrdym. Onyng syrtynda 2014 jyly audan boyynsha qandastardy attanysqa keltirip, «Ata mekenge alghys» atty mәdeny shara ótkizip, audan, auyl basshylaryn jәne auyl aqsaqaldaryn, әr auyldyng mektep diyrektorlaryn, meshit imamdaryn shaqyryp, alghys aitu mazmúnynda aqyndar aitysyn ótkizip, ýlken toy jasap berdik. Toy audangha kire beristegi Ósek ózenining boyyna on bes qazaq ýy tigip ótkizildi. Toygha bir jylqy jәne jiyrma shaqty úsaq mal soyyldy. Qatysushylar myngha jaqyn adam boldy. Toyda әnnen, terme aitudan jarys, paluan kýres, tas pen qoshqar kóteru qatarly qimyldar ótkizilip, әr jenimpazgha audan әkimshiligi jaghynan «Alghys hattar» berildi. Toyymyzgha audan әkimi Abduldaev Berdaulet Eshenúly aghamyz qatysyp qúttyqtau sózin sóiledi. Sol kýni audan әkimi, Ýrimjiden kóship kelnen Mýgedek, kóp balaly Gymyntay bauyrymyzgha ýiding ornyn syilady. Biz audan boyynsha qandastardy attanysqa keltirip qarjy jinap, Gymyntaygha tórt bólmeli ýy salyp berdik. Shamamen jeti milionday aqsha jinaldy. Osy iygi isti úiymdastyrugha at salysqan qandas azamattardan Altay Kóktoghaydan kelgen Jýnis qajy Kәmenalúly. Sanjydan kelgen Toqan Áuelhanúly. Búrataladan kóship kelgen Tólegen, Sanjydan kelgen aghartushy aqsaqalymyz Musa Saharyaúly. Jastardan Shapshaldan kóship kelgen Baqytjan Sibebayúly. Qorghas audannan kelgen Qaysar Dәuitqanúly, Altay dan kelgen Erejep Aqatúly qatarly azamattar boldy. Sonymen birge audan kólemindegi key isterdi osy azamattar aqydasyp sheship otyrdyq. Qytaydyng әr ónirinen kelsek te osy berekemiz, birligimiz keyingi jastargha ýlgi bolady dep oilaymyz. Mine osynday iygi isterding basy-qasynda bolyp ózim úiymdastyrdym.

– Suhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Almaty – Jarkent – Almaty. 7 qazan 2023 j.

Abai.kz