Ýstirt - batysta Manghystau týbegi men Qarabúghazkól shyghanaghy, shyghysta Aral tenizi men Ámudariyya atyrauy aralyghyn alyp jatqan dónesti aimaq. Ontýstik-batystan soltýstik-shyghys baghytta 550 — 600 km-ge sozylghan, eni 300 — 400 km. Audany 200 myng km². Ýstirtting ortasha biyiktigi 150 — 200 m, ontýstik-batysyndaghy eng biyik jeri 341 m (Múzbel jony). Túran oipatynda ornalasqan, geologiyalyq qúrylymy úqsas. Ýstirtting soltustikte bóligi men shyghys boylyqtyng 56 °C-qa deyingi batys bóligi Qazaqstan aumaghyna kiredi (Manghystau oblysy), qalghany Ózbekstan jerinde. Ýstirt tóniregindegi jazyqtan tik jarly kemer boyynsha kóterilgen jәne ýsti jalpaq, jazyq dóng kýiinde. Ýstirt jazyghynda alasa jondar jәne olardy bir-birinen bólip jatqan oiys, oipattar kezdesedi. Ýstirtting ortalyghy bóliginde Qarabauyr jony bar. Eng oiys jerlerin sor basqan, mysaly, soltýstigindegi Qaratýley, Jauynqúdyq, Asmantay-Matay, Qosbúlaq oiystarynda, ontýstigindedegi Asseke-Audan oiysynda sor basqan oipattar kóp. Ort., shyghys, ontýstiginde әktas, gipsting suda eruinen payda bolghan úzyng 5 — 25, terendegi 1 — 2 m ýngirler (Balaúiyq ýngiri), qazanshúnqyrlar kezdesedi.

Ýstirt - batysta Manghystau týbegi men Qarabúghazkól shyghanaghy, shyghysta Aral tenizi men Ámudariyya atyrauy aralyghyn alyp jatqan dónesti aimaq. Ontýstik-batystan soltýstik-shyghys baghytta 550 — 600 km-ge sozylghan, eni 300 — 400 km. Audany 200 myng km². Ýstirtting ortasha biyiktigi 150 — 200 m, ontýstik-batysyndaghy eng biyik jeri 341 m (Múzbel jony). Túran oipatynda ornalasqan, geologiyalyq qúrylymy úqsas. Ýstirtting soltustikte bóligi men shyghys boylyqtyng 56 °C-qa deyingi batys bóligi Qazaqstan aumaghyna kiredi (Manghystau oblysy), qalghany Ózbekstan jerinde. Ýstirt tóniregindegi jazyqtan tik jarly kemer boyynsha kóterilgen jәne ýsti jalpaq, jazyq dóng kýiinde. Ýstirt jazyghynda alasa jondar jәne olardy bir-birinen bólip jatqan oiys, oipattar kezdesedi. Ýstirtting ortalyghy bóliginde Qarabauyr jony bar. Eng oiys jerlerin sor basqan, mysaly, soltýstigindegi Qaratýley, Jauynqúdyq, Asmantay-Matay, Qosbúlaq oiystarynda, ontýstigindedegi Asseke-Audan oiysynda sor basqan oipattar kóp. Ort., shyghys, ontýstiginde әktas, gipsting suda eruinen payda bolghan úzyng 5 — 25, terendegi 1 — 2 m ýngirler (Balaúiyq ýngiri), qazanshúnqyrlar kezdesedi. Ýstirt shól aimaghynda jatqandyqtan jazy ystyq (shildening ortasha temperaturasy 29 °C, keyde 40 °C, odan da joghary), qysy salqyn (qantardyng ortasha temperaturasy –12, keyde –25 — 30 °C), auasy qúrghaq (30 — 60%), jauyn-shashyny az (150 mm), jeli kýshti әri úzaq uaqyt soghady, qardyng qalynd. 10 sm-ge juyq. Qysta kenet kýn jylynyp, qar erip, qatyp kóktayghaq bolady, boran soghady. Ýstirtte ózen, túshy kól tipti joq, biraq auyz sugha, jer sulandyrugha jaramdy jer asty suynyng mol qory anyqtaldy (qala Ýstirt artezian alaby). Súr, bozghylt qonyr topyraghynda jusan, búiyrghyn, soran, t.b. shópter siyrek ósedi, oiys-oypattarynda sarsazan, bayalysh, qara sekseuil toghaylary kezdesedi. Qúmdy ónirinde terisken, jýzgin, erkekshóp, t.b. ósedi. Januarlar dýniyesinen bauyrymen jorghalaushylar, tyshqan, qoyan, bóken, qaraqúiryq, t.b. mekendeydi. Ýstirt kóktemde, jazda, kýzde mal jayylymy, qoynauynda múnay men gazdyng mol qory anyqtalghan; qala Ýstirt múnayly-gazdy alaby.

Túran oipatynyng batys bóligin qúrylymdyq – denudasiyalyq Ýstirt alyp jatyr. Ýstirt Aral tenizimen Kaspiy many oiysy men tik betkeyli kemerler arqyly shekteledi. Onyng betki qabatyn qalyndaghy birneshe ondaghan metrge jetetin qalyn әktas qabatty bostau jynystar búzyludan saqtaytyn qalqan qyzmetin atqaryp túrady. qúrymdylyq denudasiyalyq ýstirttin beti birshama tegis әri әlsiz kólbeu bolyp keledi. Siyrek jaghdayda soltýstik – batysta baghyttalghan iri joldarmen tereng aghynsyz oiystarmen kýrdelengen jondardyng beti tegis. Absolut biyiktigi 22 metrden (soltistik jon) 314 metrge deyin (múzbel) artady jondardyn aralyghyndaghy oiystardyn tabanynyng absalut biyiktigi 63 metrden (barsa kelmes oiysy) 100 metrge deyingi aralyqty auytqidy. Ýstirtin beti astau tәrizdi kristaldy oiystarda kýrdelendiriledi.

Múnday oiystardyng kóbining tabanynda qúmdy-sazdy deluvialidy-elualidy materialidar jinaqtalady. Shayylghan topyraqtarda qalyng shóptesin ósimdikter ósedi. Soltýstik batys bóligindegi Soltýstik Ýstirtine qaray tilimdengen. IYinning biliktik bóligin Qos búlaq, Asyman say, Sam jәne Qaratóley syaqty sorly oiystar alyp jatyr. Tegis betkeyli qaldyq dónder oiystargha qaray enis bolyp keledi erigen qar, janbyr sularynyng әreketinen tereng tilimdelgen eroziyalyq jyralar jýiesi qalyptasuy Ýstirtting bederining tolqyndy bolyp keluine әser etti, Sam, Asamtay oiystarynyng tabany jel әreketinen óndelgendikten jartylay bekigen alasa qúm jaldary týzilgen su ótkizetin әktastardyng qalyng qabaty ýstirtting barlyq bóliginde jer bederining Karstaly pishinderining damuyna әser etti. Mysaly Ótebay qonysuynda terendigi 120 úzyndyghy 190 metirge deyin jetetin karstyly ýngir tabylghan. Qarny jaryq oiysynda gipsti karstlar tabylghan. Ýstirt kórshiles jatqan jazyqtarmen tik betkeyli kemer jasal shektesedi. Soltýstiginde shaghyray Ýstirtimen shektesetin bóliginde kemerlerding biyiktigi 50 metrden Soltýstik- batysy, batysymen shyghysynda 200 metrge deyin jetse, qarny jaryq oiysynda keterlerdin biyiktigi 370 metrge deyin jetedi. Kelerding biyiktigi artqan sayyn kóldenen qimasy kýrdelene beruimen erekshelenedi. Ýstirtting qazirgi jer bederining qalyptasuy tómengi pliosende bastalady. Jer bederi әr týrli jynystardyng qabatasyp shóguinen týzilgen qabatty jazyqtardyng qataryna jatady pliyesende soltýstik, ontýstik ýstirt jәne ontýstik Manghystau iyini arqyly Aqshaghyl, Absheron alqaptarynyng shyghanaqtary enedi. Ýstirtting orynyna kóldik oiys paydabolyp onda bos taujynystary shóge bastady. Kól týbinde shókken materyaldar kórshiles jatqan kóterinki jerlerden jinaqtaldy. Klimattyn ariytenuine baylanysty búl jerdegi tórttik dәuirdin shógindileri óte júqa. Ýstirtte jer bederining qarastyly pishinderining keng taraluy priosenmen tórttik dәuirlerdin belgili bir kezenininde arittik klimattyn ylghaldy pluvialidy klimatpen almasyp otyrghanyng kórsetedi. Biraq tau jynystarynyng tasymaldanuy kóbinese jel eroziyasynyng әserinen jýrgen. Túran jazyghynyn batysynda Kaspiy tenizimen Ýstirting aralyghynda qúrylymdyq denudasiyalyq Manghystau Ýstirti ornalasqan. Ýstirt eroziyalyq – tektonikalyq Aqtau, Qaratau siyaqty alasa taularmen kýrdelengen. Bozashy ýstirti shyghu tegi jaghynan Kaspiy many oipatyna jaqyn. Manghystau ýstirtinde Týpqaraghan Ýstirti, ontýstik Manghystau; Kendirlik, Shyghys Manghystau ýstirti, Aqtau, Qaratau taulary. Krasnovodsk ýstirti erekshe erekshelenedi. Morfologiyalyq qúrylymy neogen tórtik dәuirlerde tektonikalyq qarqyndylyqtyng әr týrli boluyna baylanysty bolady. Manghystau ýstirtining 80% alyp jatqan ontýstik bóligi eki satyly denudasiyalyq Ýstirt bolyp tabylady. Onyng betining qalyndyghy 5-10 metrden 40-50 metrge deyin jetetin qalyng úly tastyәk tasty qabat borpyldaq jynystardy búzyludan saqtaytyn qalqan qyzmetin atqarady. Basqa Ýstirtterden Manghystaudy erekshelendiretin belgilerining biri Manghystaudyng biliktik qúrylymdaryna baghyttas subendik baghytta sozylyp jatqan eki iri tektonikalyq depressiyalardyn boluy. Soltistik Manghystau antiklinoriyin boylay qaralandybas, qorghanoy, Asar, ózen, týnqaraqshy oiystary shoghyrlansa ontistik Manghystau iyinining jekelegen anty klinorin boylay úzyndyghy 85, eni 10-20 shaqyrymgha jetetin absolut belgisi – 132 metrde jatqan Qaraqiya, - 57 metrge jetetin Qauyndy, oiystary ornalasqan. Qaraqiya óli tenizben egiypetmanyndaghy Kattar depresiyalarynan keyingi eng terederining biri Oiystardyng barlyghy túiyq bolghanyna qaramastan Kaspiy tenizine qaray ashyq bolyp keledi. Oiystar tórtik dәuirdegi transgresiya kezinde sugha tolghan. Oiystardyng sheginde hvalyn trangersiyasynyn akkumulyativti jәne abraziyaly jazyqtary qalyptasqan. Birshama iyilgen tabanynda jerbederining músindi pishinderi sorlar alyp jatyr. Manghystau ýstirtining kazirgi jer bederining qalyptasuyna tektonikalyq agenttermen qashar aritti klimatta әser etude. Neotektonikalyq qozghalystar denudasiyasynyng qarqyndy jýruine әser etse aritti klimat sorly deflesiya ýrdisin kýsheytti.

Manghystaudyng kәzirgi jer bederining qalyptasuy erte pliosenning sonynan bastaldy. Túran plitasynyng neotektonikalyq qozghalystyn әserinen kóteriluining nәtejiyesinde Manghystau túghyrly jazyqqa ainaldy. Tauly bólikterining qazirgi bederining qalyptasuy pliosenning sonyndaghy jeklegen denudasiyalyq ýrdisterdin әserinen jýrdi, búl kezenge deyin Manghystaumen ýstirtin kelerleri týzilgen. Erte tórttik dәuirde ontýstik Manghystaudyng iri túiyq aghynsyz oiystary payda bolyp, onda kóldik rejim saqtaldy. Uaqyt óte kele kól týbine shókken shógindi tau jynystary jel әreketinen ondeldi. Tórttik dәuirdin sonyndaghy eki hvalyn trangrssiyasynyn әserinen býkil Kaspiy jaghalauynda jer bederining eki akkumulyativtik jәne abraziyalyq pishinderin qalyptastyrdy.22 metr absalut biyiktikting belgisinde jana Kaspiy teniz abraziyaly jaghalauy boylay sozylyp jatyr. Manghystau Ýstirtinde aridti kontiynentti klimat jaghdayy jogharghy pliosennen bastap saqtalghandyqtan sodan beri ejelgi ózen torlarynyng izderi joq bolghanymen Aqtau, Qaratau, taularynyng betkeyleri men Qaraqya Ózen, Qarnyjaryq oiystarynda uaqytsha aghynsulardyng әserinen týzilgen eski arnalarmen jayylma ýsti tekshelerining izderi bayqalady. Túran jazyghynyng ontýstik qaraqúm ontýstik-batys bóligin qaraqúm alyp jatyr Qaraqúm týrik tilinde qara týsti qúm nemese qúmdy jer maghynasyn bildiredi. Jer bederining ereksheligine say eki ýlken bólikke bólinedi. Soltýstik shaghyn bóligin Zanguz qaraqúmy nemese Zanguz ýstirti biyiktigi 60-80 metirge jetetin tik betkeiyli kemer arqyly sorly unguza oiysyna úlasady. Ol tektonikalyq qozghalysynyn әserinen ózgeriske úshyrap shóldik kontiynenti klimat jaghdayynda óndelgen ejelgi qúrghap qalghan ózen arnasy bolyp sanalady Ózen angharynyn barlyq morfologiyalyq elementteri jaqsy saqtalghan Amudariyanyn Kaspiyge qúighan eski arnasy Uzboy qaraqúmnyn soltýstik batys sheti arqyly ótedi. Unguzdyng ontistigindegi ortalyq, ontýstik shyghys jәne ontýstik qaraqúm ornalasqan zanguz qaraqúmyna qaraghanda alasa bolghandyqtan ortalyq Qaraqúmdy - oipatty Qaraqúm dep ataydy. Onyng ontýstigimen ontýstik shyghysy birtindep kóteriledi. Ontýstik jәne ontýstik shyghys qaraqúm zanguz qaraqúmyna qaraghanda teniz dengeyinen biyik. Ekeuinde beti tegis әri birtindep batysqa qaray alasarady. Ontýstik- shyghys qaraqúmynda ejelgi ózen arnasy kemf uzboyy bar. Onyng kóp bóligin qazir qaraqúm kanaly alyp jatyr. Zanguz ýstirtining betki qabatyn pleosende men pleosende aqqan pleo Amudariyanyn qúmdy jәne qúmdy – sazdy shógindileri jaup jatyr. Zanguz ýstirtining kemerimen kopetdagtyng shyghysynyn aralyghymen batysqa qaray tórttik dәuirde aqqan onyng aluvialidy shógindileri ortalyq jәne ontýstik-shyghys Qaraqúmynyng betin jauyp jatyr. Qaraqúmnyng ontýstik bóligining betki qabaty Tedjen, Murgab ózenderining saghasynda shókken aluvialidy shógindilerden túrady. Enbasym bóligin qaraqúm shóli jel әreketinen túzilgen qúm joldary alyp jatyr. Ol ontýstiginde alasa belesti – beldi susymaly qúmdarda úlasady.

Olardyng aralyghyndaghy kenistikte tegis sazdy taqyrlar kezdesedi. Qúmnyng basym bóligi ósimdiktermen bekigen. Susymaly qúlash qúm joldary barqandardyn negizgi bóligi ontýstik shyghys Qaraqúmda taralghan.

Abai.kz