Edgars Rinkevichs 2023 jyly Latviyanyng preziydenti bolyp saylandy. Búghan deyin ol syrtqy ister ministri, preziydenttik kensening basshysy jәne qorghanys ministrligining memlekettik hatshysy qyzmetin atqarghan.

«Nastoyashee Vremya» telearnasy Edgars Rinkevichspen Latviyanyng reseylik agressiyagha qarsy túrugha dayyndyghyn, memleketke qarsy qylmystary ýshin jazany qatandatudy talqylady.

- NATO bas hatshysy Yens Stoltenberg pen kóptegen sarapshylar Resey Baltyq elderine naqty qauip tóndirui mýmkin dep aitady. Latviya óz qauipsizdigin nyghaytu ýshin Reseyding Ukrainagha tolyqqandy basyp kelui bastalghannan bergi eki jyldy qalay paydalandy? IYә, Latviya - NATO eli, belgili bir qauipsizdik hattamalary bar, biraq el ózining qorghanys qabiletin qalay derbes nyghaytady?

- Men bylay dep aitar edim: Búl jyl da manyzdy bolady, sebebi Latviya NATO men EO-gha kirgenine 20 jyl tolady. Biz nege NATO-damyz? Sebebi biz tәuelsizdikti qalpyna keltirgennen keyingi alghashqy kýnnen, aptadan, ailardan bastap osynday jaghdaymen erte me, kesh pe betpe-bet keletinimizdi týsindik jәne bizding mentalidyq qabyldauymyzda Resey tarapynan qauip tónui mýmkin degen oy әrqashan bolghan. Tipti kóbi әlemdik tarihta jana bet payda boldy, әri qaray barlyghy beybitshilik pen kelisimde ómir sýretin bolady degenning ózinde, Baltyq elderinin, Polishanyng jәne basqa da elderding túrghyndary ýshin búl qauip-qater jana taqyryp bolghan joq. Sonda biz ne istedik?

RESEY QAUPI BIZDI NATO-GhA MÝShE ETTI!

Birinshisi: Qorghanys ministrliginde әue shabuylyna qarsy qorghanys qaru-jaraghyn jetkizu turaly kelisimsharttargha qol qoi jәne ótkizu mýmkin bolghan satyp alulardyng tolyq tizimin sanap shyghuy mýmkin. Mәsele, әriyne, prosess jýrip jatqanda, kelisimderge qol qoiy, búl jýieler naqty júmys istey bastaghansha, bir kýn de, bir apta da ótpeydi. Búl personaldy dayarlaugha kedergi keltirmeydi.

Latviya әskerge shaqyrudy qayta bastady, birte-birte qyzmet etu mindetti bolady.

Ekinshiden, Latviya әskerge shaqyrudy qayta bastaghanyn eske salghym keledi. Rezervtegilerdi dayarlau prosesi bastaldy. Men ózim birinshi shaqyrylymdaghy jastarmen sóilestim, jәne biz memleketting búl qorghau qyzmeti erikti negizde ghana bola almaytynyn týsinemiz. Birte-birte qyzmet etu mindetti bolyp, jastar lotereya tәrtibinde qyzmet etetin bolady.

Ýshinshi aspekt - bizding shyghys shekaramyzdy nyghaytu. Biz Belarusipen bolghan problemalardy bilemiz, biz eng bolmaghanda gibridtik qauip-qaterdi ensere alatynymyzdy kórip otyrmyz. Shekaradaghy qorshau búghan kómektesedi. Biyl Reseymen shekaradaghy qorshau qúrylysyn ayaqtau qajet. Halyqaralyq dengeyde de NATO-nyng Madrid jәne Vilinus sammitterining sheshimderin oryndau manyzdy - búl odaqtastardyng әskery elderining qosymsha kýshteri.

Siz Shvesiya premier-ministrining Shvesiya Latviyagha batalion dengeyinde qosymsha kýsh jiberedi degen sheshimin bilesiz. Osy sәtte Shvesiya NATO-gha mýshe bolady dep ýmittenemin. Biraq bizge әli kóp nәrse jasau kerek - infraqúrylymdy dayyndau qajet.

BIZ KÝShIMIZDI ÝNEMI SYNAP OTYRUYMYZ KEREK!

Bizde shynymen de... múnday nәrselerdi oqu-jattyghu kezinde pysyqtau qajet bolatyn jaghdaylar bar. Men ózim de qorghanys ministrining memlekettik hatshysy bolghanymdy bilesiz be, men 90-shy jyldardyng sony men 2000-shy jyldardyng basynda bizding isterimiz qalay jýrip jatqanyn qazirgimen salystyrugha bolady. Búl shyn mәninde mýlde basqa armiya, basqa da qaruly kýshter. Biraq bizding kýshimizdi oqu-jattyghu kezinde ýnemi synaqtan ótkizip, halyqaralyq yntymaqtastyqty jolgha qong kerek. Men bәribir de eshtene bolyp jatqan jәne eshtene jasamaytyn jalpygha ortaq әngimemen kelispeymin.

Biz qogham retinde qarama-qarsy eki ýrdispen betpe-bet kelemiz: keybir adamdar óte mazasyzdanyp, erteng soghystyng bastaluyn kýtip otyr. Basqa adamdar da bar, olar eshnәrsege alandamaydy. Jaghdaydyng qauiptiligin eskeruding jәne oghan dayyn bolugha shaqyrudyng dúrys tәsilin tabu, sonymen qatar asyra aitpau. Búl Latviya memleketining basshylyghy ýshin de, basqa elderding basshylyghy ýshin de mindet. Men bәri jaman degenge kelispeymin. Biraq men әli kóp nәrse isteu kerektigimen kelisemin.

RESEYDING PAYDASYNA TYNShYLYQ JASAGhAN ADAMDARDY KÓP ÚSTALDY

- Qauipsizdik turaly taghy bir mәsele, biraq qazir kóbinese ishki qauipsizdik turaly. Siz birneshe zannamalyq bastamany algha jyljyttynyz, nәtiyjesinde memleketke qarsy qylmystar ýshin jazany úlghaytu turaly sheshim qabyldandy. Osy ózgeristerdi bastauynyz nege manyzdy boldy?

Memleketke qarsy qylmystar ýshin jazalaudyng keybir týrleri barabar emes. Ayyppúldar, qoghamdyq júmystar - shpion qanday júmys jýrgize alady?

- Búl óte oryndy súraq: әdette biz qauipsizdikti týrli fizikalyq nysandarmen - qorshaularmen, okoptarmen, mina alandarymen qabyldaymyz. Búl dúrys, búl memleketti әskery túrghydan qorghaydy. Biz kiyberqauipsizdik turaly kóp aitamyz. IYә, osy túrghydan da kóp nәrse jasaldy. Biraq, eger siz adamdarmen sóilesseniz, әrtýrli kózqarasty estiydiniz: tәuekel faktoryn týsinetinder bar, al oghan qatysy joq ekenine senetinder bar. Al qanday da bir alayaqtyq oryn alghan sәtte adam tәuekelding shynayy ekenin týsinedi. Aqparattyq kenistikting qauipsizdigi bar. Biraq memleketke zandyq qorghau da qajet. Bizding memlekettik qauipsizdik kýshterimiz basqa elderding paydasyna, birinshi kezekte Reseyding paydasyna tynshylyq jasaghan adamdardy kóbirek ústap otyrghanyn kórip otyrmyz. Adamdardy dúshpandyq sózderi jәne memlekettik qauipsizdikke qater tóndiretin basqa da is-әreketteri ýshin ústaydy. Sot jýiesi de óz tәjiriybesin bayau ózgertuge tura keledi.

Men bas prokurormen kóp sóilestim, jәne belgili bir progress bar ekenin moyyndauym kerek, mysaly, prokuratura el qauipsizdigine әser etetin qylmys jaghdaylarynda qalay әreket etu kerektigi jóninde naqty jospar әzirledi.

Men Jogharghy sot tóraghasymen, әdilet ministrimen jәne basqa da jauapty qúrylymdarmen birneshe ret kezdestim - jaghday ózgerip jatqanyn kórip otyrmyz. Biraq sottardyng ózi qoldanystaghy zandardy naqtylaudy qajet etetin jekelegen jaghdaylar bar ekenin kórsetedi, sondyqtan men osy bastamany úsyndym. Eki basty maqsat - jazany qataytu, sebebi qazir memleketke qarsy qylmystar ýshin jazalaudyng keybir týrleri, mening oiymsha, barabar emes. Aqshalay aiyppúldar, qoghamdyq júmystar - shpion qanday qoghamdyq júmystar jýrgize alady? Memqauipsizdik qyzmetinde qújattardy jinaugha bola ma, әlde basqa jerde me? Joq, әriyne. Búl bizge qaghylghan dabyl.

Jazanyng eng tómengi shegin belgiley otyryp, qylmystyq zannyng búrynghy redaksiyasynda kórsetilmegen. Biraq eng bastysy - búl memleketting búghan kóbirek kónil bóletindigining belgisi.

Zandardaghy osy ózgerister ghana kómektese ala ma - kóreyik. Búl basqa zandardaghyday, sizding aldynghy mәselenizge qayta oralsaq, biz josparlardy qalay engizemiz jәne zandardy qalay qoldanamyz, búl memlekettik qauipsizdikting jauapty qyzmetteri ýshin júmys.

LUKAShENKO REJIYMI BIZDING ShEKARAMYZDA GIBRIDTIK SOGhYS JÝRGIZUDE

- Búl rette biz songhy kezderi tynshylyq nemese Latviya memleketine qarsy basqa da әreketter - mysaly, belgili telegram-arnalardaghy belsendilik turaly habarlar kóp ekenin kórip otyrmyz. Búl turaly sizde qanday aqparat bar?

- Bilesiz be, búl jerde birneshe aspekt manyzdy dep oilaymyn. Resey Ukrainagha qarsy 2022 jylghy 24 aqpanda bastaghan keng auqymdy soghys qoghamdaghy jaghdaydy ushyqtyryp, kóptegen súraqtar tuyndatty. Bir jaghynan, biz aldynghy tәjiriybege sýiene otyryp, zandardy ýnemi jaqsartyp otyramyz. Men memlekettik qauipsizdik qúrylymdary anaghúrlym týsinikti zandyq shenberde әreket etetinin kórip otyrmyn. Áriyne, qazirgi geosayasy jaghdaydy eskere otyryp, memlekettik qauipsizdik qúrylymdary belsendi júmys isteude. Jәne iyә, әriyne, mening oiymsha, reseylik arnauly qyzmetter әldeqayda belsendi bola bastady - búl kópshilikke qoljetimdi aqparattan da kórinip túr, әzirge jariyalanbaghan ister bar, men búl turaly habardar boldym, biraq әli tolyghyraq týsinikteme bere almaymyn. Biz Lukashenko rejiymining bizding shekaramyzda is jýzinde 2021 jyldan beri jýrgizip kele jatqan gibridtik soghysyn kórip otyrmyz.

- Mening kelesi súraghym ónirlik problemalar turaly. Osy súhbatqa barar jolda tanerteng Daugavpilstegi osynday pikirtalasty tyndadym. Onda Latviyanyng shyghysyndaghy ekonomikalyq problemalar, adamdardyng ketui, perspektivalardyng jetispeushiligi turaly aityldy. Sayasatkerler saylau aldynda uәde beredi, biraq memlekettik dengeyde Daugavpilstegi әrbir ekinshi adamda derlik reseylik jalau qabyrghagha ilinip túrghany turaly kóp aitylady, biraq shynayy problema - kedeyshilik turaly aitylmaydy. Pikirtalasqa qatysushylar osynday pikir bildirdi. Siz preziydent retinde búghan ne dep jauap bere alasyz?

- IYә, Daugavpilste ghana emes, basqa ónirlerde de adamdar ózderining naqty problemalarynyng sheshiletinin kórgisi keledi. Esterinizde bolsa, byltyr jazda elektr energiyasynyng baghasy kýrt kóterildi. Men múny jaqsy este saqtaymyn, ol kezde men әli ýkimette júmys istegen edim, bizge ósim 30 payyzgha bolady dep aitty, al aqyr sonynda bagha 300, 500 jәne 600 payyzgha ósti. Yaghni, ol kezde ol ótirik edi, bәrin aldady. Sonyng ishinde parlament pen ýkimet. Ol kezde búl mәseleler talqylanyp, kóptegen mәseleler boldy jәne ýkimet ótken jyldyng jeltoqsanyna deyin qoldanysta bolghan qysqa merzimdi sheshimdi taba aldy. Endi jana jýie qalay júmys isteytinin, oghan múqtaj adamdargha qoldau kórsetiletinin kóreyik.

Sondyqtan mәselening sheshilmeytini joq. Biraq kóp nәrse tepe-teng emes bolyp shyghady. Biz iydeologiyalyq shiyelenisti nәrseler turaly úzaq talqylay alamyz, onda bәri qara-aq - sen «jaqtaysyn» nemese «qarsy». Al neghúrlym kýrdeli mәseleler neghúrlym kýrdeli sheshimderdi talap etedi. Jәne iyә, elimizding shyghysyndaghy ónirge baryp, osy problemalar turaly estip, parlament pen ýkimetti әreket etuge shaqyramyn. Aytpaqshy, Daugavpilske baru mening kýntizbemde bar.

- Ukrainadaghy soghys Latviya qoghamynyng bytyranqylyghyna әser etti. Sizding aldynghynyz Egils Levits Latviyadaghy orys mәdeniyetining elementteri - búl imperiyalyq múranyng bir bóligi jәne olar Latviyada qajet emes degen pikir aitty. Ekinshi jaghynan, biz jaqynda Chehov atyndaghy Riga orys teatrynda pikirtalas ótkizdik, onda orys mәdeniyetin Latviya tarihy men elimizding mәdeny kapitalynyng manyzdy bóligi dep sanaydy. Siz búl turaly ne oilaysyz?

RESEYDING UKRAINAGhA QARSY AGRESSIYaSYN QOLDAYTYNDAR DA BAR

- Men óte, óte emosionaldy kýide túrmyn. Latviyada kóptegen adamdar Ukrainada ne bolyp jatqanyn kórdi. Men ózim ukrainalyq qalalargha, mysaly, Irpenge bardym, Chernigov oblysynda boldym. Mysaly, bir mektepte bir ay boyy ýsh jýzden astam ukraindyq beybit túrghyndardy, qarttardy, jastardy, balalarmen birge ústaghan jerlerge bardym. Adamgershilikke jatpaytyn jaghdayda ústap, adamnyng úyaly telefony bar bolghany ýshin ghana atugha bolatyn. Osy anshylyqtardyng bәri belgili bolady. Osynyng bәri «orys әlemin» bildiretin adamdardan tuyndaydy. Siz búghan qanday reaksiya bolyp jatqanyn týsinesiz.

Búl reaksiya óte qatal. Ásirese, deportasiyadan, qughyn-sýrginnen jәne basqalardan aman qalghan halyq ýshin. Biz latysh tili tektes emes adamdarmen óte qyzyqty jaghdaydy kórip otyrmyz.

Reseyding Ukrainagha qarsy agressiyasyn qatang aiyptaytyndar da bar, telegram-arnalarda múny mýldem jasyrmaytyndar da bar, olar da osynda keledi dep kýtip otyrghandaryn mýldem jasyrmaydy. Óz pikirin jasyryp, búl turaly aitqysy kelmeytinder de bar, olardyng sany da kóp. Qazir búl jaghday soghys kólenkesinde, Ukrainadaghy soghys ayasynda emosionaldyq jaghynan óte kýshti. Kóptegen nәrseler turaly pikirtalastar bar - kenestik rәmizderdi okkupasiyanyng nyshany retinde alyp tastau turaly. Til, mәdeniyet, kóshe ataulary turaly pikirtalastar bar. Biz odan ótuimiz kerek. Búl sózsiz.

Dayyndaghan Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz