JAS AZAMAT

 

Shygharushy: Qoshmúhamet Kemengerúly

Bastyrushy: Alash seriktigi

 

 

5 - san

1918 jylghy 1 sentyabri

 

Petropavl q.
Aghylan [qúlaqtandyru]

 

Múghalim uchiytelider sezi

Aqmolanyng oblasnoy zemskiy upravasynyng qazaq bólimi 20 -nshy avgusta bolady degen múghalim uchiytelider sezin eskishe birinshi sentyabrige qaldyrdy.

Aqmola oblysyna qaraghan barlyq qazaq shkoldarynda eki klastyq auyl mektepterinde bala oqytushylardyng hәm tәrtibi qúramynda múghalim bolghandardyng oblasntoy jiylysy bolady.

 Múghalim uchiyteliderding jol rashody pәter tamaghy zemstvodan beriledi.

Sezde qaralatyn mәseleler:

1) Ýlgili el mektebi.

2) Mektepke layyqty ýiler.

JAS AZAMAT

 

Shygharushy: Qoshmúhamet Kemengerúly

Bastyrushy: Alash seriktigi

 

 

5 - san

1918 jylghy 1 sentyabri

 

Petropavl q.
Aghylan [qúlaqtandyru]

 

Múghalim uchiytelider sezi

Aqmolanyng oblasnoy zemskiy upravasynyng qazaq bólimi 20 -nshy avgusta bolady degen múghalim uchiytelider sezin eskishe birinshi sentyabrige qaldyrdy.

Aqmola oblysyna qaraghan barlyq qazaq shkoldarynda eki klastyq auyl mektepterinde bala oqytushylardyng hәm tәrtibi qúramynda múghalim bolghandardyng oblasntoy jiylysy bolady.

 Múghalim uchiyteliderding jol rashody pәter tamaghy zemstvodan beriledi.

Sezde qaralatyn mәseleler:

1) Ýlgili el mektebi.

2) Mektepke layyqty ýiler.

3) Múghalim uchiytelider úiymy hәm qúqyq dәrejesi turaly.

4) Múghalimder әzirleu hәm olardyng bilimin tolyqtyru

5) Elge jalpy óner-bilim taratu jolynda múghalim uchiyteliderding qylatyn qyzmetteri.

Búl programmada jazylghan basqa jәne oqu qúraldarynyng kórmesi bolmaq.

Orys tilinde oqylghan doklad qazaq tilinde de oqylady.

Akm. Obl. Zem. Uprava. Kiyr. otdel.

 

 

ALASh ORDA

(Ombydan)

 

Uchrediytelnyy sobranie chlenderinen qúrylghan ýkimetpen sóilesuge barghan «Alash Orda» chleny Ahmet Baytúrsynov, Halel ham Jihansha Dosmúhamedovter 19 avgusta (janasha) Ombyda, Sibir ýkimetimen sóilesip jatqan «Alash Orda» bastyghy Álihandy symsyz telegrafqa shaqyryp mynaday sózderdi sóilesti:

 «Alash Ordanyn» Sibir ýkimetimen sóilesken júmysynyng ne bolghanyn [biluge Sizdi] jipsiz telegrafqa shaqyryp túrmyz. Samardaghy uchrediytelninoe sobranie ýkimin bylay qoyyp, aldymen Sibir ýkimetimen sóileskenderinizge óte ghajap qalyp otyrmyz.

Biz ýshinshi kýni jogharghy aitylghan Samar ýkimetining shet memleketpen habarlasyp túratyn ministri Vidinapinmen sóilesip, ekinshi jalpy qazaq sezining qaulysyn kórsettik. Vidinapin ekinshi jalpy qazaq sezining qaulysyn ýkimetting qalghan mýshelerine tanys qylyp, habaryn bizge jetkizbekshi boldy.

Komiytetting basqa chlenderimen de sóilestik.

Voliskiy degen bastyghy ishinde búlardyng barlyghy da osy kýngi biz biletin júrttardyng saylanyp shyqqan ýkimetterin biz ýkimet dep tanymaqshymyz. Jalpy Uchrediytelnyy sobranie jiylyp, zakonmen bekitkenshe «Alash Ordany» da basqa júrttardyng ýkimeti: Bashqúrt, Orynbor, Oraldiki syqyldy qazaq júrtynyng ýkimeti dep tanimyz dedi.

Qazaqtyng milisiya – әskerine qaru-jaraq beru jaghynan búlar toqtau qylatyn emes. Jogharyda Dosmúhamedovter Oral qazaghynyng әskeri ýshin Samar ýkimetinen 600 myltyq, birneshe pulemet alyp, Orynbor arqyly elderine jiberdi. Dosmúhamedovter osydan Chelyabi qalasynda bolatyn gosudarstvennoe soveshaniyening aldynghy jiylysyna barmaqshy.

Ol jinalysqa Samara ýkimetining chlenderi tegis barmaqshy.

Bastyghy Voliskiy men Vidinapin bolyp, Bashqúrt ýkimetining bastyghy Zәky Uәlidy de barmaqshy.

«Alash Orda» atynan Halel Dosmúhamedov, Ahmet Baytúrsynov, Týrkistan avtonomiyasynyng bastyghy Mústafa Shoqaev barmaqshy. Aldynghy jiylys 25 avguste bolmaqshy.

Búl jiylysta qaralatyn ýlken júmys - әr avtonomiyaly ýkimetterden bas biriktiretin ortadan barlyghyna birdey ýkimet túrghyzu.

Egerde búl jiylghandar yntymaqtasyp, sózi bir jerden shygha alsa, búlardyng qaulysy búzylmaytyn bolyp bekimekshi.

Búl soveshaniyeden ýmit zor. «Alash Ordanyn» únatuy boyynsha soveshaniyege búrynghy Uchrediytelinoe sobraniyege saylanyp shyqqan bar chlender kirmekshi. Hәm Avtonomiyaly júrttardyng saylanyp belgilengen ýkimet chlenderi kirmekshi.

Osy retpen qaraghanda, sizding keluinizdi óte kerek qylamyz.

Dosmúhamedovter Alash Ordanyng bar chlenderining Samar ýkimetimen sóilesuge týgel kelulerin únatady; Ózderi eki mynday (2000) qazaq milisiyasyn saylap shyqty.

Búlar Orynbor kazak-orystarymen qosylyp, Aqtóbe uezindegi bolishevik әskerine qarsy jýrgeli jatyr.

Búl turaly әueli ataman Dutovpen sóilesipti. Dosmúhamedovter týneukýngi «Oral oblysynyng ýkimeti» dep saylaghan ýkimetterin «Alash Ordanyn» bir bólimi dep tanidy.

Taghy aitarymyz: Jogharydaghy aitylghan Chelyabinskidegi bolatyn keneske Álihan kele kórsin, eger ol soveshanie bir sebeptermen bolmay qalghan kýnde de, Álihannyng kelui óte kerek.

Oral-Edil boyy hәm Sibir zemstvolary men Gorodskoy dumalarynyng tyghyzdyghy men shaqyrylghan sezder bitti. Búl sezd jogharghy, orta ýkimet túrghyzudy, Samardaghy uchrediytelinoe sobranie chlenderi men әrbir avtonomiyaly júrttardyng ýkimetining ókilderine qaldyrghan. Sezde osy júmys turaly (jogharghy soveshaniyege) ortalarynan 5 kisini saylaghan. Bireui Ibrahim Ahmetov (advokat).

Búl sóilesuden son, Álihan symsyz telegrafpen Semeydegi «Alash Ordanyn» qalghan mýshelerimen sóilesip, 22 avgusta Chelyabinskige jýrmekshi bolghan.

 

 

Ishki habarlar

(Oblastnaya duma)

Jaqyn arada Tomskide Sibirding oblastnaya dumasy ashylyp edi.

Búl duma ótken kýz bir qúrylyp, Sibir ýkimetin saylap, iske kirisip otyrghanda, bolishevikter kelip, quyp [taratyp] edi. Búl songhy ashyluynda 100 shamaly deputat kelgen. Búlar tap-tapqa (fraksiyagha) bólingende, eng kýshti fraksiya sosialist- revolusioner partiyasy men osydan basqa halyqtardyng qosylghan fraksiyasy bolghan. Búl ekeui de avtonomiya bolyp, óz júmysyn ózi atqaramyn degen júrtqa jergilikti, yaky jergiliksiz bolsyn, dauys berip, dumada olardyng sózin quattamaqshy.

Búlar «Alash avtonomiyasy» dumadan búrynghy layyqtalghan kýshine ótuine bar kýshterin salmaqshy bolghan.

Ekinshi: osydan basqa halyqtardyng fraksiyasy 18-inshi avguste Aqmola oblastnoy komiytetine tómendegi telegramdy bergen: «proektilerinizdi komissiya ýsh kýnde qarap bitiredi, odan keyin dumanyng jiylysyna salynady. «Adash Ordadan» bireu tez kelsin», dep.

Telegram habarynan keyin «Alash Ordadan» material alyp, Aydarhan Túrlybaev ketken. Sibir ýkimetining basqa halyq júmysyn qaraytyn ministri Shatilov degen kisi dumagha jýrerde «Alash Orda» kisilerine: «Men ministr bolyp túratyn bolsam, bayaghydan bergi armanym «Alash Ordanyn» avtonomiyasyn dumagha anghartyp qabyldatu. Eger de mening degenim bolmasa, ministrlikten týsemin», degen.

Songhy telegramma sózine qaraghanda, oblastnaya duma Sibir ýkimeti tarapynan jabylypty. Sebebi әzirshe mәlim emes.

Ne qylghan kýnde de, Alash avtonomiyasy bolsyn, basqa júrttardyng jergilikti avtonomiyasy bolsyn, ózderi qalypty bolyp qúrylghan Sibir avtonomiyasyna qarap otyratyn kórinbeydi. Jogharydaghy Chelyabinskidegi soveshaniyede barlyghy qúrdas bolyp otyryp, sybaghalaryn birdey qylyp alyp shyghatyn-aq týrleri kórinip túr.

Búl rette qaraghanda Oral boyy Orynbor, Bashqúrt, Alash hәm Sibir birining aldyna biri shyghyp kete almas.

Bireuine kerek avtnomiya basqalaryna kerek shyghar.

 

BOLShEVIK EMES EKEN

Qazaq-qyrghyzdyng basyna qiyn kýnder tughanda, jauyna qosylyp, ózi kómgen qoymasyn ózi ashyp bergen Alashtyng aramza úldary әr jerden shyghyp edi. Biraq, keybireuleri olardyng kinә-súmdyghyna kózi jetpey, naqaqtan jala jabylyp jýrgendey kóretin sekildi.

     Múndaylar naqaqtan kýiip jýr me eken? Joq, Alash jolyna or qazghany ras pa eken? oqushylardyng kózin jetkizgimiz keledi.

     Osy kýni Omby abaqtysynda Kólbay Tólengit balasy otyr.

     Onyng kim ekeni júrtqa mәlim. Biraq, búghan joldas, tilektes bolyp jýrgen birli-jarymdy adamdar bar. Olardyng anyq Alash dúshpany ekendigi, júrtty qan jylatqan bolishevikke qosylyp jýrgeni kópke belgisiz edi. Kólbay ústalyp, pәterinde tintu bolghanda, talay qaghaz, telegramdar shyqty. Búl qaghazdar talaydyng abyroyyn ashty. Múnyng bәrin gazetke jazugha simaydy.

     Jalaly adamnyng biri - Semey abaqtysynda jatqan Núrghaly Qúljan balasy. Múnyng kim ekendigi «Saryarqada» jazylghan. Osy Núrghaliyding Kólbaygha soqqan telegramdary, hattary tabylyp otyr.

26 fevralida Semeyden Ombydaghy Kólbaygha mynaday telegram bergen:

«Dulatov Semeyge keldi. Sәrsenov hәm Álimbekov sovdeppen júmys qylyp otyr. Múnday satylghan adamdardy iske kiristiru sovdepterge úyat, solardy shygharudyng qamyna kirise kóriniz», dedi.

 Mirjaqyp Semeyge fevraliding 22-inde jetken eken. Tórt kýnnen keyin Núrghaly shaghym telegramma jiberip otyr.

Ol kezde «Alash Orda» ókilderi bolsyn, basqa azamattar bolsyn, Semeyge qaray bet alghan uaqyt edi. Shetki Semeyge aldymen kelgen Mirjaqyp edi.

Múnyng Semeyge kelgenin bildirip, telegrammen súrap otyrghan Núrghali, keyingi «Alash Orda» mýsheleri kelgende de bildirip túrghandyghyna búl dәlel. Biahmet pen Imamnyng sovdepten shygharyluyn tilegen. Múnyng sebebi mynau: Semeyding qazaq hәm kazak-orysy bolishevikke tizgindi berip jibermeske, komiytetti, sotty, zemstvony qorghaugha hәm elge bolishevikti shygharmau ýshin arbasyp otyrugha ókil kirgizgen. Qazaq komiytetine kirgender: Biahmet Sәrsenov hәm Imam Álimbekov edi.

7 martta Núrghaly Kólbaygha mynaday telegramma bergen.

«Semeyge tez keliniz. Bek kereksiz. Shyqqandyghynyzdy bildirip, telegram soghynyz!»

Búl telegramdy Núrghaly qashan berip otyr deniz?

6 mart kýni bolishevikter Qazy marqúmdy atyp óltirgen. Erteninde, 7 mart kýni, Núrghaly quanghanday, endi bir soyqan salatyn ynghayy keldi dep, Kólbaydy shaqyryp otyr.

Múnan artyq qúdaydan bezgendik, júrttan shyqqandyq bolar ma!?

26 martta Kólbaygha taghy mynaday telegram berilgen: «Semey oblysyna qaraghan bes uezding kedeyleri sizge sәlem aitady. Semey oblastnoy sovdepine bergen rizalaryn quattauynyzdy ótinedi. Búlardyng tilegi: bolystyq, uezdik, oblystyq qazaq komiytetterin hәm qazaq sottaryn joghaltyp, olardyng ornyna bolishevik zakony boyynsha mekemeler saylansa eken,» dep.

Búl telegramdy berip otyrghan sebebi, mart ishinde Semey bolishevikterine bes uezding kedeyleri atynan syrttan bes kisining qolyn qoyyp, riza berilgen hәm bolishevik gazetine jazylghan. Semey oblysy bolishevikpen aralasyp, qaytkende qazaq sotyn, qazaq úiymdaryn joghaltudyng qamyna kirisip otyrghan antúrghandardyng isteri osy.

Kólbaygha namazdiger, namazshamda kezdesken jýziqaranyng biri - Haseyin Núrekenov. Ol ekinshi G. (gosudarstvennaya) Dumagha Semey oblysynan deputat bolyp saylanghan Temirghaly qajynyng balasy. 22 fevralda Haseyinning Kólbaygha jazghan haty shyghyp otyr.

Haseyin «Ýsh jýz» gazetin qúttyqtap, quanghandyghyn bildiredi. Ghalihan, Túraghúl, Kólbay, Ahmetjan, Biahmed turaly jiyrenishti shaghym sózder jazghan. Haseyin donostyng jazasyn tartqanday bolyp edi. «Itting boq jemese basy auyrady» degen osy da. Haseyin bolys kýninde elinen jinalghan alym aqshany jep qoyghany ýshin sotqa berilgen edi. Ózining jalmauyzdyghynan kórmey, jaqyn aghayyndarynyng ýstinen gubernatorgha donos qylghan. «Pәlenshe-týgensheler Týrikke aqsha jinap jýr», dep. Osy donos boyynsha, Haseyinning aghayyndary naqaqtan Kereku abaqtysyna týsip, Semeyge aidalyp baryp, әreng qútylghan edi. Haseyinning donosy hәm aqsha jegeni moynyna týsip, arestanskiy otdeleniyede ýsh jyldan artyq jatyp, adamshylyq qúqyqtarynan júrday bolyp, abroydan aiyrylyp, abaqtydan «allalap» byltyr әreng shyghyp edi.

(Aqyry keleshek nómirde).

 

Ash qazaq-qyrghyzgha jәrdem beru  turaly pikirim

Tórt jyldan bergi ashtyqpen bolsyn, Nikolaydyng tizesinen bolsyn, bolishevikting sodyrynan bolsyn, әiteuir, kórmegen qyrghyngha úshyrap, aqyrynda tausylugha bet alyp, ayanysh halge dushar bolghan Jetisu hәm Syrdariya oblysyndaghy qyrghyz-qazaqtardy Arqadaghy toq oblystargha bólip kóshirip aludan basqa amal joq. Óitkeni, elden tiyndap-tebendep jighan jylumen olardy toyyndyra almaytynymyzgha kóz jetkendey boldy. Arqadan astyq aparyp, toyyndyramyz deuge jeri alys, joly qúmdaq-shólding saharasy bolghan son, tartqan astyqtyng qúty ketedi, arzangha da týspeydi.

Onyng ýstine, olardy tegis toyyndyratyn azyq-týlik ol jerge tóte jete almaydy. Jәne mynany ólsheyik: bir ýili jandy arqagha kóshirip әkeluge bir kólik jetedi. Azyq-týlik jetkizuge eki-ýsh kólik jýksiz bolmaydy, osyndaylardy ólshegende, ash-jalanashtardy Arqagha kóshiru on ese arzan hәm onay bolady. Onyng ýstine, olardyng iske jaraytyny múnda kelgen son, óz qotyryn ózderi qasyp keter hәm múndaghy toq aghayyndar ash-jalanash tuysqandaryn kózderi kórip otyrghan son, qoldan kelgen jәrdemderin etpey shydap otyra almas edi.

Shimayday temir joly bar, bankileri tolghan aqshasy bar hәm tauday-tauday ýiilip jatqan azyq-týligi bar orystar, ózining Reseydegi ash bauyrlaryna azyq jetkize almay, toq Sibirge kóshiruge qam qylyp jatqanda hәm olar da múnda aghylyp kóship jatqanda, biz nege olardan ýlgi almaymyz?

Ekinshi: «Atana jau shapsa, birge shap» dep tap osy zamanda olardyng Arqagha kóship ornyghuy óte qajet. Óitkeni, myna zamannyng týrine týsine almay, janashyr qorghanyshy atqa mingizbey, shabysyp otyrghan bizding júrt, anau ashtan kele jatqan ash-jalanashtar Arqany aman saqtay almaydy ghoy. Endi olay bolghan son, kýneltui ýshin bolsyn, sayasat ýshin bolsyn, olardy Arqagha kóshire beru sharasyna nyq kirisu kerek shyghar deymin.

Ahmet Jantaliyn.

Gazetting sandaryn  baspagha dayyndaghan, týsinikterin jazghan

M. Qozybaev atyndaghy SQMU professory

Zarqyn Tayshybay.

Abai.kz