Toqaev pen Putinning súhbattary turaly

Resey preziydenti Putinning Qazaqstangha býgingi sapary qarsanynda preziydent Toqaev reseylik «Izvestiya» gazetining súraqtaryna jauap beripti.

Toqaev: «Biz әrdayym reseylik seriktesterimizding ústanymyna nazar audarugha tyrysamyz, olar da bizding pikirimizdi eskeredi».

Búl óte-óte manyzdy teziys, óitkeni, jasyratyn nesi bar, qoghamdyq oi-sanada «Astana Mәskeuding aitqanynan shygha almaydy» degen birjaqty pikir qalyptasqan. Osy iydeologemany endigi jerde Astana ózining naqty sheshimderi men isterimen dәleldeui qajet.

Toqaev óz sózinde Qazaqstan men Resey arasyndaghy «HHI ghasyrdaghy tatu kórshilik jәne odaqtastyq turaly shartqa qol qoyylghanyna 10 jyl tolady» deydi.

Sóz joq, 7 jarym myng shaqyrym ortaq shekaramyz bar kórshimen tatu-tәtti ómir sýru kerek. Biraq sol qújattaghy «Qazaqstan men Resey kelisilgen syrtqy sayasat jýrgizedi» degen atyshuly bapty alyp tastau kerek degen bizding o bastaghy pikirimizge eshkim de qúlaq asyp jatqan joq. Ár memleketting ózining týbegeyli de týpkilikti últtyq mýddeleri bar. Keyde olar eng jaqyn kórshing ne odaqtasynnyng ústanymymen qabysa bermeydi. Qazirgi alay-dýley zamanda bir elding barlyq mәseleler boyynsha ústanymynyng ekinshi elding pozisiyasymen kelisilip otyruy - nonsens qoy!

Toqaev: «Biyl 1 qarashada ótken Halyqaralyq gaz forumynda Qazaqstan Ýkimeti men «Gazprom» arasynda Strategiyalyq yntymaqtastyq turaly kelisimge qol qoyyldy. Búl – 15 jylgha deyingi kezendi qamtityn ózara tiyimdi seriktestik josparyn әzirleuge jәne jýzege asyrugha baghyttalghan úzaqmerzimdi qújat».

Sóz joq, múnday yntymaqtastyq kerek shyghar. Biraq ta osy qújatqa qatysty eki súraq bar.

Birinshiden, nege bizding ýkimet reseylik kompaniyamen osynday kelisimge barady da, bizding últtyq gaz kompaniyamyzben nege resey ýkimeti osynday shartqa qol qoymaydy? 30 jyl ishinde biz reseylik gazdan tәueldilikten qalay qútyla almaghanbyz? Osy jyldar boyyna osy salany basqarghan basshylardyng mәselesin may shammen qarau kerek!

Ekinshiden, Ukrainagha qarsy ashqan soghysyna baylanysty Resey súmdyq sanksiyalardyng astynda kaldy. Sanksiyaly memleketting basty gaz kompaniyasymen osylay yntymaqtasu ertengi kýni bizge óz kesirin tiygizbey me? Búl da óz jauabyn qajet etetin súraq!

Toqaev: «Ekinshi jaghynan, kóptegen azamattar men sarapshylar atom stansiyasynyng qauipsizdigine kýmәn keltiredi. Semey yadrolyq synaq poligonynyng auyr qasiretin eskersek, múny týsinuge bolady. Qazaqstan aumaghynda AES salu mәselesinde Resey tarapynyng jәrdem beru úsynysyn joghary baghalaymyz. Áytse de AES qúrylysy jónindegi týpkilikti sheshim referendum qorytyndysy boyynsha qabyldanady».

Óte-móte dúrys tújyrym! AES salu mәselesi – jalpyúlttyq manyzy bar mәsele. Alayda ertengi kýni referendumda halyq qarsy dauys berip, AES salynbay qalsa she? Ýkimetting balama baghdarlamasy bar ma? Sony nege osy bastan talqylay bastamaymyz?

Reseylik jaq pen BAQ orys tilining jaghdayynan mindetti týrde bir kiltipan izdep otyratyny beseneden belgili. «Izvestiya» da osy әdetten ainymapty. Áriyne, reseylik basylymdaghy súhbatta ol memleketting tiline qúrmet kórsetu – tek qana diplomatiya men sayasat emes, ol - kәdimgi әdeptilik әri etiyket. Óz basym Toqaevtyng orys tiline qatysty sózderin solay týsingim keledi. Onyng ýstine onyn: «Orys tiline qatysty halyqaralyq úiym qúru iydeyasy TMD elderinin, sonyng ishinde Qazaqstannyng memlekettik til sayasatyna balama jasau niyetinen  tughan joq» degen teziysi týsinetin adamdargha, sonyng ishinde, orys jaghyna, kóp nәrseni anghartsa kerek.

Qazaqstanda reseylik JOO filialdarynyng ashyluyna qatysty Toqaev:  «Búdan Resey joghary oqu oryndarynyng bilim әleueti joghary әri súranysqa ie ekenin bayqaugha bolady. Sonymen qatar múnday tandau jasaugha territoriyamyzdyng jaqyndyghy, tildik kedergining joqtyghy, oqu aqysynyng qoljetimdiligi, oqytushylar qúramynyng biliktiligi, kóptegen bilim ordasynyng kenes kezeninen beri qalyptasqan bedeli men ataghy yqpal etti».

Sóz joq, belgili bir dәrejede uәjdi sebepter. Biraq, osy taqyryptyng bir osaldau túsy bar. Qazaqstan - bilim beru salasynda Bolon jýiesin qabyldap, basqa órkeniyetti elder qataryna engen el. Al Resey bolsa, tayauda sol jýieden birjolata bas tartyp, sol qatardan shyghyp, keshegi sovettik bilim beru dәstýrine qayta kóshken. Olay bolsa, osy ekitýrli jýiening bilim sapasy men diplomdary bir-birimen qalay qabysady eken? Mәselen, Resey JOO tәmamdaghan bizding jastar Bolon jýiesin qabyldaghan basqa elderde óz oquyn jalghastyra ala ma?

Súhbattyng sonynda preziydent Toqaev kýrdeli halyqaralyq ahualgha qatysty óz oiyn bildiredi.

Ásirese, Birikken Últtar Úiymynyng basty qújattary men prinsipterin kópe-kórineu búzyp, Ukrainagha qarsy soghys ashqan elding basty bir gazetinde: «Kez kelgen qayshylyqty BÚÚ Jarghysynyng normalary men qaghidattaryna say sheshuge bolatynyna kәmil senemin», -dep mәlimdeuin myqty ústanym dep sanaymyn.

Endi Resey preziydenti Putinning «Kazahstanskaya pravda» gazetine bergen súhbatyna kóshelik.

Putiyn: «Biz bir-birimizding suvereniytet, aumaqtyq tútastyq mәselesin tolyq moyynday otyryp, ishki isimizge aralaspau prisipterin ústanyp kelemiz».

Olay bolsa, key kezde reseylik resmy túlghalar men Kremlige birtaban jaqyn BAQ-ta Qazaqstannyng aumaqtyq tútastyghyna qatysty teris әri arandatushylyq sipaty bar pikirlerin qalay týsinemiz?! Putinning ózi  postsovettik elderding jerin «Reseyding syilyghy» dep ataghanyn da esten qalay shygharamyz?

Putiyn: «Qazaqstan jastary orys tilin ýirenuge erekshe yqylas tanytuda. Reseylik bilimge úmtyluda. Búl jaghyn da erekshe aita ketuge tiyispiz».

Áriyne, Resey JOO-larynda bilim alu tendensiya әli de saqtalyp otyrghanyn moyyndauymyz kerek, әsirese, ol Reseymen shekaralas oblystarymyzgha tәn. Biraq ony sonshalyqty anyqtaushy ýrdis dep atau artyqtau bolar.

Putiyn: «Resey Qazaqstannyng soltýstik jәne shyghys aimaqtaryn gazben qamtamasyz etuge dayyn. Qazir búl túrghydan birqatar talqylaular jýrude».

Jogharyda aitqanymday, qolda bar gazdyng qadirin bilmey, ony jarata almay, osy kýnge deyin soltýstik jәne shyghys oblystarymyzdy «kógildir otyn» jaghynan soltýstik kórshimizge telmirtip qoyghanymyz – ózimizge syn! Neoimperiyalyq pighyly bar Reseyding qazirgi basshylyghy dәl osy gazdy strategiyalyq resurs, geosayasy oiyndardyng basty «kóziri» (mәselen, ózine sanksiya jariyalaghan újymdyq Batyspen qarym-qatynasta) etip otyrghanyn da úmytpauymyz kerek!

Putiyn: «Qazaqstan Respublikasy atom elektr stansiyasyn saludy qarastyryp jatqanyn bilesizder. Eger búl jobany iske asyru turaly sheshim qabyldansa, onda «Rosatom» eng ozyq, eng joghary tehnologiyany qoldanatyn, qauipsiz bolatyn óz jobasyn úsynugha dayyn. Búl Qazaqstan ekonomikasyna ýlken serpin berip, energetikalyq tәueldiligin azaytady».

Osy mәselede eng manyzdy nәrse mynada: AES salu isi, birinshiden, referendum arqyly sheshilse, ekinshiden, salynuy yqtimal ol stansanyng qúrylysyna qatysugha niyet bildirgen elderdi tandau taza sayasy sipat almay, shyn mәninde barlyq jaghyn – qúrylys sapasy, qúny, elektr quatynyng tútynushylyq baghasy, qauipsizdigine kepildik – keshendi týrde eskeretin әdil konkurs boluy tiyis. Áytpese, Putin aityp qalghan «energetikalyq tәueldiktin» kókesin sonda kóruimiz mýmkin!

Putin transshekaralyq ózender men Kaspiydi saqtap qalu turaly jaqsy aitypty. Biraq, osy sóz shyndyqqa tolyq janasa ma? Jaqynda Atyraugha barghanda Aq jayyqtyng dengeyin kórip, shoshyp ketkenim bar. Shómishten qysyp otyrghan resey jaghynyng әreketin әdil bagha beretin uaqyt kelgen siyaqty!

Sóz sonynda aitarym mynau: әriyne, kez kelgen preziydent basqa elding basylymyna súhbat bergende belgili bir dәrejede diplomatiya saqtap, bas jaqqa baryspay sóileydi. Eki preziydentting eki gazetke bergen súhbatyn men osy janrlyq әri sayasy talaptardyng jemisi dep tanimyn.

Ámirjan Qosan

Abai.kz