ءۇستىرت - باتىستا ماڭعىستاۋ تۇبەگى مەن قارابۇعازكول شىعاناعى، شىعىستا ارال تەڭىزى مەن ءامۋدارييا اتىراۋى ارالىعىن الىپ جاتقان دوڭەستى ايماق. وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىك-شىعىس باعىتتا 550 — 600 كم-گە سوزىلعان، ەنى 300 — 400 كم. اۋدانى 200 مىڭ كم². ءۇستىرتتىڭ ورتاشا بيىكتىگى 150 — 200 م، وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ەڭ بيىك جەرى 341 م (مۇزبەل جونى). تۇران ويپاتىندا ورنالاسقان، گەولوگيالىق قۇرىلىمى ۇقساس. ءۇستىرتتىڭ سولتۋستىكتە بولىگى مەن شىعىس بويلىقتىڭ 56 °C-قا دەيىنگى باتىس بولىگى قازاقستان اۋماعىنا كىرەدى (ماڭعىستاۋ وبلىسى), قالعانى وزبەكستان جەرىندە. ءۇستىرت توڭىرەگىندەگى جازىقتان تىك جارلى كەمەر بويىنشا كوتەرىلگەن جانە ءۇستى جالپاق، جازىق ءدوڭ كۇيىندە. ءۇستىرت جازىعىندا الاسا جوندار جانە ولاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ جاتقان ويىس، ويپاتتار كەزدەسەدى. ءۇستىرتتىڭ ورتالىعى بولىگىندە قاراباۋىر جونى بار. ەڭ ويىس جەرلەرىن سور باسقان، مىسالى، سولتۇستىگىندەگى قاراتۇلەي، جاۋىنقۇدىق، اسمانتاي-ماتاي، قوسبۇلاق ويىستارىندا، وڭتۇستىگىندەدەگى اسسەكە-اۋدان ويىسىندا سور باسقان ويپاتتار كوپ. ورت.، شىعىس، وڭتۇستىگىندە اكتاس، گيپستىڭ سۋدا ەرۋىنەن پايدا بولعان ۇزىڭ 5 — 25, تەرەڭدەگى 1 — 2 م ۇڭگىرلەر (بالاۇيىق ۇڭگىرى), قازانشۇڭقىرلار كەزدەسەدى.

ءۇستىرت - باتىستا ماڭعىستاۋ تۇبەگى مەن قارابۇعازكول شىعاناعى، شىعىستا ارال تەڭىزى مەن ءامۋدارييا اتىراۋى ارالىعىن الىپ جاتقان دوڭەستى ايماق. وڭتۇستىك-باتىستان سولتۇستىك-شىعىس باعىتتا 550 — 600 كم-گە سوزىلعان، ەنى 300 — 400 كم. اۋدانى 200 مىڭ كم². ءۇستىرتتىڭ ورتاشا بيىكتىگى 150 — 200 م، وڭتۇستىك-باتىسىنداعى ەڭ بيىك جەرى 341 م (مۇزبەل جونى). تۇران ويپاتىندا ورنالاسقان، گەولوگيالىق قۇرىلىمى ۇقساس. ءۇستىرتتىڭ سولتۋستىكتە بولىگى مەن شىعىس بويلىقتىڭ 56 °C-قا دەيىنگى باتىس بولىگى قازاقستان اۋماعىنا كىرەدى (ماڭعىستاۋ وبلىسى), قالعانى وزبەكستان جەرىندە. ءۇستىرت توڭىرەگىندەگى جازىقتان تىك جارلى كەمەر بويىنشا كوتەرىلگەن جانە ءۇستى جالپاق، جازىق ءدوڭ كۇيىندە. ءۇستىرت جازىعىندا الاسا جوندار جانە ولاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ جاتقان ويىس، ويپاتتار كەزدەسەدى. ءۇستىرتتىڭ ورتالىعى بولىگىندە قاراباۋىر جونى بار. ەڭ ويىس جەرلەرىن سور باسقان، مىسالى، سولتۇستىگىندەگى قاراتۇلەي، جاۋىنقۇدىق، اسمانتاي-ماتاي، قوسبۇلاق ويىستارىندا، وڭتۇستىگىندەدەگى اسسەكە-اۋدان ويىسىندا سور باسقان ويپاتتار كوپ. ورت.، شىعىس، وڭتۇستىگىندە اكتاس، گيپستىڭ سۋدا ەرۋىنەن پايدا بولعان ۇزىڭ 5 — 25, تەرەڭدەگى 1 — 2 م ۇڭگىرلەر (بالاۇيىق ۇڭگىرى), قازانشۇڭقىرلار كەزدەسەدى. ءۇستىرت ءشول ايماعىندا جاتقاندىقتان جازى ىستىق (شىلدەنىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى 29 °C, كەيدە 40 °C, ودان دا جوعارى), قىسى سالقىن (قاڭتاردىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى –12, كەيدە –25 — 30 °C), اۋاسى قۇرعاق (30 — 60%), جاۋىن-شاشىنى از (150 مم), جەلى كۇشتى ءارى ۇزاق ۋاقىت سوعادى، قاردىڭ قالىند. 10 سم-گە جۋىق. قىستا كەنەت كۇن جىلىنىپ، قار ەرىپ، قاتىپ كوكتايعاق بولادى، بوران سوعادى. ۇستىرتتە وزەن، تۇششى كول ءتىپتى جوق، بىراق اۋىز سۋعا، جەر سۋلاندىرۋعا جارامدى جەر استى سۋىنىڭ مول قورى انىقتالدى (قالا ءۇستىرت ارتەزيان الابى). سۇر، بوزعىلت قوڭىر توپىراعىندا جۋسان، بۇيىرعىن، سوراڭ، ت.ب. شوپتەر سيرەك وسەدى، ويىس-ويپاتتارىندا سارسازان، بايالىش، قارا سەكسەۋىل توعايلارى كەزدەسەدى. قۇمدى وڭىرىندە تەرىسكەن، جۇزگىن، ەركەكشوپ، ت.ب. وسەدى. جانۋارلار دۇنيەسىنەن باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، تىشقان، قويان، بوكەن، قاراقۇيرىق، ت.ب. مەكەندەيدى. ءۇستىرت كوكتەمدە، جازدا، كۇزدە مال جايىلىمى، قويناۋىندا مۇناي مەن گازدىڭ مول قورى انىقتالعان; قالا ءۇستىرت مۇنايلى-گازدى الابى.

تۇران ويپاتىنىڭ باتىس بولىگىن قۇرىلىمدىق – دەنۋداتسيالىق ءۇستىرت الىپ جاتىر. ءۇستىرت ارال تەڭىزىمەن كاسپي ماڭى ويىسى مەن تىك بەتكەيلى كەمەرلەر ارقىلى شەكتەلەدى. ونىڭ بەتكى قاباتىن قالىنداعى بىرنەشە وڭداعان مەترگە جەتەتىن قالىن اكتاس قاباتتى بوستاۋ جىنىستار بۇزىلۋدان ساقتايتىن قالقان قىزمەتىن اتقارىپ تۇرادى. قۇرىمدىلىق دەنۋداتسيالىق ءۇستىرتتىن بەتى ءبىرشاما تەگىس ءارى ءالسىز كولبەۋ بولىپ كەلەدى. سيرەك جاعدايدا سولتۇستىك – باتىستا باعىتتالعان ءىرى جولدارمەن تەرەڭ اعىنسىز ويىستارمەن كۇردەلەنگەن جونداردىڭ بەتى تەگىس. ابسوليۋت بيىكتىگى 22 مەتردەن (سولتىستىك جون) 314 مەترگە دەيىن (مۇزبەل) ارتادى جونداردىن ارالىعىنداعى ويىستاردىن تابانىنىڭ ابساليۋت بيىكتىگى 63 مەتردەن (بارسا كەلمەس ويىسى) 100 مەترگە دەيىنگى ارالىقتى اۋىتقيدى. ءۇستىرتىن بەتى استاۋ ءتارىزدى كريستالدى ويىستاردا كۇردەلەندىرىلەدى.

مۇنداي ويىستاردىڭ كوبىنىڭ تابانىندا قۇمدى-سازدى دەليۋۆيالدى-ەليۋالدى ماتەريالدار جيناقتالادى. شايىلعان توپىراقتاردا قالىڭ شوپتەسىن وسىمدىكتەر وسەدى. سولتۇستىك باتىس بولىگىندەگى سولتۇستىك ۇستىرتىنە قاراي تىلىمدەنگەن. ءيىننىڭ بىلىكتىك بولىگىن قوس بۇلاق، اسىمان ساي، سام جانە قاراتولەي سياقتى سورلى ويىستار الىپ جاتىر. تەگىس بەتكەيلى قالدىق دوڭدەر ويىستارعا قاراي ەڭىس بولىپ كەلەدى ەرىگەن قار، جاڭبىر سۋلارىنىڭ ارەكەتىنەن تەرەڭ تىلىمدەلگەن ەروزيالىق جىرالار جۇيەسى قالىپتاسۋى ءۇستىرتتىڭ بەدەرىنىڭ تولقىندى بولىپ كەلۋىنە اسەر ەتتى، سام، اسامتاي ويىستارىنىڭ تابانى جەل ارەكەتىنەن وندەلگەندىكتەن جارتىلاي بەكىگەن الاسا قۇم جالدارى تۇزىلگەن سۋ وتكىزەتىن اكتاستاردىڭ قالىڭ قاباتى ءۇستىرتتىڭ بارلىق بولىگىندە جەر بەدەرىنىڭ كارستالى پىشىندەرىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى. مىسالى وتەباي قونىسۋىندا تەرەندىگى 120 ۇزىندىعى 190 مەتىرگە دەيىن جەتەتىن كارستىلى ۇنگىر تابىلعان. قارنى جارىق ويىسىندا گيپستى كارستلار تابىلعان. ءۇستىرت كورشىلەس جاتقان جازىقتارمەن تىك بەتكەيلى كەمەر جاسال شەكتەسەدى. سولتۇستىگىندە شاعىراي ۇستىرتىمەن شەكتەسەتىن بولىگىندە كەمەرلەردىڭ بيىكتىگى 50 مەتردەن سولتۇستىك- باتىسى، باتىسىمەن شىعىسىندا 200 مەترگە دەيىن جەتسە، قارنى جارىق ويىسىندا كەتەرلەردىن بيىكتىگى 370 مەترگە دەيىن جەتەدى. كەلەردىڭ بيىكتىگى ارتقان سايىن كولدەنەن قيماسى كۇردەلەنە بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءۇستىرتتىڭ قازىرگى جەر بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋى تومەنگى پليوتسەندە باستالادى. جەر بەدەرى ءار ءتۇرلى جىنىستاردىڭ قاباتاسىپ شوگۋىنەن تۇزىلگەن قاباتتى جازىقتاردىڭ قاتارىنا جاتادى پليەتسەندە سولتۇستىك، وڭتۇستىك ءۇستىرت جانە وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ ءيىنى ارقىلى اقشاعىل، ابشەرون القاپتارىنىڭ شىعاناقتارى ەنەدى. ءۇستىرتتىڭ ورىنىنا كولدىك ويىس پايدابولىپ وندا بوس تاۋجىنىستارى شوگە باستادى. كول تۇبىندە شوككەن ماتەريالدار كورشىلەس جاتقان كوتەرىڭكى جەرلەردەن جيناقتالدى. كليماتتىن اريتەنۋىنە بايلانىستى بۇل جەردەگى تورتتىك ءداۋىردىن شوگىندىلەرى وتە جۇقا. ۇستىرتتە جەر بەدەرىنىڭ قاراستىلى پىشىندەرىنىڭ كەڭ تارالۋى پريوتسەنمەن تورتتىك داۋىرلەردىن بەلگىلى ءبىر كەزەنىنىڭدە اريتتىك كليماتتىن ىلعالدى پليۋۆيالدى كليماتپەن الماسىپ وتىرعانىڭ كورسەتەدى. بىراق تاۋ جىنىستارىنىڭ تاسىمالدانۋى كوبىنەسە جەل ەروزياسىنىڭ اسەرىنەن جۇرگەن. تۇران جازىعىنىن باتىسىندا كاسپي تەڭىزىمەن ءۇستىرتىڭ ارالىعىندا قۇرىلىمدىق دەنۋداتسيالىق مانعىستاۋ ءۇستىرتى ورنالاسقان. ءۇستىرت ەروزيالىق – تەكتونيكالىق اقتاۋ، قاراتاۋ سياقتى الاسا تاۋلارمەن كۇردەلەنگەن. بوزاششى ءۇستىرتى شىعۋ تەگى جاعىنان كاسپي ماڭى ويپاتىنا جاقىن. مانعىستاۋ ۇستىرتىندە تۇپقاراعان ءۇستىرتى، وڭتۇستىك ماڭعىستاۋ; كەندىرلىك، شىعىس ماڭعىستاۋ ءۇستىرتى، اقتاۋ، قاراتاۋ تاۋلارى. كراسنوۆودسك ءۇستىرتى ەرەكشە ەرەكشەلەنەدى. مورفولوگيالىق قۇرىلىمى نەوگەن تورتىك داۋىرلەردە تەكتونيكالىق قارقىندىلىقتىڭ ءار ءتۇرلى بولۋىنا بايلانىستى بولادى. مانعىستاۋ ءۇستىرتىنىڭ 80% الىپ جاتقان وڭتۇستىك بولىگى ەكى ساتىلى دەنۋداتسيالىق ءۇستىرت بولىپ تابىلادى. ونىڭ بەتىنىڭ قالىڭدىعى 5-10 مەتردەن 40-50 مەترگە دەيىن جەتەتىن قالىڭ ۇلى تاستىاك تاستى قابات بورپىلداق جىنىستاردى بۇزىلۋدان ساقتايتىن قالقان قىزمەتىن اتقارادى. باسقا ۇستىرتتەردەن مانعىستاۋدى ەرەكشەلەندىرەتىن بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى ماڭعىستاۋدىڭ بىلىكتىك قۇرىلىمدارىنا باعىتتاس سۋبەندىك باعىتتا سوزىلىپ جاتقان ەكى ءىرى تەكتونيكالىق دەپرەسسيالاردىن بولۋى. سولتىستىك ماڭعىستاۋ انتيكلينوريىن بويلاي قارالاڭدىباس، قورعانوي، اسار، وزەن، تۇنقاراقشى ويىستارى شوعىرلانسا وڭتىستىك ماڭعىستاۋ ءيىنىنىڭ جەكەلەگەن انتي كلينورين بويلاي ۇزىندىعى 85, ەنى 10-20 شاقىرىمعا جەتەتىن ابسوليۋت بەلگىسى – 132 مەتردە جاتقان قاراقيا، - 57 مەترگە جەتەتىن قاۋىندى، ويىستارى ورنالاسقان. قاراقيا ءولى تەڭىزبەن ەگيپەتماڭىنداعى كاتتار دەپرەسيالارىنان كەيىنگى ەڭ تەرەدەرىنىڭ ءبىرى ويىستاردىڭ بارلىعى تۇيىق بولعانىنا قاراماستان كاسپي تەڭىزىنە قاراي اشىق بولىپ كەلەدى. ويىستار تورتىك داۋىردەگى ترانسگرەسيا كەزىندە سۋعا تولعان. ويىستاردىڭ شەگىندە حۆالىن ترانگەرسياسىنىن اككۋمۋلياتيۆتى جانە ابرازيالى جازىقتارى قالىپتاسقان. ءبىرشاما يىلگەن تابانىندا جەربەدەرىنىڭ ءمۇسىندى پىشىندەرى سورلار الىپ جاتىر. مانعىستاۋ ءۇستىرتىنىڭ كازىرگى جەر بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا تەكتونيكالىق اگەنتتەرمەن قاشار ءاريتتى كليماتتا اسەر ەتۋدە. نەوتەكتونيكالىق قوزعالىستار دەنۋداتسياسىنىڭ قارقىندى جۇرۋىنە اسەر ەتسە ءاريتتى كليمات سورلى دەفلەتسيا ءۇردىسىن كۇشەيتتى.

ماڭعىستاۋدىڭ كازىرگى جەر بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋى ەرتە پليوتسەننىڭ سوڭىنان باستالدى. تۇران پليتاسىنىڭ نەوتەكتونيكالىق قوزعالىستىن اسەرىنەن كوتەرىلۋىنىڭ ناتەجيەسىندە ماڭعىستاۋ تۇعىرلى جازىققا اينالدى. تاۋلى بولىكتەرىنىڭ قازىرگى بەدەرىنىڭ قالىپتاسۋى پليوتسەننىڭ سوڭىنداعى جەكلەگەن دەنۋداتسيالىق ۇردىستەردىن اسەرىنەن ءجۇردى، بۇل كەزەنگە دەيىن ماڭعىستاۋمەن ءۇستىرتىن كەلەرلەرى تۇزىلگەن. ەرتە تورتتىك داۋىردە وڭتۇستىك ماڭعىستاۋدىڭ ءىرى تۇيىق اعىنسىز ويىستارى پايدا بولىپ، وڭدا كولدىك رەجيم ساقتالدى. ۋاقىت وتە كەلە كول تۇبىنە شوككەن شوگىندى تاۋ جىنىستارى جەل ارەكەتىنەن وڭدەلدى. تورتتىك ءداۋىردىن سوڭىنداعى ەكى حۆالىن ترانگرسسياسىنىن اسەرىنەن بۇكىل كاسپي جاعالاۋىندا جەر بەدەرىنىڭ ەكى اككۋمۋلياتيۆتىك جانە ابرازيالىق پىشىندەرىن قالىپتاستىردى.22 مەتر ابساليۋت بيىكتىكتىڭ بەلگىسىندە جاڭا كاسپي تەڭىز ابرازيالى جاعالاۋى بويلاي سوزىلىپ جاتىر. ماڭعىستاۋ ۇستىرتىندە ءاريدتى كونتينەنتتى كليمات جاعدايى جوعارعى پليوتسەننەن باستاپ ساقتالعاندىقتان سودان بەرى ەجەلگى وزەن تورلارىنىڭ ىزدەرى جوق بولعانىمەن اقتاۋ، قاراتاۋ، تاۋلارىنىڭ بەتكەيلەرى مەن قاراقيا وزەن، قارنىجارىق ويىستارىندا ۋاقىتشا اعىنسۋلاردىڭ اسەرىنەن تۇزىلگەن ەسكى ارنالارمەن جايىلما ءۇستى تەكشەلەرىنىڭ ىزدەرى بايقالادى. تۇران جازىعىنىڭ وڭتۇستىك قاراقۇم وڭتۇستىك-باتىس بولىگىن قاراقۇم الىپ جاتىر قاراقۇم تۇرىك تىلىندە قارا ءتۇستى قۇم نەمەسە قۇمدى جەر ماعىناسىن بىلدىرەدى. جەر بەدەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە ساي ەكى ۇلكەن بولىككە بولىنەدى. سولتۇستىك شاعىن بولىگىن زانگۋز قاراقۇمى نەمەسە زانگۋز ءۇستىرتى بىيىكتىگى 60-80 مەتىرگە جەتەتىن تىك بەتكەيلى كەمەر ارقىلى سورلى ۋنگۋزا ويىسىنا ۇلاسادى. ول تەكتونيكالىق قوزعالىسىنىن اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىراپ شولدىك كونتينەنتى كليمات جاعدايىندا وندەلگەن ەجەلگى قۇرعاپ قالعان وزەن ارناسى بولىپ سانالادى وزەن اڭعارىنىن بارلىق مورفولوگيالىق ەلەمەنتتەرى جاقسى ساقتالعان امۋداريانىن كاسپيگە قۇيعان ەسكى ارناسى ۋزبوي قاراقۇمنىن سولتۇستىك باتىس شەتى ارقىلى وتەدى. ۋنگۋزدىڭ وڭتىستىگىندەگى ورتالىق، وڭتۇستىك شىعىس جانە وڭتۇستىك قاراقۇم ورنالاسقان زانگۋز قاراقۇمىنا قاراعاندا الاسا بولعاندىقتان ورتالىق قاراقۇمدى - ويپاتتى قاراقۇم دەپ اتايدى. ونىڭ وڭتۇستىگىمەن وڭتۇستىك شىعىسى بىرتىندەپ كوتەرىلەدى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىس قاراقۇم زانگۋز قاراقۇمىنا قاراعاندا تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىك. ەكەۋىندە بەتى تەگىس ءارى بىرتىندەپ باتىسقا قاراي الاسارادى. وڭتۇستىك- شىعىس قاراقۇمىندا ەجەلگى وزەن ارناسى كەمف ۋزبويى بار. ونىڭ كوپ بولىگىن قازىر قاراقۇم كانالى الىپ جاتىر. زانگۋز ءۇستىرتىنىڭ بەتكى قاباتىن پلەوتسەندە مەن پلەوتسەندە اققان پلەو امۋداريانىن قۇمدى جانە قۇمدى – سازدى شوگىندىلەرى جاۋپ جاتىر. زانگۋز ءۇستىرتىنىڭ كەمەرىمەن كوپەتداگتىڭ شىعىسىنىن ارالىعىمەن باتىسقا قاراي تورتتىك داۋىردە اققان ونىڭ اليۋۆيالدى شوگىندىلەرى ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس قاراقۇمىنىڭ بەتىن جاۋىپ جاتىر. قاراقۇمنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنىڭ بەتكى قاباتى تەدجەن، مۋرگاب وزەندەرىنىڭ ساعاسىندا شوككەن اليۋۆيالدى شوگىندىلەردەن تۇرادى. ەڭباسىم بولىگىن قاراقۇم ءشولى جەل ارەكەتىنەن تۇزىلگەن قۇم جولدارى الىپ جاتىر. ول وڭتۇستىگىندە الاسا بەلەستى – بەلدى سۋسىمالى قۇمداردا ۇلاسادى.

ولاردىڭ ارالىعىنداعى كەڭىستىكتە تەگىس سازدى تاقىرلار كەزدەسەدى. قۇمنىڭ باسىم بولىگى وسىمدىكتەرمەن بەكىگەن. سۋسىمالى قۇلاش قۇم جولدارى بارقانداردىن نەگىزگى بولىگى وڭتۇستىك شىعىس قاراقۇمدا تارالعان.

Abai.kz