Preziydentting súhbatynda aitylghan syrtqy sayasatqa qatysty progressivti damu strategiyalary

Ótken jyl elimiz ýshin kóptegen quanyshty sәtter men ong ózgeristerge toly boldy, degenimen onyng ishinde elimizding esinde qalatyn qiyn sәtterimizde bolghany anyq. Al jana kelgen 2024 jylda elimizdi ne kýtip túr, qanday jetistikter bolady, qanday mәselelerge tap bolamyz? Búnyng barlyghy ótkenning sheshilmey qalghan mәselelerinen tuyndauy da yqtimal, mysaly halyqtyng jadynda qalyp qalghan belgisizdik pen aqparattardyng jetkiliksizdigi men belgisiz nәrsege qatysty tuyndaghan kýdikter men mazasyzdyqtar damuymyzgha keri әser etui yqtimal. Mening oiymsha, Qasym-Jomart Toqaevtyng 2024 jyldyng qarasha aiynyng 3 júldyzynda «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen súhbatynda aitqan sózderin jana jyldy ótkenning estelikterin týsindiruinen, baghalauynan, algha qoyghan maqsattaryna qarap kóp nәrseni týsinuge mýmkindik beretin siyaqty.

Búl súhbattyng ózindik ereksheligi bar, búl jerde Preziydentke býkpesiz súraq qoyyp otyrghan tilshining «halyqtyng ýnine qúlaq asqandyghy», yaghny qoghamda ózekti bolghan mәselelerden habarynyng baryn, jәne sol turaly Memleket basshysyna súraq qoya bilui halyq ýshin manyzdy bolyp túrdy. Áriyne, sonymen qosa, Qasym-Jomart Toqaevtyng әrbir qoyylghan súraqqa býkpesiz, boysyz barlyq súraqtargha tolyqtay jauap berui kórinude. Shyn mәnisinde, búl súhbat qoghamda taraghan jalghan pikirler men jalghan aqparattardyng tarauy men halyqtyng sanasy men pikirin lastaudy toqtatady. Sebebi, súhbatta aitylghan әrbir tarihy jaghdaylar men mәselelerge qatysty qisyndy, dәleldi oilar men pikirler.

Búl maqalada men Qasym-Jomart Toqaevtyng «Biz ozyq oily últ retinde tek qana algha qarauymyz kerek» degen súhbatyndaghy syrtqy sayasat mәselelerine toqtalatyn bolamyn, sebebi búl baghyt memleketimizding әleumettik salasynyng damuyna, halyqtyng jaghdayyna tolyqtay әser etedi degen oidamyn. Súhbat barysynda Preziydent halyqaralyq úiymdargha, kórshiles memleketter men bizding memleketimizding arasyndagha qarym-qatynasqa halyqtyng teris pikiri bar ekendigin de aitqan bolatyn. Halyqtyng syrtqy sayasatqa qatysty teris pikiri әrtýrli mәselelerden tuyndaghan, sondyqtan da búl mәseleni zertteu men talqylau qazirgi kezde de ózekti.

Qazaqstan Ortalyq Aziya elderi ishinde halyqaralyq sayasy arenada ózindik ornyn tapqan, әlem sayasatkerleri men júrtshylyghy tanyghan birden bir memleketke ainaldy. Memleketimiz tek әlemdik sayasatta ghana emes, sonday-aq sol memleketterdi, dýniyejýzilik sayasatkerderdi bir ortalyqqa biriktirgen úiymdarda da basshylyq etude. Búl turaly da Memleket basshysy súhbat kezinde de Qazaqstan ózining últtyq mýddesin eskere otyryp, әrdayym syrtqy sayasattaghy qyzmetin jalghastyratyndyghyn, yntymaqtastyq pen seriktestikti arttyrudy jalghastyratyndyghyn aitqan bolatyn. Qazaqstan dýniyejýzi boyynsha kóptegen bedeldi halyqaralyq úiymdargha mýshe, sonyng ishinde Újymdyq qauipsizdik turaly shart úiymyna, Shanhay yntymaqtastyq úiymyna, Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi keneske, Araldy qútqaru halyqaralyq qoryna, Týrki memleketteri úiymyna, sonymen qatar Azyq-týlik qauipsizdigi jónindegi islam úiymyna tóraghalyqta etedi.

Toqaevtyng kóregendigi men últynyng qúndylyqtaryn dәripteuining taghy bir belgisi ol Dýniyejýzilik kóshpendiler oiynyn ótkizui de elimiz ýshin, mәdeniyetimiz ýshin manyzdy oqigha bolatyndyghy anyq. Búl súhbatta Preziydent memleketting syrtqy sayasatyn janghyrtu kezinde kórshiles memleketter men halyqaralyq úiymdardyng manyzdylyghyna da toqtalghan bolatyn, búl turaly tómende aitatyn bolamyn.

1. Qazaqstannyng jәne ÚQShÚ bitimgershilerining kýsh-jigerlerining róli: qantar oqighasy mysalyndaghy tәjiriybe men kórinisi...

Biyl qantar oqighasynyng oryn aluynan beri eki jyl ótti. Qantar oqighasy elimizde úzaq jyldar boyy jinalghan mәselelerding kórinui men jana ornaghan biylikting ústanymyna qarsy bolghandardyng jasaghan әreketterinen oryn alghan tarihy tereng oqighanyng biri boldy. Mәsele beybit týrde bolghan sheruden bastalyp, keyingi tolqyndary arandatushylar men dýrbelenshilerding әserinen sananyng lastauyna soqtyryp, qaruly qaqtyghystardyng oryn aluyna, bireuding mýlkine qol súghushylyq pen qúqyqtyng taptaluyna, Ata zanda aitylghan erejelerge qarsy kelu men búzaqylyqtardyng oryn aluyna, beybit otandastarymyzdyng qaza boluyna alyp keldi. Qantar oqighasynyng oryn aluyna qatysty halyq arasynda keri pikirler, rastalmaghan aqparattar men qauesetter kóp boldy, onyng biri búl әreketterding oryn aluyna halyqtyng әleumettik-jaghdayynyng tómen boluynan oryn aldy dese, ekinshisi osy tolqulardy basuda Qazaqstangha Resey kómektesti, Resey Qazaqstandy qútqaryp qaldy degen pikirler de boldy. Mening oiymsha, halyq arasynda ÚQShÚ bitimgershilerining Qazaqstangha kómektesuge keluin halqymyzdyng keri týsinuine әser etken ol osy uaqytqa deyin qazaqstandyqtardyng jerimizdi shet eldikter satyp alyp, jaulap alady degen nemese tarihy oqighalardy qazbalaudyng týbinde qalyp qalghan sanalary da әser etui mýmkin. Degenimen, osy jerde Qantar oqighasy kezinde memleketimizde bolghan barlyq zansyzdyqtardy basqan ol ózimizding Qazaqstandyqtar, ózimizding әskerimiz ben qaruly kýshterimiz ekendigin naqty aitu kerek. Yaghni, sol uaqytta elimizge kelgen ÚQShÚ bitimgershilik kýshteri lankestikke qarsy operasiyalargha qatysqan joq, olar oq atyp, qaru qoldanghan da joq. Is jýzinde, Preziydentting sózinde Armeniyadan kelgender «Aqsay» nan zauyty men «Almaty su» mekemesin, Belarusiter Jetigendegi aerodromdy, Tәjikstan men Qyrghyz Respublikalarynyng әskery bitimgershileri Almaty qalasynyng birinshi jәne ekinshi jylu elektr ortalyqtaryn, Reseylik jasaq ýshinshi jylu elektr ortalyqtary men telekommunikasiya nysandaryn kýzetken bolatyn. Yaghni, ÚQShÚ bitimgershileri lankestik shabuyldar jasaluy mýmkin aimaqtardy kýzetken, al Qazaqstandyq qaruly kýshterdi lankestikke qarsy operasiyalargha júmyldyryldy, osynday shynayy jaghdayda da bizding kýshterimiz tәjiriybelerin arttyra aldy degen oidamyn.

Qantar oqighasy kezinde memleketimizding barlyq sayasy birlestikterde ortaq beybitshilikti qalyptastyru men qauipsizdikti qamtamasyz etu boyynsha sharalargha qatysuda jasaghan әreketterining dúrys ekendigin kórsetti. ÚQShÚ qúramyna TMD elderi kiredi, Qazaqstannyng basyna kelgen qiyn kezende osy elder men úiym qoldau boldy. Sondyqtan myna maqalda eske týsedi, «Joldasty jol aiyrady». Maqaldyng týbinde atalghan úiymgha mýshe memleketterding damu strategiyalarynyng úqsastyghy, al beybitshilik pen qauipsizdikti saqtau ortaq ústanym bolghandyqtan, birlikting arqasynda mәseleni sheshe alghanymyzdy aituymyz kerek.

ÚQShÚ ózindik tiyimdiligin TMD elderi arasynda kórsetti, mening oiymsha Qazaqstan ÚQShÚ júmysyna da belsendi qatysuy kerek. Mysaly, Qazaqstan ÚQShÚ mýshe elderine aimaqta qauipsizdikti qamtamasyz etu men túraqtylyqty saqtau boyynsha bastamalardy alyp, sol boyynsha sharalardy atqara alady. Búl úsynys pen bastama terrorizm, esirtki satu men basqa da qauipterdi aldyn alu boyynsha sharalardy atqara alady. Kelesi úsynysym tikeley Qasym-Jomart Toqaevtyng diplomatiyalyq, liyderlik qasiyetterine bolady degen oidamyn. Qazaqstan týrli jaghdaylarda, janjaldar kezinde eki tarap arasynda moderatorlyq qyzmetterdi úsyna otyryp, ÚQShÚ-da diplomatiyalyq kóshbasshy rólin atqara alady, sonday-aq úiymgha mýshe elder arasyndaghy dialog pen ózara týsinistikti kótermeley alady. Kelesi úsynys ol, Qazaqstan ÚQShÚ mýsheleri arasynda bilim men ghylymdy damytushy memleketting biri boluy kerek. Bilim men ghylymgha investisiyalar Qazaqstannyng týrli salalardaghy saraptama ortalyghy retinde mәrtebesin arttyrugha yqpal etui mýmkin, búl óz kezeginde odaqtastyqtardyng elimizge de nazary men senimin audartuy mýmkin.

2. 2024 jyldaghy Reseydegi Preziydenttik saylaudyng halyqaralyq arenagha әseri: Resey men Qazaqstan arasyndaghy ózara yntymaqtastyq...

Preziydentten súhbat barysynda 2024 jyldyng nauryz aiynda bolatyn Reseydegi Preziydenttik saylaudyng halyqaralyq arenagha qalay әser etiletindigi súralghan bolatyn. Resey ol barlyq memleketter ýshin, әlemdik sayasy arenada manyzdy roldi atqaratyndardyng biri. Ol jerde bolyp jatqan prosester barlyq memleketterge әser etetindigi anyq, sonymen qosa búl jaghdaydy kýrdelendiretin taghy bir mәsele ol jana Preziydentting jana sayasy baghdar men ústanymdy alyp keletindigi, al búl qalyptasyp qalghan yntymaqtastyqqa da әser etui yqtimaldyghy kóp.

Jalpy, Qazaqstan men Resey arasyndaghy qarym-qatynasynyng ornauy óte erte kezenderden bastalady. Tariyhqa jýginetin bolsaq, 18-19 ghasyrlar aralyghynda Qazaqstan Resey imperiyasynyng qúramynda bolghandyghy. Búl ýrdis kezinde, qazaq jerinde qoghamdyq-sayasy qúrylymnyng ózgerui men aimaqtyng mәdeniyeti tolyqtay ózgeriske úshyraghan bolatyn. 20 ghasyrda revolusiya men Reseydegi azamattyq soghys kezeninde (yaghny Kenestik biylik túsynda) Qazaqstan RKFSR qúramynda, tek 1920 jyly ghana ol QazaqAKSR boldy. Al 1936 jyly Qazaqstan Kenes Odaghynyng qúramynda tolyqqandy odaqtyq respublika boldy. Osy kezende memleketting ekonomikasynda, bilim men mәdeniyet salasynda qayta qúrular oryn alghan edi. Tarihtaghy manyzdy sәtterding kelesi ol, 1991 jyly Qazaqstannyng egemendigi, Tәuelsizdigin alu kezindegi Reseymen qarym-qatynasynyng jana satygha kóterilui boldy. Osy jyldar aralyghynda Qazaqstan men Resey arasyndaghy diplomatiyalyq jәne ekonomikalyq qarym-qatynastar ornady. Ártýrli yntymaqtastyq jónindegi kelisimder jýzege asyryldy, sonyng ishinde Resey, Armeniya, Belarusi jәne Qyrghyzstanmen birlesip Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúru.

Resey men Qazaqstan tarihy prosester negizinde jaqyndasqan, kórshiles memleketterding biri. Preziydent 2024 jylda Reseyde bolatyn Preziydenttik saylaudyng manyzdylyghyn aityp, osy jaghdaydy baqylaytyndyghyn da aityp ketken bolatyn. Sonymen qosa, Preziydent: «Resey Federasiyasynyng әlemdik sayasatta asa manyzdy ról atqaratynyn jәne BÚÚ Qauipsizdik Kenesining túraqty mýshesi ekenin úmytpaghan jón» - degen bolatyn. Jәne de Toqaev qazirgi kezdegi Resey Preziydentine qatysty da pikirin bildirdi: «Resey Preziydenti Vladimir Putin – sózimen de, isimen de jahandyq ahualgha yqpal etetin túlgha.», sonday-aq: «Reseyding ústanymymen býkil әlem sanasatyny jasyryn emes. Búl memlekettik qatysuynsyz dýnie jýzinde birde-bir problema sheshilmeydi. Ol aidan anyq» - degen bolatyn Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti súhbat barysynda.

3. Strategiyalyq seriktestik: jana «altyn otyz jyldyq» kezeninde Qazaqstan men Qytay arasyndaghy qarym-qatynastyng damuy...

Qazaqstan men Qytay arasyndaghy ózara yntymaqtastyqqa negizdelgen sayasy seriktestikting barlyq memleketter ýshin manyzy bar degen oidamyn. Mysaly, Qazaqstan-Qytay qarym-qatynasynyng Ortalyq Aziya elderi men TMD elderine jәne basqa da aimaqtar ýshin óte manyzdy bolyp keledi. Eki el arasynda ornaghan seriktestik úzaq jyldar boyy jýzege asqan qarym-qatynastyn, kórshilestikting nәtiyjesinde qalyptasqan. Búl eki elding ózara is-qimylynyng úzaq tarihy bar jәne songhy onjyldyqtarda әrtýrli dengeydegi, sonyng ishinde ekonomikalyq, sayasi, mәdeny yntymaqtastyqty belsendi týrde damytyp keledi.

2023 jyly Qazaqstan Preziydenti Qytaygha is-saparmen barghan bolatyn, sol kezde Qytay kóshbasshysymen Sianida jәne Beyjinde kelissózder ótkizip, manyzdy uaghdalastyqtargha qol jetkizgen bolatyn.

Qazaqstan men Qytay býginde sauda, investisiya jәne energetika salalarynda tyghyz yntymaqtastyqta. Qytay-Qazaqstan qúbyr jýiesi jәne Jezqazghan – Kýmbe – Beyneu temirjol kópiri siyaqty jobalar búl eki elding arasyndaghy aimaqtaghy energetikalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu jәne kólik infroqúrylymyn damytugha manyzdylyghyn kórsetti. «Bir beldeu, bir jol» bastamasy ayasynda Qazaqstan Qytaygha Ortalyq Aziya resurstaryna qol jetkizudi, al Qazaqstangha óz tauarlaryn eksporttaugha jana mýmkindikter beretin strategiyalyq oryndardy alghan bolatyn. Atalghan baghdarlama boyynsha, Transkaspiy halyqaralyq kólik dәlizin birlese damytu jónindegi kelisim jәne de «Ayagóz – Tachen» baghytyndaghy temir jol qúrylysy turaly memorandumnyng jasalghandyghyn jәne onyng eki el men basqa da aimaqtar ýshin manyzdylyghyn da atap ótu kerek.

Mening oiymsha, Qazaqstan men Qytay arasyndaghy seriktestikting tiyimdi tústary tek sayasy jәne ekonomikalyq sektor salalarynda ghana emes, sonday-aq mәdeniyet pen ekologiya salasynda da ong nәtiyjelerding bar ekendigin aiqyn kóruge bolady.

Qazaqstan men Qytay arasyndaghy qarym-qatynasta mәdeniyet pen bilim almasu da manyzdy. Eki elding joghary oqu oryndarynda studentter bilim alyp, mәdeniyetterimen tanysuda. Búnday almasu halyqtar arasyndaghy ózara týsinistik pen dostyqty terendetuge kómektesedi. Qazirgi kezde, qytay tilin mengeruding de manyzdylyghy tuyndap kele jatyr.

Al ekologiya salasyndaghy yntymaqtastyqqa keletin bolsaq, planetamyzdaghy klimattyng ózgeruine jәne ekologiyalyq mәselelerding tuyndauyna qatysty Qazaqstan men Qytay ekologiya jәne túraqty damu salasynda yntymaqtasuda. Eki elde janartylatyn energiya kózderin paydalanu jәne olardyng qorshaghan ortagha tiygizetin әserin azaytu jobalary shenberinde belsendi júmystardy atqaryp kele jatyr.

Preziydent súhbat barysynda Qazaqstan men Qytay arasyndaghy seriktestikti arttyru boyynsha da pikirin bildirgen bolatyn, ol: «Elimizde Qytaygha qatysty bayaghy qasang týsinikterge negizdelgen nemese bizge syrttan tanylghan jónsiz ýrey bolmauy tiyis. Qazirgi Qytay – óte joghary damyghan, sonyng ishinde ozyq tehnologiya salasynda zor tabysqa jetken memleket. Múny býkil әlem moyyndap otyr. Sondyqtan shyghystaghy kórshimizben yntymaqta bolu, dostyq qarym-qatynas pen ózara senimning artyqshylyqtaryn tiyimdi paydalanu Qazaqstan ýshin asa manyzdy» - dep aitqan bolatyn.

Qorytyndylay kele, Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng liyder, basshy retindegi kóptegen aiyrmashylyqtary bar. Degenimen, osy maqaladan biz basty qasiyetin kóruimizge bolady. Búl barlyq jaghdaydan habardar bolghandyghy. Preziydent súhbat barysynda halqynyng qantar oqighasyna qatysty pikirlerin, Preziydenttikting berilui kezindegi halyqtyng oiy jayly, Qytay men Resey, ÚQShÚ-na qatysty, halyqtyng әleumettik mәseleleri men olardyng qauipsizdikterine qatysty, eldegi ekonomikalyq sala men sayasatta bolyp jatqan jaysyz mәseleler men qaueset pikirlerding barlyghyn estip otyrghandyghyn kórsetti. Súhbatta aitylghan oidyng bәrin bizding elimizding Preziydenti aityp otyr, yaghny búl degenimiz dәlelsiz pikirlerdi, teris týsinushilikti toqtatu kerektigin kórsetip túr. Preziydent 2023 jylghy halqyna joldauynda, Últtyq qúryltayda jәne QHA HHHII sessiyasy men basqa da bayandamalarynda әrdayym «Adaldyq» pen «Ádildik» turaly aitady. Memleketting bolashaghy adal jәne әdiletti adamdardyng qolynda ekendigin jii qaytalaydy. Búl súhbaty kezinde de memleketting damuyna kedergi keltiretin belgisizdik pen jauaby taba almay jýrgen súraqtardyng kóbine de jauap berdi.

Qazaqstannyng jarqyn bolashaghynyng boluy bizge әrdayym damu men janalyq pen ózgeristerge dayyn boluymyzdy talap etip otyrghanday. Memleketimiz әrdayym «beybitshilik», «tatulyq», «dostyqqa» negizdelgen sayasatyn ústanyp keledi, aldaghy uaqytta da elimizding әlemdik sayasy arenada alar asuy biyik bolary anyq.

Aynúr Baqytjanova

Abai.kz