Babalarymyz el taghdyrynda manyzdy sheshim qabyldar kezde Qúryltay shaqyryp, aqsaqaldar men biylerdi jinap, aqyldasatyn. Býgingi Últtyq qúryltay sol dәstýrding janghyruy, Preziydentting kenesi ispetti. Búl Qúryltay búrynghy jәne qazirgi dәstýr almastyghy, Memleket basshysymen betpe-bet kezdesip, týrli sala ókilderining pikirin aituy, qoghamdaghy ózekti mәselelerdi el bolyp alqalap sheshui. Últtyq qúryltaydyng alghashqy otyrysy Úlytauda, odan keyin qasiyetti Týrkistanda ótti.

Alghashqy basqosuda Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev sózin «Kenesshil el kemdik kórmeydi» degen qazaqtyng naqylymen bastaghan edi. Óte oryndy aitylghan. Úlytauda ótken keneste jalpyúlttyq birlikti nyghaytu, reformalardyng mәn-manyzyn halyqqa týsindiru, jana tehnologiyalar arqyly halyqty auqymdy reformalargha qatystyru, Respublika kýnin últtyq mereke sanatyna jatqyzu, enbekke baulu jәne jas úrpaq tәrbiyesi, kadr sayasaty, latyn әlipbiyine kóshu mәseleleri qaraldy.

Týrkistanda ótken alqaly jiynda 8 týrli mәsele qozghaldy. Atap aitqanda memlekettik nyshandardy jetildiru, últymyzdyng tarihy sana-sezimin janghyrtu, mәdeny múralardy jan-jaqty dәripteu, óskeleng úrpaqty tәrbiyeleu, aqparat sayasatynyng tiyimdiligin arttyru, memlekettik sayasatta taldau jәne saraptama jasau qyzmetining sapasyn jaqsartu, elimiz ýshin strategiyalyq manyzy bar shekaralas aimaqtardy damytu, qoghamda memlekettik basqaru jýiesin janghyrtu mәseleleri talqylandy.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng juyrda «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen súhbatyn oqyp shyqtym. Onda ótken jyldy saralap, aldaghy uaqytta atqaryluy tiyis júmystargha boljam jasaghan eken. Preziydentting saylaualdy baghdarlamalarymen de jaqsy tanyspyn. Búl kisi qúrghaq sózding emes, naghyz isting adamy eken. Aytty, uәde berdi, oryndady. Mәselen, Konstitusiyalyq Sot júmysyn bastady, Mәjilis jәne barlyq dengeydegi mәslihat deputattary jana ereje boyynsha saylandy, alghash ret audan jәne oblystyq manyzy bar qala әkimderi saylandy. Áleumettik salada qordalanyp qalghan mәseleler birtindep sheshile bastady, elimizding әr aimaghynda «Jayly mektepter» boy kóterip jatyr. Auyldarda densaulyq saqtau nysandary salynyp, paydalanugha berilude. Týrmysy tómen otbasylardy qoldau ýshin Áleumettik kodeks qabyldandy, ziyandy enbek jaghdayynda júmys isteytin azamattar ýshin arnayy tólemaqy engizildi, múghalimder men medisina qyzmetkerlerinin, tәrbiyeshilerding jalaqysy ósti. Eldegi eng tómengi jalaqyny anyqtaytyn әdisteme qabyldandy. Preziydentting 2023 jyly jariyalaghan Joldauynda aitylghanday, 2029 jylgha qaray jalpy ishki ónimdi qazirgiden 2 esege arttyru mәselesi strategiyalyq maqsat retinde belgilendi. Bastysy – Últtyq qordan balalargha qarjy beru mәselesin retteytin zang kýshine endi. Jana jylymyz jaqsy janalyqtarmen bastaldy. Birinshi aqpan kýni kәmeletke tolmaghan nemerelerimning bәrining esepshotyna aqsha týsip, shat-shadyman boldyq. Mine, búl tirlikting bәri biyl da jalghasyn tabatyny, Memleket basshysynyng «maqsatqa jetu ýshin ýzdiksiz algha úmtylamyz» degen sózi kónilge quanysh úyalatady. Qabyldanyp jatqan sayasy reformalar, normativtik qújattar, biyldan bastap jana ekanomikalyq ýlgige kóshu júmystary – barlyq salany qamtityn naghyz janaru júmystary. Sondyqtan endi jogharyda atalghan, qabyldanghan sharalardyng shynayy jýzege asyru tetikterin úsynghan tiyimdi.

Mening oiymsha, Qúryltay últtyq mәrtebege ie bolghandyqtan, onyng qorytyndysymen qabyldanghan mәseleler újymdyq, shygharmashylyq is retinde qarastyryluy tiyis. Memlekettik dengeyde qabyldanatyn qújattar da negizgi iydeya retinde qarastyryluy qajet. Búl birinshiden. Ekinshiden, Qúryltayda qaralatyn mәseleler boyynsha nәtiyjege jetu júmystarynyng aldyn ala indikatorlary belgilenip, saraptama jasau, taldau barysy jayly baqylau qorytyndylary, baghalau tetikteri belgilenip, belgili tújyrym jasalynuy tiyis. Tiyimdiligi kórsetilui qajet jәne kelesi Qúryltaygha deyin qorytyndysy jariya boluy shart.

Qasym-Jomart Toqaev: «Últtyq qúryltaydyng otyrystary iydeologiya salasyndaghy mәselelerdi, últtyng jana sapasyn qalyptastyru isin, qoghamnyng qúndylyqtar jýiesin janghyrtu jayyn talqylaytyn tiyimdi pikirtalas ornyna ainaldy» degen joghary bagha berdi. Olay bolsa, qúryltaydyng kelesi otyrysy biyl ekonomikalyq, qoghamdyq-sayasy jәne gumanitarlyq salalarda atqarylatyn júmystardyng negizgi baghyt-baghdaryn aiqyndap, belgileu júmystaryna atsalysulary tiyis dep oilaymyn.

Últtyq qúryltaydyng búghan deyingi otyrystarynda bilim beru jayy talqylandy. Preziydentting Bilim jәne ghylym ministrligin eki ministrlikke bólui – der kezinde qabyldanghan últtyq damuymyzdy sapalyq jana dengeyge shygharatyn strategiyalyq qadam boldy.

Endigi ýlken mәsele - Oqu-aghartu ministrligining atynyn, ol atqaratyn júmystyng zatyna, kólemine, mazmúnyna әdis-tәsilderi men tehnologiyasyna say emestiginde dep sanaymyn. Óitkeni ministrlik atyna mazmúndyq taldau jasasaq, atauynyng uaqyt jaghynan da atqarylatyn júmystyng kólemi boyynsha da sәikes kelmeytindigin kóremiz. Naqty aitar bolsam, Oqu – oqu isining bilim, daghdy, sheberlik, әdisin mengeruge baghyttalghan oqushynyng әreketi. Áriyne oqushy búl әreketke pәn múghalimining kómeginsiz, synyp jetekshisining jәrdeminsiz, psihologtyng qoldauynsyz, mektep basshylarynyng qadaghalauynsyz qol jetkize almaydy.

Ekinshi maghynasy – oqu-kitappen júmys, búl da jetkiliksiz, sabaqta kitappen de, dәptermen de, taqtamen de, kórneki jәne tehnikalyq qúraldarmen de júmys jasalady. Sondyqtan «oqu» atauy dúrys alynyp túrghan joq.

Aghartushylyq – 18-19 ghasyrlarda damyghan iydeyalyq aghym. Onyng ókilderi izgilik, әdilettilik iydeyalary men tanym-bilim negizderin taratu joldary arqyly qogham kemshilikterin týzetuge, onyng talgham-talaptaryn, sayasatyn, túrmysyn ózgertuge kýsh salady. Aghartushylar qatarynda Voliter, Russo, Monteskie, Gerder, Lessing, Shiller, Gete, Desniskiy, Kozeliskiy t.b boldy .Olar óz uaghyzdaryn qoghamnyng barlyq toptary men jikterine, әsirese biylik iyelerine baghyshtady. Qoghamdaghy kertartpa kórinisterding bәri adamdardyng nadandyghynan olardyng óz tabighatyn ózi týsinbeuinen dep bildi. Aghartushylar shirkeulik iydeologiya yqpalyna diny dogmattargha, sholostikalyq, oy aghymdaryna qarsy boldy. Aghartushylar qogham damuyndaghy sananyng aiqyndaushy róli turaly týsinikterge den qoydy. Aghartushylar 18 ghasyrda әleumettik kózqarastardyng qalyptasuyna edәuir yqpal etti. Shyghys elderinde búl aghym birshama ózindik sipatta órken jaydy. Sonymen aghartu 18-19 ghasyrlarda damyghan jәne qoghamdaghy kertartpa kórinister men adamdardyng nadandyghyn boldyrmaugha baghyttalghan iydeyalyq aghym. Búdan bayqaytynymyz, osydan 3 ghasyr búrynghy aitylghan iydeyany qazaq mektepterinde jýzege asyramyn deu qalay oilaghanda da qisynsyz. Mening oiymsha, Preziydent Bilim jәne Ghylym ministrligin 2 ministrlikke bólgennen keyin olar búrynghy óz ataularymen qaluy kerek edi. Óitkeni, Bilim ministrligining atyna say onyng zaty – bilim beru ýrdisi.

1. Oqushynyng ózinin, qoghamnyn, memleketting mýddesi ýshin memleketting belgilegen bilim dengeyi talaptaryn mengergendigin belgileytin, belgili bir bilim jýiesin mengeru prosesi men nәtiyjesi.
2. Qoghamdaghy, adam damuyna qajetti ghylymi, әdistemelik, bilim beru mekemelerining organdary men talaptarynyng arnayy úiymdastyrylghan jýiesi.
3. Adamnyng ómiri boyynda qalyptasqan bilim jýiesi men kózqarasynyng ózgeru, damu, jetildiru prosesi, ómir jaghdaylarynyng ózgeruine ghylymy progress ýdeuine baylanysty jana bilimdi, iskerlik pen daghdyny ýzdiksiz, sheksiz mengeruding absolutti formasy.
4. Adamnyng ózgermeli әleumettik mәdeny ortada ózin-ózi anyqtauyn, ózindik damuyn jәne ózin-ózi iske asyruyn qamtamasyz etetin әr aluan túlghagha baghyttalghan is-әreket, túlghanyng ózining tap osynday bolyp qalyptasuy, damuy,ósui.
5. Adamnyng qoghamda oilau, әreket etu beynesin qalyptastyru; adamdy әrbir naqty tarihy kezende belgili bir dengeyge deyin ashylatyn onyng sapasyna ólshemine, mәnine sәikes qalyptastyru.
6. Maqsaty – qogham mýshelerin joghary dengeyli adamgershilikke, intellektualdyqqa, mәdeny jәne fizikalyq damuy men kәsiby biliktilikke jetu bolyp tabylatyn tәrbiyeleu men oqytudyng ýzdiksiz jýiesi,prosesi jәne nәtiyjesi.
Bilim beru jýiesi menshik týrine, tipteri men týrlerine qaramay ózara is-әreket etushi;

1. bilim beru úiymdarynyn;

2. bilim beruding týrli dengeyi ýshin sabaqtas bilim beru baghdarlamalary men memlekettik jalpymindetti bilim standarttarynyn;

3. bilim beru baghdarlamalaryn jәne bilim beru jýiesin damytudy iske asyruda qamtamasyz etushi bilim berudi basqaru úiymdary men olargha vedomstvolyq baghynysty úiymdardyng jiyntyghy.

Bilim beru jýiesining sipaty el damuynyng әleumettik – ekonomikalyq dengeyimen,sayasy qúrylymymen, mәdeniy–tarihy jәne últtyq erekshelikterimen aiqyndalady.

Bilim beru men bilim beru jýiesi turaly bayandalghan tújyrymdar negizinde ministrlikti Bilim ministrligi dep atau oryndy.

Qúryltayda qozghalghan kelesi mәsele – enbekke baulu jәne jas úrpaq tәrbiyesi. Qazaq mektebining últtyq erekshelikterine baylanysty beriletin tәrbie imandylyqqa, adamgershilikke, izgilikke negizdelgen. Últtyq erekshelikterdi eskere otyryp, beriletin tәrbie júmysyn tolyq etnopedagogikagha negizdeu kerek. Búl júmystarda últtyq minezge, әdet-ghúryp, salt-dәstýrler jәne últtyng etiyket normalary negizinde tәrbie beru qarastyrylady. Mәselen:

a) Últtyq minez–qúlyq pen әdet-ghúryp negizinde tәrbiyeleu. Atap aitqanda, ýlkenge qúrmet, kishige izet kórsetu, ar-ojdan, adal da әdil boludy bala sanasyna siniru, meyirimdilikke, kenpeyildilikke baulu.

ә) Halyqtyng salt-dәstýrleri negizinde tәrbiyeleu. Oqushylargha halyqtyng salt-dәstýrleri turaly tolyq maghlúmat beru, ata dәstýrining tәrbiyelik mәnin kórsetu maqsat etiledi.

b) Enbek pen ismer iskerlikke tәrbiyeleu. Balalardy últtyq ónerge, qolónerge, halyqtyq ismerlikke baulu, mal baghu men egin egudi kórsetu, ýy sharualaryna, túrmystyq isterge (qúrt, qauynqaq, qauynqúrt dayyndau, nan ashytu, tary quyru, úrshyq iyiru, alasha, kilem toqugha) ýiretu.

Qazir Últtyq qúryltay turaly búqaralyq aqparat qúraldarynda kóp jazylyp jatyr. Juyrda maghan bir jurnalist «Qogham ýnin jetkizetin tiyimdi pikirtalas alanyna ainaldyru ýshin Qúryltaygha qanday da bir janashyldyq, jana format qajet pe?», degen saual qoydy. Men «Jana tehnologiyalar jayly aitpas búryn jogharydaghy atalghan mindetterdi sheshu ýshin әrbir qazaqstandyq bir el bolyp, bilek sybana júmys isteui kerek.. Kýndelikti izdenis arqyly barlyq janalyqtar men ózgeristerge batyl jolasharlyq qarym-qatynas jasaulary qajet. Is-әreket týrlerin, әdisteri men qúraldaryn odan әri jetildirip, tiyimdi tәsilderdi nәtiyjeli qoldanudyng joldaryn izdestiruleri tiyis» dep jauap berdim.

Ghylymy enbekterde is jýzinde anyqtalyp, tabylghan júmys ýrdisining nәtiyjesin kóteretin әdis-tәsilder men onyng týrlerin «janashyl», «janalyq», «innovasiya» dep atalady. «Innovasiya» úghymy ghylymnyng sózdik qorynda ejelden engen. Ghalymdardyng enbekterinde «jana», «janalyq engizu» dep kórsetiledi. Innovasiya termiyni qazirde barlyq salalarda isting teoriyasy men praktikasynda keninen qoldanuda. Elimizde «innovasiya» úghymyn paydalanu tәuelsizdikten keyingi jyldargha jatady. Eng alghash «innovasiya» úghymyn qazaq tilinde anyqtaghan ghalym – Nemerebay Núrahmetov. Ol: «Innovasiya, innovasiyalyq ýrdis dep otyrghanymyz, oghan qatysushy mekemelerding janalyqtardy jasau, iygeru, qoldanu jәne taratudaghy bir bólik qyzmeti»,-deydi.

Innovasiyalyq prosess – janartu ýrdisi. Qazirgi innovasiyanyng eng negizgi mindetterining biri – janalyqtardy klassifikasiyalau bolyp tabylady. Innovasiya tehnologiya arqyly jýzege asyrylady. Al, tehnologiya әrtýrli saladaghy jýzege asyrylatyn fabrikat, jartylay fabrikat, materialdar men shiyki óndeu nemese qayta óndeuding әdisteri men tәsilderining jiyntyghy. Sonda tehnologiya – búl qanday da bolsyn istegi, sheberliktegi, ónerdegi amaldardyng jiyntyghy degen úghymdy bildiredi. Tehnologiyamen júmys jasaugha újymmen aldyn ala dayyndyq júmystary jýrgiziledi, onyng eresheligi mengertiledi, mengergen jaghdayda tiyisti bazagha týsirilip tehnologiyamen júmys jasaugha rúqsat etiledi. Sonda ghana sapaly ózgerister bolyp atqarylghan júmystardyng nәtiyjeligine qol jetkizedi.

Balalyq shaq – adamnyng damu kezeni, estiyarlyqtyng aldy, aghzanyng qarqyndy ósui jәne joghary psihikalyq funksiyalardyng qalyptasuymen sipattalady. Balanyng mektepke dayyndyghy – túlghalyq jәne intellektualdyq dayyndyq, sonday-aq, kóru-qozghalghyshtyqtyng ýilesimdi damuynyng jetkilikti dengeyi qúramyna kiretin keshendi úghym.

Túlghalyq, yaghny balanyng mektepke tek qana baru tilegi emes, oqu ,oqumen baylanysty belgili bir mindetterdi oryndaugha yqylasy boluy kerek, syrtqy dýniyege tanymdyq qatynasy, kommunikativtik qúraldary men daghdylarynyng qalyptasuy qarym-qatynasqa yntasy boluy qajet.

Intellektualdyq-kemeldengen damuda (qabyldau, es, qiyaldau, sóileu) bala balabaqshanyng standartty baghdarlamasynyng kóleminde bilim, iykemdilikter men daghdylargha ie bolady.

Kishi jastaghy oqushylargha túlghanyng beyimdelui, damuy jәne qalyptasuy ýshin jaghday jasau kerek. Jasóspirimderge oqushylardyng motivasiyalyq ayasyn, qyzyghushylyghyn jәne iykemdiligin esepke ala otyryp oqu qyzmetin úiymdastyru qajet. Jogharghy synyptaghylar túlghany qoghamgha beyimdeu maqsatynda ózin-ózi kәsiby anyqtau oryndy.

Mektepten tys júmys – oqushylardyng jan-jaqty qyzyghushylyqtary men súranystaryn qanaghattandyru, olardyng ózindik әreketteri men shygharmashylyq qabiletterin damytu, bos uaqytyn tiyimdi úiymdastyru ýshin mektepten tys mekemelerde jýrgiziletin bilim – tәrbiyelik men mәdeni-aghartushylyq, kópshilik sharalar.Mektepten tys úiymdar – mekteptegi oqytudy tolyqtyrady, adamnyng is-әreketining әr týrli salalarynda oqushylardyng súranystary men qyzyghushylyqtaryn damytyp, balalardyng bos uaqytyn tiyimdi úiymdastyrugha septigin tiygizedi. Mektepten tys keng profilidi mekemeler: shygharmashylyq ýileri men saraylary, balalar qalashyqtary men alandary, qala syrtyndaghy jәne qalalyq jazghy sauyqtyru lagerileri. Al, mektepten tys tar profilidi mekemeler: balalar kitaphanalary men oqu zaldary, oiyn bólmeleri, jas tehnikter, naturalister stansasy, balalar men jasóspirimder sporttyq mektepteri, kórkem suret jәne muzyka mektepteri, studiyalary.

Aldaghy kóktemde josparlanyp otyrghan ýshinshi Qúryltayda jogharyda atalghan mәseleler pysyqtalsa, qúba-qúp bolar edi. Bilim men tәrbie jәne enbek qatar jýrse, biz almaytyn asu, baghyndyrmaytyn beles joq.

Foto: Aqorda saytynan alyndy

Ergeshov Abay Jomartúly

QR Bilim beru isining ýzdigi,

ardager-ústaz

Qyzylorda oblysy Shiyeli audany

Abai.kz