1-3 curetter  «Eski ýidegi eki kezdesu» qoyylymynan kórinister

4-7 suretter «Óitpese Maghjan bola ma?» qoyylymynan kórinister

 «Eski ýidegi eki kezdesu» Sankt-Peterburg sahnasynda

         Byltyr ghana 70 jyldyghyn halyqaralyq dengeyde atap ótip, alys-jaqyn shetel teatrlaryn mәdeny astanamyz Almaty qalasyna jinap, bir avtordyng shygharmalary negizinde festivali úiymdastyryp, últtyng mereyin ýstem etkizgen merekening iyesi jazushy, dramaturg Dulat Isabekovting qarymdy qalamy bolatyn. Áytpese sonau Evropadaghy bolgarlyqtar men týrikter nemese kórshi jatqan reseylikter D.Isabekovting tamyr-tanysy da, et jaqyn bauyry da emes. Bas-ayaghy on eki teatr qatysqan sol festivaliden bayqaghanymyz, dramaturgtyng «Múragerler» jәne «Eski ýidegi eki kezdesu» atty eki piesasyn bir emes birneshe teatrlardyng alyp kelui. Búl shygharmalardyng kóp sahnalanuynyng sebebi, ondaghy qozghalghan mәselelerding qazaqqa ghana emes, tәjikke de, kәrising men orysyna da ortaq, jalpy adamzattyq qúndylyqtardy qozghauynda jatsa kerek.

1-3 curetter  «Eski ýidegi eki kezdesu» qoyylymynan kórinister

4-7 suretter «Óitpese Maghjan bola ma?» qoyylymynan kórinister

 «Eski ýidegi eki kezdesu» Sankt-Peterburg sahnasynda

         Byltyr ghana 70 jyldyghyn halyqaralyq dengeyde atap ótip, alys-jaqyn shetel teatrlaryn mәdeny astanamyz Almaty qalasyna jinap, bir avtordyng shygharmalary negizinde festivali úiymdastyryp, últtyng mereyin ýstem etkizgen merekening iyesi jazushy, dramaturg Dulat Isabekovting qarymdy qalamy bolatyn. Áytpese sonau Evropadaghy bolgarlyqtar men týrikter nemese kórshi jatqan reseylikter D.Isabekovting tamyr-tanysy da, et jaqyn bauyry da emes. Bas-ayaghy on eki teatr qatysqan sol festivaliden bayqaghanymyz, dramaturgtyng «Múragerler» jәne «Eski ýidegi eki kezdesu» atty eki piesasyn bir emes birneshe teatrlardyng alyp kelui. Búl shygharmalardyng kóp sahnalanuynyng sebebi, ondaghy qozghalghan mәselelerding qazaqqa ghana emes, tәjikke de, kәrising men orysyna da ortaq, jalpy adamzattyq qúndylyqtardy qozghauynda jatsa kerek.

Biylghy jyl da D.Isabekovting shygharmashylyghyn óz jana qoyylymdarymen tolyqtyryp jatyr. Jogharyda jazghanymyzday Dushanbe men Omby siyaqty qalalardyng teatr repertuaryna enip ýlgergen dramaturg Dulat Isabekovting «Eski ýidegi eki kezdesu» atty piesasy jaqynda ghana Sankt-Peterburgting ataqty Derjavin sarayynyng «Eksperiyment» teatrynda sahnalandy. Qoyylymnyng rejisseri әri teatrdyng kórkemdik jetekshisi, akter, Reseyding Enbek sinirgen artiysi Viktor Haritonov.

Endi osy «Eksperiyment» teatry men onyng negizin qalaushy Viktor Haritonov turaly az-kem tanystyra ketsek.

Viktor Haritonov tughan aghasy, ataqty akter Leonid Haritonov ekeui Leningradta qarapayym otbasynda tәrbiyelenip, óse kele ekeui de ónerdegi óz oryndaryn tabady. Aghasy L.Haritonov MHAT-ta akterlik jolyn jalghastyrsa, al V.Haritonov Leningradqa qayta oralyp, Lensovet atyndaghy Teatrda biraz jyldar akter retinde júmys istep jýrip, arasynda filimderge de týsip túrdy. Viktor 60-jyldary rejisser Djeny Katyshevpen birigip «bir akterli Teatr» janrynda qoyylym qoyady. «Sergey Eseniyn» dep atalatyn alghashqy monospektaklimen V.Haritonov әlemdi aralap shyghyp, ýlken jetistikterge jetedi. Múnan keyin de kóptegen monospektaklider qoya bastaydy. V.Haritonov shygharmashylyghynyng jana kezenin bastaytyn kelesi bir qoyylym «Balagan» (P.Beranje men A.Grigorievanyng shygharmasy negizinde) degen atpen  pontomima men poeziyany, sirk pen syndy, quyrshaq teatry men biydi aralastyryp qoyghan spektakli boldy. Osy spektaklidegi eksperiymenttik әreketteri ýshin búghan deyin bolmaghan «sintetikalyq» óner újymy 1978 jyly «Eksperiyment» teatry degen simvolikalyq ataq alady. Mine, osy kezennen bastap «Eksperiyment» teatrynyng tarihy bastalady. Teatr әr kezende kezdesken qiyndyqtargha qaramastan әli kýnge sheyin V.Haritonovtyng arqasynda júmys istep keledi. Kezindegi Sovet Odaghynan bastap Polisha, Germaniya, Bolgariya, Úlybritaniya, AQSh siyaqty shetelderge gastrolidik saparmen shyghyp keledi.

Atalmysh «Eksperiyment» teatry qazirgi tanda Sankt-Peterburgtegi ataqty Derjavin sarayynda óz qoyylymdaryn tandauly әri túraqty kórermenderine úsynyp keledi. Orystyng belgili aqyny G.R.Derjavin dәuiri jýrip túrghan zamanda osy sarayyn saldyrtqan eken. Saray búl kýnde memleketting qamqorlyghyna alynyp, ýlken múrajaygha ainalghan. Saray ishinde «Domashniy teatr» dep atalatyn 150 adamday siyatyn teatr bar. Osy «Ýy teatryna» («Eksperiyment») jetkenshe rejisser әri akter V.Haritonov Almatydan kelgen qonaqtargha syy retinde Derjavinning keypinde kiyimin kiyip alyp, onyng әr bólmesin aralatyp, ólenderin oqyp, tanystyryp shyghypty. Osynday ýlken qoshemetpen bastalghan kezdesu teatrdyng foyesindegi skripka men fortopiyanada tiridey oinatylghan Abaydyng «Ayttym sәlem, Qalamqasy» men halyq әni «Aq Bayannyn» qúlaqqa jaghymdy әdemi әuenimen jalghasypty. Foyening bir shetine kórermenge arnap qazaq dastarhany jayylyp, teatr artisteri qoldaryna shәinekti alyp ap «qazaq dastarhanynan auyz tiyinizder» dep shәy qúiyp jýgirip jýr. Ózge elding zәulim sarayynda oryndalghan qazaqtyng ghajap muzykasy men keng dastarhany jazushynyng keudesinde erekshe bir maqtanysh sezimin oyatyp, kózine azdap jas ta aldyrypty. Abay әnining әserli shyqqany sonday peterburgtik kórermenning biri «Men Abaydyng aqyn ekenin bilushi edim, biraq onyng keremet kompozitor ekenin bilmeppin. Abaydyng muzykasy ghajap, qaytalanbas tuyndy eken» degen tandanysyn jetkizip jatty.

         Spektakli bastalar aldynda D.Isabekovting balalyq shaghynan bastap býgingi kýnge sheyingi eseyu jyldarynan habardar etetin suretti-slayd kórsetilip, kórermenge tanystyrylyp ótti.

         «Býgin úly Derjavin sarayynda erekshe kýn. Bizding býgingi sahnamyzda qazaq dramaturgy D.Isabekovting «Tranzitti passajiyr» atty piesasy qoyylyp jatyr. Oqigha Almaty qalasynda, aeraporttyng manynda ótedi. Qay kez, ony qazir ózderiniz kóresizder. Sonymen «Gonk!», spektakli bastaldy» degen jýrgizushining sózinen song jezdi qonyrau soghylyp, qoyylym bastaldy.

Eski ýidegi eki kezdesu. Bir ýiding eki qojayyny. Jiyrma jyl búryn sol ýide túryp ketken, búl kýnde sonau Yakutskini meken etken Aytóre jol týsip, eski ýiin esine týsirip, bir kórip ketu ýshin oralady, al sol ýiding býgingi qojayyny Zeynep bolsa jalghyz kenje úly Ertaydyng jolyn tosyp, jalghyzdyqty janyna serik etken jan. Ótken ómirlerin artqa tastaghan, talaydy kórip, oy týigen, zeynetker jasyndaghy eki qarttyng talayly taghdyrlarynyng kuәsi bolghan sol eski ýi. Endi mine, birin-biri tanymaytyn eki qojayynnyng ótken kýnderin saghynyshpen eske týsiretin, qamyqtyryp júbatatyn, múndasatyn mekenine ainaldy. Dialogty dramagha qúrylghan piesanyng sheteldik teatr mamandaryn qyzyqtyryp, sahnalyq qoyylymgha ainaldyruynyng bir syry – bәrimiz de ómir soqpaghynyn, taghdyrymyzdyng «ókpek jolaushysymyz» degen avtor oiynyng terendiginde jatsa kerek. Osynday oi-týiindeulerding tarmaghynan túratyn qoyylymdy kórermenge jetkizude Zeynepting rolin somdaghan, Reseyding Enbek sinirgen artiysi Larisa Piliypenko (rejisserding әieli) men Aytórening rolindegi V.Haritonov (rejisseding ózi) keyipkerlerining beynesin barynsha qazaqy minez-qalypta beruge tyrysqanyn olardyng kiyim-kiyisterinen, qimyl-әreketterinen, túrmys taqiletterin kórsetuinen bayqaugha bolatynday.

Spektakli D.Isabekovting ózi aitqanday keybir kemshilikterine qaramastan piesanyng negizgi aitar oiyn kórermenge barynsha jetkizuge tyrysqan. Spektaklidi kóruge peterburgtik tandauly orta men Reseydegi qazaqtardyng atynan Peterburgtegi Qazaq diasparasynyng tóraghasy S.Qúspanov pen bir top qazaq jastary kelipti.Qoyylym sony avtor men kórermenning jýzdesip, súhbattasyp, qoltanba beruimen úlasty.

Rejisser әri akter V.Haritonov búl spektaklidi aldaghy uaqytta Reseyding barlyq qalalary men shetel teatrlaryna gastrolidik saparmen alyp shyghu jospary bar ekenin de aityp qaldy. Qazaqstandyq kórermen de aldaghy uaqytta «Eksperiyment» teatrynyng búl qoyylymyn tamashalauy mýmkin degen ýmit bar.

Qazaq mәdeniyetindegi osynday ýlken quanyshty baryp kóruge, ony júrtqa habardar etuge qazaqstandyq baspasóz qúraldarynan «Qazaqstan» últtyq arnasy men orys tildi «Central Asia Monitor» atty gazetining jurnalisti A.Arsiyshevskiy arnayy baryp, tamashalap qaytty. Osyden eki-ýsh jyl búryn Ontýstik Koreya elinde avtordyng «Múragerler» atty piesasynyng qoyylyp jatqanynda da selt etpegen qazaqtyng bas gazetteri búl joly da sol qalyptarynan ózgermegenderin kórsetti. Átten, «qazaq» desen, ózine tiyedi...

Osymen ýshinshi ret Resey sahnasynda qoyylyp jatqan D.Isabekov dramaturgiyasy «dramaturg joq» dep «joq» izdey jóneletin keybir  qazaq rejisserlerimizge barymyzdy baghalay biluge oy salghanday ma, qalay?..

«Óitpese Maghjan bola ma?»

Óitpese Maghjan bola ma?.. Aqynnyng 120 jyldyq mereytoyyna oray arnayy jazylyp, S.Múqanov atyndaghy oblystyq qazaq-sazdy drama teatrynyng jana mausymyn ashyp bergen D.Isabekovting jana tuyndysy dәl osylay atalady. Búl – avtordyng teatr basshysy Quandyq Qasymovtyng úsynysymen, qolqalauymen jazylyp otyrghan ekinshi piesasy. «Jaujýrek» qoyylymy da eng alghash ret osy teatr sahnasynda qoyylghan bolatyn.

Maghjannyng jary Zyliha men S.Múqanov atyndaghy oblystyq qazaq-sazdy drama teatrynyng aktrisasy Mәdina arasyndaghy dialogqa qúrylghan, formasy jaghynan avtordyng «Tordaghy toty» atty piesasyn eske týsiretin tuyndy rejisser Múrat Ahmanovtyng rejisserlyghymen sahnalandy.

Piesadan avtordyng kózqarasynda – orystyng belgili synshysy V.Brusov «Qazaq topyraghynda tughan ekinshi Pushkiyn» dep atap ketken, Mәskeuding joghary әdebiyet institutynda Shyghys pen Batys әdebiyetinen dәris beruge shaqyrylghan, boyyna bitken asqan talantymen M.Gorikiy, S.Eseniyn, D.Bednyy sekildi sol kezdegi orys ziyalylaryn moyyndata bilgen, A.Bloktyng ólenderin qazaq tiline tәrjimalaghan, óz zamanynan ozyq tughan aqyn Maghjannyng elesti beynesin kóremiz. Maghjan men Zylihanyng azapty mahabbatyna qúrylghan tuyndydan kórermen «Sәkenning súlu múrtyn birtindep júlghan, Beyimbetti artynan qúshyrlana tepken» óz qazaghy ekenin, eng soraqysy «Maghjandy ólim jazasyna kesu jayly ýshtikting qaulysy bolmasa da, Qazaqstan jazushylar odaghynyng jәne Mәskeudegi «Jerlestik» úiymynyng Júmabaevqa taqqan aiyptarymen-aq ólim jazasyna kesilip» kete barghanyn Zyliha әjeyding auzynan estip, aqyn tragediyasynyng syryna ýnilip qaytqanday boldy. M.Gorikiy men Peshkovanyng kómegimen týrmeden bosap shyqqan Maghjan sayasattyng qúryghynan qútylghanymen, qyzghanyshtyng qúryghynan qútyla almady.  Piesadaghy kilti tabylghan tamasha detaliding biri – Maghjannyng it kóilegining tabyluy. Atasy Júmabaydan qalghan, qoldan qolgha ótip, býgingi kýnge әzer jetken it kóilekti aktrisa Mәdina Zyliha әjeyge tartu etedi. Spektakli sonynda Zyliha әjey Maghjannyng kitabyn it kóilekke orap, qúshaqtaghan kýii o dýniyege attanyp ketedi. 90 jasqa kelgenshe arysyn ardaqtap ótken Zyliha әjeyding әdemi ólimi aqynnyng «Meni de ólim әldiyle...» degen әdemi әnimen ómir men ólimdi әldiylep jatqanday kýy keshtiredi.

Zyliha-Sh.Aytibaeva men Maghjan-D.Toybazarov jәne Mәdina-S.Tashimova oinaghan akterlik qúram alghashqy sahnalyq qoyylymymen qyzyljarlyq kórermenge osylay jol tartty. Rejisser M.Ahmanovtyng oqyluynda spektakli repressiya jyldarynyng atmosferasynan alshaqtap ketpey, kerisinshe әr sәt sayyn eske týsire týsetin kórinisterimen, әuen qoldanystarymen erekshelenip otyrsa, sahnalyq bezendiruler de әrbir sahnalyq kórinisterdi birimen-birin bayqatpay jalghap otyruda sәtti qoldanylyp jatty. Ásirese, Zyliha-Sh.Aytibaeva men Mәdina-S.Tashimovalardyng әjeyding ótken kýnderin eske alu jәne spektakli ishindegi spektakli bop almasyp jýrip jatatyn kórinisterin beru sahnasyndaghy rejisserlik sheshimder akterlerding oiynyn jetildire týskendey.

Dramaturg D.Isabekovtyng siyasy әli kebe qoymaghan «Óitpese Maghjan bola ma?» atty tuyndysy osynday qyrlarymen erekshelenip jatty. «Últynyng qasiretine» ainalghan Maghjannyng tragediyasyna ýnilgen sayyn «Óitpese Maghjan bola ma?» degen tirkester eriksiz eske týse berdi...

Abai.kz