Barmaqtay mazaq

Qazaqtyng ruhany qúndylyqtary jana dәuirding qysymyna tap bolumen birge tar traktovkanyng qysymyna da úshyrap otyr. Sonyng biri - qypshaqtektilerge tәn bas taghamnyng әli kýnge búralqy ataudyng tanylyp kele jatqandyghy. Bas taghamnyng songhy kezendegi «beshparmak» ataluy 20 jylgha juyq uaqytty qamtidy. Búl ataudyng sinisuine shydap otyra beruding saldary óz kórinisin berip otyr. «Qazaqy et» 2000 jyldardan beri orystildi ortanyng yqpalymen qaytadan «bishparmak» atalyp ketti. Al sovettik resepterde «qazaqsha et» delinip kelse, endi «bishparmaktan» kalika jasap, mәzirlerde qazaqshalanghan «besbarmaq» sózi qoldanyla bastady. Búl - parazit sózding qazaq tilining sózjasam qabyletin ydyrata bastaghanynyng kuәsi!

Osyghan qatysty әleujelide birshama talas-tartys oryn alghany óz aldyna, jangha batatyny, tanymal bir tarihshymyz:  «...Tipti besbarmaq emes, besbashpay dep atasa da, kelip-keter ne bar? ... Solay da, solay bizding mәdeniyet sonysymen biregey. Onda namystanatyn, arlanatyn eshtene joq… Kerisinshe, qazaqty daralaytyn, aighaqtaytyn odaghay atau» degeni bar. Basqa-basqa, tarihshynyng «bishparmak» atauyn qazaqtyng sózi retinde qabyldauy, onyng til men qúndylyqty qúrtuyna mәn bermeui әri kónbistik tanytuy jandýniyemizding otarlanugha qatysty qanshalyqty qatparlanyp ketkenin anghartyp qaldy.

Marqúm, belgili jazushy Marhabat Bayghút «Beshbarmaq» degen sózden qútylu kerek. «Beshbarmaq» deu últtyq taghamdy qorlau. Búl sózdi bayaghyda bizdi otarlaghan kezde general-gubernatorlar men olardyng jandayshaptary oilap tapqan. Qolmen jegendi «kazahy beshbarmachnichait» dep mazaqtaghan...» dep shyryldaghany bar. 2000 jyly Astana qalalyq әkimdigine qarasty Til bólimin basqarghan marqúm, aitysker-aqyn Qonysbay Ábil meyramhanasyn «beshparmak» ataugha talpynghan kәsipkerdi toqtatyp, sotta jauapqa tartqan edi. Búl ógey sóz onomastikanyng urbonim salasyna solay enip kete jazdady (bәlkim, tipti enip ketken bolar...), biraq qazaq  meyramhanalarynda búl atau gastronim retinde qabyldanyp otyr...

Sol sotqa qatysyp, sarapshy retinde sóilegen belgili jazushy, etnograf Aqseleu Seydimbek «Beshbarmak» qazaqty qorlap, kemsitip aitylghan sóz. Búl «kalbiyt» degen sózding ekinshi balamasy.Orys otarshylary bizdi mәdeniyetsiz, qalay tamaq jeudi bilmeydi,kórsoqyr, nadan dep, etti osylay qolmen jegenimiz ýshin kelekelep ataghan. Múnday otarshylar engizgen itarshy sóz Astananyng tórinde túrghany qúldyqtyng aiqyn belgisi» dep qaharyn bekerge tókkeni me?!

Qazaqtyng túrmystyq leksikonynda da, akademiyalyq leksikalyq qorynda da búl sóz bolghan emes. Biraq «bishparmak» sózi patshalyq Reseyding tilmashtary men zertteushilerinde, tipti, lingvisterining týzgen sózdikterinde hatqa týskeni mәlim. Ol tipti, qazaq dalasyn zerttedim degen keybir Ebropa zertteushilerining de jazbalarynda jýr. Sony tauyp alghan blogerler jerden jeti qoyan tapqanday bolyp, «mine hatqa týsipti ghoy, demek búl qazaq tilinde bar sóz ghoy» dep óz tilining sózdik qoryn emes, kuәgha búralqy jazbalardy tartyp, kәdimgidey ilanyp jýr... Asynnyng atauy týgili, últynnyng atyn búrmalap «kirgiyz-kaysak» dep mazaq qylghan joq pa? Endi sol derekkózderdi bayypty әri tarihy derek deuge ne jeleu bar?! Demek, búl otarlyq iydeologiyagha qarsy immuniytetting әbden әlsirep ketkeni emes pe eken...

Ras, qazaqty «qazghan» talay «zertteushinin» enbeginde terilgen bolmasa keltirilgen nәrsening dúrysy da, búrysy da bar. Al endi qazaqqa tәn etip kórsetken «bishbarmak» sózine keleyik. Levshin A. I. [A. IY. Lyovshiyn. Opisanie Kirgiyz-Kazachiiyh, ily Kirgiyz-Kaysaskskih ord y stepey. Tom 3: Etnograficheskie issledovaniya. S.-Peterburg. 1832. Str. 39 ] óz jinaghynda: «Izvestneyshee kirgizskoe (kazahskoe) kushanie, nazyvaemoe bishbarmak, prigotovlyaetsya iz myasa, melko iskroshennogo y smeshannogo s kusochkamy sala. Bish – znachit pyati, a barmak – pales. Nazvaniye, ocheni horosho vyrajaiyshee predmet, ibo bishbarmak ne edyat inache, kak pyatiu palisamiy»  dep keltirgenmen, búl sózdi qay qazaqtyng auyzynan alghanyn jazbaydy. Jәne de ol taghamnyng tolyq pisiru men dayyndau ýderisin jartylay ghana keltiredi. Alayda qazaq eshqashan etti turap alyp, pisirmeydi. Áueli mýshe-mýshesimen pisirip alyp, tabaqqa, astaugha salynghan etti dastarqan basynda turaydy. Demek, Levshin sekildi avtoriytetter talay materialdy ýstirtin tizip alghan. Aldyn ala turap әkelu HH ghasyr sonynda ghana qalyptasty. 19-ghasyrda qazaq jappay «besh» sózin qoldana qoyghan joq. Ishinara «besh tiyn» sekildi tirkesterde ghana bolghanmen, «bes» sózi barmaqqa qatysty qazaq leksikonynda qoldanylghan da emes.

Al Ivan Lepehin [Lepehin IY. IY. Prodoljenie dnevnyh zapisok puteshestviya akademika y medisiny doktora Ivana po raznym provinsiyam Rossiyskogo gosudarstva v 1770 godu. — Spb., Ch.2., 1802, S.106-107.] bylay jazypty: «Bish Barmak, samaya luchshaya Bashkirskaya pisha, proishodit ot slova „Bish“ — pyati, y „Barmak“ — pales, y sostoit v mѣlkoizrublennyh kuskah loshadinago, koroviyago ily ovechiyago myasa, y Salmy. Salma dѣlaetsya iz krutago tѣsta pshenichnoy, yachmennoy ily polbennoy muki, kotoroe, razdѣlyaya na kusky velichinoi s mѣdnoy pyatikopѣeshnik, varyat v odnom kotlѣ s myasom tak, kak u nas kluskiy». Shamasy búl mýldem basqa tagham turasyndaghy sipattama. Qazaqtyng býgingi «beshbarmak» atalghan asyna eshbir qatysy joq. Tipti «beshparmak» degen tagham osy da boluy mýmkin: keyinirek qazaqy etke telinip ketken. Qazaq etke barmaq basynday qamyr qosyp aspaydy. Osynday búrmalanghan bolmasa basqa bir taghamnyng sipatyn keltiretin búnday ýrdis bedeldi V. I.  Dali, M. P. Fasmer [M.P. Fasmer. Etimologicheskiy slovari russkogo yazyka. – M.: Progress. 1964—1973.

Tolkovyy slovari Dalya. V. IY. Dali. 1863—1866.

Shkolinyy etimologicheskiy slovari russkogo yazyka. Proishojdenie slov. — M.: Drofa N. M. Shanskiy, T. A. Bobrova, 2004.

V. V. Pohlebkiyn. «Nasionalinye kuhny nashih narodov».

Etimologicheskiy slovari russkogo yazyka / Pod red. N. M. Shanskogo. T. I, vyp. 2. M., Izd-vo MGU, 1965, S.113 ] sekildi jәne basqa da talay avtorlarda, atalmysh «beshbarmak» sózi tarihy derekkózderde de sinisken kýide kezdesedi.

Al bashqúrttarda keng taralghan «bishbarmak» atauynan basqa keybir manaylarda basqa da— ҡullama, halma/salma, halmaly it [Nazarov P. S. K etnografiy bashkir //Etnograficheskoe obozreniye. 1890. № 1. S.185] bolmasa ash degen ataular kezdesedi. Ernest Ishbirzin ózining «Bashҡort teleneng iygenseklek hәm baҡsasylyҡ termindary» kitabynda, bishbarmaҡ sózi qazaq tilinen auysty deydi: «...Bishbarmaҡ atamahy ҡaҙaҡ telenәn bashҡort telenә kiylep iyneý ihtimallyghyn farazlay..». Demek, bashqúrttar da óz tilinde «bishbarmaktyn» joqtyghyn aityp, azar da bezer bolyp otyr.

Qyzyq jeri, «beshbarmak» sózining  HIX ghasyrda [Etimologicheskiy slovari russkogo yazyka / Pod red. N. M. Shanskogo. T. I, vyp. 2. M., Izd-vo MGU, 1965, S.113] tatar tilinen taralghandyghymen birge, onyng qyrghyz tilinde de bolghandyghy [Suprun A. E. Nekotorye kirgizskie elementy sredneaziatskoy leksiky v russkom yazyke // Turkologicheskie issledovaniya: Sb. statey, posvyashennyh 80-letii akademika Konstantina Kuzimicha Yudahina / otv. red. inusaliyev B. M.. — g. Frunze: Iliym, 1970. — S. 43.

Orusbaev A. Kirgizsko-russkie yazykovye svyazy // Russkiy yazyk v nasionalinyh respublikah Sovetskogo Soiza. — M.:Nauka, 1980, S.28] payymdalady. Biraq qyrghyz-orys sózdigining avtory K. K. ngdahiyn [K. K. iydahiyn. Kirgizsko-russkiy slovari. V dvuh knigah. Glavnaya redaksiya kirgizskoy sovetskoy ensiklopedii. Frunze. 1985. Str. 111] «po zvukovomu obliku — slovo kirgizskoe. Izredka vstrechaIshiysya ekzotizm besbarmak (s kazahskim bes) (kirgiyz.. besh „5“), po-vidimomu, yavlyaetsya iskusstvennym» degendi keltirip, ol da búl sózdi qyrghyz tilinen alastaugha kirisken.  Alayda búl payymdy qazaq filologtary men lingvisteri de moyyndaydy. «Besh» san esimi qazaq tilinde de qoldanysta bolghandyghyn jasyrugha bolmaydy. Biraq onyng «besh barmaq» bolyp sóz tirkesin qúraghan kezi joq. Qazaq tilining әdeby tilinde de, auyzeki sózde de qoldyng «sausaqtary» ghana qoldanysta [http://mtdi.kz/tusindirme-sozdik.], «barmaq» sózi tek qana basbarmaq úghymyna qatysty.   

Búl tartysty oraldyq aqyn Múnaydar Baldmoldanyng pikirimen jaba salugha da bolady: «Adamda barmaq tek bas barmaq. Qalghany sausaq.Tipti әr birining atauy da bar...Al orysta ayaq pen qoldaghynyng bәri sausaq bolyp sanalady. ...Qazaq tek keyde: «On sausaghynan óner tamghan» degendey tirkesti qoldanady, biraq ol barlyghy sausaq degen sóz emes. Bas barmaq bólek. Bas barmaqsyz adam zat ústay almaydy. Qazaq ony bólek ataghan. Bas barmaqsyz qazaq sarbaz bolyp sanalmaghan... Orys otarlaushylary qazaqty kemsitip, «kirgiyz-kaysak» dep, búlar asty qolmen jeytin jabayy dep, «beshbarmaq» atauyn engizgen... Biz as, et dep ataymyz, besbarmaq dep atau - úyat, masqara!..»

Sayyp kelgende, tarihy derekkózderde qazaqtyng sózi delinetin uәjdi týrli payymdar joqqa shygharady.Qyzyq jeri búl as keninen qalyptasqan tórk (týrki) júrtynyng bir de biri «bishparmaktyn» óziniki ekenine senbeydi. Eng bastysy tarihy leksikalyq qorda, eshbir qazaqtyng auyzynda «beshparmaq» sózi bolghan emes. Al akademiyalyq sózdikterde ol atymen joq. Endeshe búl sóz derekkózderde qalaysha ornyqqan?

Mәsele qazaq tanymyn ebropalyq zertteushiler men zerdeleushiler arasynda patshalyq reseyding tilmashtarynyng bolghandyghynda. Olar dalalyq úghym men tanymdy óz dengeylerimen jәne eng aldymen óz tapsyrystaryna say, patshalyq gubernator men olardyng qyzmetshilerine ynghaylap jetkizgeninde bolyp otyr. Osydan baryp, ol tarihy derekkózderge sindi. Olargha bir jaghynan ekzotika kerek, ekinshi jaghynan onay traktovka men otarlyq iydeologiyany bekitetin qorlyq sóz qajet boldy. Áriyne, búl atty mәdeniyetti kemsituge baghyttalghan iydeologiyanyng úshyghy bolsa da, kóp jaghdayda sinisti tújyrymgha ainaluda. Búl tújyrymdy siniruden búryn júrtshylyq sonau Sibirden Ýndi múhityna deyingi apaytós kenisti jaylaghan býkil Aziya halqy qoi tamaqty qolmen jeytinin eskere qoyar ma eken? Al súiyqty kýmis ydystan iship, qoidy aghash ydysqa salghan atty Dýnie nege mәn berdi eken? degen saualgha terenirek kóz jiberetin uaqyt keldi.

Bas taghamnyng ýsh satysy

Búl taqyrypqa terendete zerdeley kiriskende, qazaqtyng bas taghamy ýsh dәuirdi kókteu ótip, ýsh mazmúnda bolghandyeghy angharylady:

• Astyng qúrmaldyq mazmúny – Kókke, әruaqqa ataghan qúrban maldyng etimen joralghy jasau;
• Astyng dәstýrlenu mazmúny – búl kezende «as beru» atalghan qazaq salty qalyptasty;
• Etnologiyalyq mazmún – býgingi qazaqy as taghamy qalyptasty. Songhy saty shamamen HIH ghasyrda qalyptasa bastady da, ol patshalyq shendiler ortasynda «bishparmak» atauymen tórkterge telingen as boldy. Búl satyda qazaqtar 50-den asa tabaq tartudy qalyptastyrdy.

Kókke tabynghan atty әlem odýniyelik mәrtebeli jandardy barlyq qúrmetimen shygharyp saludyng ýlgisi retinde arnayy aghash astaugha barlyq sybaghasyn salyp túryp jerledi. Osynday sybagha búzylmaghan kýii talay ýiikterden (kurgan) tabyluda. Belgili arheologtar bylay dep jazdy: «U rannih kochevnikov Altaya chasto nahodyat derevyannye bluda s kuskamy myasa (Z.Samashev). Zametiym, chto na etom mogiliniyke Karakaba v 2012 g. namy raskopan kurgan (otnosyashiysya k zavershayshey stadiy v epohu rannih kochevnikov), v kotorom vozle golovy umershego nahodilsya keramicheskiy kotel s baraninoy, otdelino lejaly golova y rebra etogo jivotnogo. Izvestno, chto obychay raspredeleniya kuskov myasa sohranilsya v tradisionnoy kuliture kazahov s drevneyshih vremen (Iliminskiy, 1861).

Sonymen, búl ruhaniy-gastronomiyalyq jәdiger biz ataghan ýsh satyny da kóktey ótip, býginge jetip otyr jәne búl arheologiyalyq oljada ýsh satygha tәn mazmúnnyng saqtalghandyghy bәrinen búryn manyzdy. Altay ónirin zertteushi kórnekti ghalym S.I. Rudenko Shyghys Qazaqstandaghy Shilikti manayyn 1927 jyly sipattay kele, 1896 jyldary ótken as beru dәstýrine mәn bere kele, Pazyryq ýiikteri «as beru» dәstýrinsiz payda boluy mýmkin emes degen qorytyndygha kelgen [Rudenko S. I. Ocherk byta severo-vostochnyh kazahov // Kazaki. Sbornik statey arheologicheskih otryadov kazahskih stepey. –Vyp. 15. –L.: AN SSSR, 1930. –S.54–58.; Rudenko S. I. Kulitura naseleniya Gornogo Altaya v skifskoe vremya. M–L: Izd. AN SSSR, 1953. –S.341.].

Býginde jalpylama tamaq, qorek úghymyn bildirgenimen «as» sózi obasta qúrbandyq mal etining atauy bolatyn. As/ash sózi ejelgi dәuirdegi «aspan» úghymynyng týbiri. «As» týbirinen ondaghan sózder men semantikalardyng tuyndaghanyna zer salayyq:

As: 1) mәrtebeli marqúmgha beriletin keng auqymdy etnografiyalyq toy-sadaqa;

2) dastarqandaghy basty da manyzdy tamaq, qorek,auqat;

3) ilip qoy,asyp qoy, Kók pen Jerding arasyna ilip qoy;

4) tamaqty, etti pisir.

Asa: 1) en; 2) asap je;

Asaba – as beru sharasynda tamaq tartu ýderisin basqarushy kisi, әubasta toy basqarushy emes;

Asam et –  alaqan toly et;

Asar – Kókti quantugha baghyttalghan adamdardyng júmyla jýrip qayyrymdylyq júmysqa júmyluy;

Asat – alaqangha et salyp auyzgha toltyryp asatyp jegiz;

Asatu – qazaq dәstýrimen mәrtebeli kisining alaqangha et toltyra jegizui;

Asau: 1) tamaqty asap jeu; auyzdy toltyra jeu;

2) adam ústap kórmegen jylqy, ejelgi zamanda adamgha ýiretilmegen jylqyny Kókting maly dep úqsa kerek;

Aspan/asman – Kók; әruaqtar әlemi, aspan eli;

Astabaq – et salynatyn arnayy aghash tabaq;

Astau – as taghamy salynatyn sopaq aghash ydys;

Astyq – nan pisiriletin daqyl qory, sózbe-sóz alghanda: asqa qosymsha dәm;

Asu:

• asyp qoy, ilip qoy;
• Jerding Aspangha qaraghan biyik túsy;
• Asyp týsu, asyp ótu, asyp ketu.

Asyq – asyq jilik sýiegin Kókke laqtyra oinau, әubasta búl baqsylardyng boljau sýiegi bolghan.

Asyl – adamnyng ne zattyng ishindegi eng qymbaty, qadyrlysy, Kókke juyghy;

Asym et – 3-4 adamgha arnalghan et kólemi;

Ashamay:

1) Kók pen Jerdi tútastyru tanbasy - H;

2) balagha arnalghan ershik;

3) býginde әbden eskirgen úly qos úghymnyng biriktirindisi - ash+amay/úmay.

Búl sózdik qordyng barlyghy da jogharyda aitylghan qazaq tanymy men bolmysyna tәn as beru dәstýrinen tuyndaghan úghymdar men týsinikterdi ashatyn semantikalyq qor ekeni aiqyn kórinip túr.

Taghamgha ainalghan qos sadaqa

Qazaqy et taghamynyng qalyptasuyna búrynghy eki týrli qúrbandyq aktysynyng tútasuy negiz boldy. Onyng bireui - atalmysh Mal qúrbandyghy bolsa, ekinshisi – Nan qúrbandyghy.

Nan qúrbandyghy týrkilerde shelpek, kýlshe týrinde pisirilip, jogharghy әlemge dúghamen, joralghymen baghyshtalyp sinisti. Búl әruaqtargha arnalghan jenil-jelpi madaqagha jatady. Býginde júma sayyn shelpek pisirip taratu islamdyq formatqa kóshken ejelgi joralghynyng júrnaghy ekeni mәlim.

Jalpy, shelpek pen tandyr nandar o basta Aydyng qúrmetine pisirile tamaqqa ainaldy. Dóngelek pishindi qamyrdy pisiruding ejelden kele jatqan eki dәstýri bolatyn: bireui tandyr peshte qúrghaqtay pisiru bolsa, ekinshisi – maldyng tonmayyna shyjghyryp pisiru. Áubasta «labash» atalatyn nandy bertin kele qypshaqtar sorpagha pisirip qamyr nan shyghardy da, ony etke salyp, «jayma» nemese «salma» nandy tughyzdy. «Labash» atauy tórk sóz tirkesinen qalyptasqan: lap+ash/as. «Lap» sózi jabu, býrkeu maghynasyn beredi: lap etu, lap beru. Búl obasta júqalay qaryp pisirip alyp, ony buy búrqyraghan etting betin býrkep berip, ony sorpamen jeu salty bolghanmen, býginde ol úmytylghan. Et pen nannyng biriguinen osylaysha qos sadaqanyng tútasuy oryn alyp, bertinirekte, HIH ghasyrda «malsadaqa» men «nansadaqa» atributtaryn biriktirgen etnografiyalyq gastronomiyalyq etnotuyndy qalyptasty.

Qoryta kele aityrymyz, «qazaqy et» tagham retinde juyrda ghana týzilip otyr, búghan deyin ol atalmysh joralghylardyng atributy retinde basty manyzgha ie bolghandyqtan, óz aldyna tagham retinde de kesheuildey qalyptasty әri onyng atauy da aiqyndalmady. HIH ghasyrda tarihta qalghan Saghynaydyng asy – ejelgi qúrmaldyq joralghysynyng sony men qazaqy etnologiyalyq qúndylyqqa ainaluynyng basy bolatyn. Alayda «as beru» tirkesining ózi әli de Kókke baghyttalghan qúrbandyqtan habar berip túrghan edi. Osylaysha mýshesimen tabaq tartu as bolatyn da, al oghan jayma salyp, dәmdeuishter qosu «asamyqty», yaghny asap jemeuge bolmaytyn taghamdy tuyndatty. Al endi onyng atauyn qalay arashalaymyz?! Búl basy ashyq týitkil.

Serik Erghali,

mәdeniyettanushy

Abai.kz