Jolboldy Janghabilding sureti ne ýshin Qojanazar Jolboldyúly bolyp ózgertilgen?

Búl ómirde ne bolmay jatyr, ne súmdyqtyn, ne súrqiyalyqtyng bәri bolyp jatyr. Búryn úry-qary, qaraqshy, alayaq, suayt, siqyrshy, jadyshy, arbaushy degen sekildilerdi el auzynan estiytinbiz nemese kitaptan oqyp, kinodan kórushi edik. Qazirgi kezde osynyng bәri kýndelikti ómirde ózinmen birge qoyan-qoltyq aralasyp jýretin boldy ghoy. Demek, tapa-tal týste bireu kelip allyndaghy malyndy aidap, jayqalyp túrghan eginindi oryp ketse nemese ýiindegi aqshang men asyl búiyndaryndy kóz aldynda ýptep ketip jatsa oghan tanghalmay-aq qoyynyz. Keyde «mal iyesinen úrysy kýshti» dep búrynghylar aitatyn tәmsilding zamany endi tudyma dep te qalasyn. Qogham damyghan sayyn úrynyng da týri kóbeyip, aila-qulyghyn asyryp barady. Qazaq qazaq bolghannan beri «zamanyng týlki bolsa, tazy bolyp shal» degen maqaldyng mәn-maghanasy kerisine qaray tónkerilip týsen sekildi bolyp sezinedi maghan.

Suret avtordyng múraghatynan alyndy

Búdan ary júmbaqtap oqyrmanymdy jalyqtyrmayyn. Sózding shyndyghyna kóshelik. Búl maqalada bir saghym suretting qoldy bolyp ketkeni turaly hikayany aitqaly otyrmyn. Hikayany bastamas búryn saghym suretin óz qolymen berip, keyin oghan ie bola almay, aiyrylyp qalghan suretshi turaly maghlúmat bere ketsem artyqtyq etpes.

Búl júrt Ábdimәjit Ertughanúlyn ne biler, ne bilmes. Óitkeni, osydan eki jyl búryn men búl kisining suretshilik ónerining qyry men syry turaly arnayy suhbat ótkizip, elaralyq «Altyn besik» ( No14-5, 2012 jyl) jurnalyna «Suret tarihy syr shertedi» degen taqyryppen jariyalaghan bolatynmyn. Áriyne, búl kisini bilu, bilmeu bireuge mindet te emes. Deytúrghanmen bile jýrgeni dúrys shyghar.

Men suretshi Ábdimәjit Ertughanúlyn bala kezimnen jaqsy bilemin. Óitkeni búl kisi – birinshiden, mening jerlesim. Ekinshiden, mening suret ónerindegi ústazym. Birinshisi oqyrmangha týsinikti bolghan shyghar... Al «ústazym» degenge az-kem toqtala keteyin. Sebebi, men Qytayda әuesqoy suretshi, әri hatker boldym. Mening salghan suretterim men jazghan kórkem jazularym merzimdi basylymdarda jii jariyalanyp túrdy.

Suretshilik ónerdi maghan, aldymen Tәnir syilaghan bolsa, odan keyin jerles agham Ábdimәjitten júghysty boldy desem artyq aitqan bolmaspyn. Sebebi, Ábdimәjit agha bizding auyldan úzap shyqqan eng alghashqy óner adamy boldy. Bala kezimizde osy kisige eliktep, suretshi boludy armandaytynbyz. Á.Ertughanúly auylgha bara qalsa bolsa, syzghan suretimizdi ala jýgirip, japa-tarmaghay ol kisige kórsetip, aqyl-kenes alushy edik. Ol kezde mening armanym – suret mamandyghyn oqyp, bolashaqta ýlken suretshi bolu edi. Amal neshik, ómir aghysy mening armanymdy basqa arnagha búryp әketti... Búryn ómirdi qylqalam arqyly benelegim kelse, endi kórkem til, qarasóz arqyly kesteleudi әdetime ainaldyryp kelemin...

Ile qazaq avtonomiyaly oblysynyng Últtar til-jazu qyzmeti komiyteti men Búqaralyq kórkemóner sarayy úiymdastyrghan «Qazaq hatkerligi" (1989 jyldyng kókteminde qúrastyrylghan. 1991 jyly mamyrda Shynjang jastar-órender baspasynan basylyp shyqty) degen qazaq tilindegi túnghysh kitaptyng qúrastyryluyna men de qatysqam.

Ol kezde men Qúljada qyzmet bólisin kýtip jýrgen bolatynmyn. Al kitaptyng alghy sózinde «Qúrastyrugha Ábdimәjit Ertughanúly, Ábdirashit Toylybayúly, Erkin Kamalúly, Júmaqan Ábdirahmanúly jәne Mirkamal Jәlelqanúly qatarly joldastar qatysty. Qúrastyru júmysyn tete agha zertteushi Mirkamal joldas basqardy. Kitapty qúrastyru júmysyna qolghabys tiygizgen Áblez Shәrip, Tәlet Ámirәli, Oraltay Seriqúl, Aqyn, Asqar, Qanaghat qatarly joldastargha raqmet aitamyz!» dep jazylghan. Sizderge ótirik, maghan shyn, búl kitapqa mening on neshe kórkem jazuym kirgen. Bәrin sanamalap otyrmasam da, «Shynjyr taban traktor», «Qala kórki qabat ýi» degen beyneli jazu mening qalamymnan tuyndaghanyn aitsam da jetip jatyr.

Men múny nege aityp otyrmyn? Men Ile pedegogikalyq institutynyng әdebiyet fakulitetine týskennen keyin de Á.Ertughanúlymen tyghyz shygharmalyq baylanysta boldym. Osy ónerimning arqasynda Ile oblystyq partiya komiyteti Áyelder birlestigining qazaq әielderine arnaghan «Ile әielderi» (qazirgi «Shynjang әielderi») jurnalynyng kóremdeushi redaktory, jauapty hatshysy bolyp, Qazaq eline qonys audaryp ketkenge deyin osy jurnalda bes jylgha juyq júmys istedim.

Ábdimәjit aghanyng tyrnaq aldy tuyndysy «Oraq aldynda» degen mayly boyauly suret edi. Suretting kompozisiyasy әli kóz aldymda. Shynjyr tabandy traktor sýiregen jarty avtomatty kombayyndar men mashinalar sary altynday jarqyraghan biday atyzynyng jaghasynda saqaday saylanyp qatar túr. Otryad basshysy jinalys ashyp, qol siltep sóilep jatyr... Bilegin sybanyp, oraghyn saylaghan diqandar men kombayynshylar otryad basshysynyng auzynan shyqqan әrbir sózdi qúlaghyna qúiyp túr.

Mine, osy suret Ábdimәjit Ertughanúlynyng ónerine qanat bitirip, onyng suret ónerindegi jolyn osylay ashqan edi. Keyin ol Qytay eline tanymal suretshige ainaldy. Onyng «Sheber qoldar» degen mayly boyauly sureti 1982 jyly Beyjinde ótkizilgen az últtardyng memlekettik kórmesine qatysyp, ýzdik tuyndy syilyghyn enshileydi. Sol siyaqty kóptegen tuyndylary ShÚAR, oblystyq kórmelerge qoyyldy jәne syilanghan bolatyn. Sonymen birge suretteri el ishindegi gazet-jurnaldarda basylyp, oqyrmandardyng jaqsy baghasyn alady. 2000 jyly Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng shaqyrtumen shynjandyq delegasiyamen birge kelgen ol Almatydaghy Memlekettik múrajayda ashylghan kórmege qatysyp qaytady. Sonda Ábdimәjitting «Bie bau» degen mayly boyauly suretin kórme qyzmetkerleri attay qalap alyp qalady.

Á.Ertughanúly tek kórkem suretpen ainalysyp qalmaghan, ol – kórkem jazudyng qas sheberi. Onyng qolynan shyqqan kórkem jazulary jogharyda atalghan «Qazaq hatkerligi» degen kitapqa óte kóp kirgizilgen. Ol – kórkem jazu ýlgisining onshaqty týrin erkin mengergen adam. Onyng әr jyly jazghan kórkem jazulary kýni býginge deyin Qytay qazaqtarynyng merzimdi basylymdarynda jariyalanyp keledi.

Á.Ertughanúly sonymen qatar ótken zamandaghy qazaqtyng belgili tarihy túlghalary men aqyn-jazushylarynyng saghym suretin (saghym suret – ómirden erte ótip ketkenderdi kózi kórgen, qúlaghy estigenderding surettep beruimen salynantyn suretting týri) salugha den qoyady. Mysaly, aqyn Jýsipbek qoja Shayhyslamúly, órt tildi aqyn Kódek Maralbay, kýishi-kompozitor Qojeke Nazarúly, aitysker aqyn Qoydym Darubayqyzy jәne Sasan bi, Bәieke by qatarly kóptegen tarihy túlghalardyng saghym suretin salghan. Búl suretter Qytay men Qazaqstan baspasózderinde qajetine qaray jii basylyp jýr.

Avtordyng aituyna qaraghanda, Beyjindegi Últtar baspasynan shyqqan «Kódek Maralbay», «Sasan bi» degen kitaptardyng múqabasyna atalghan eki túlghanyng saghym sureti basylghan. Biraq ol suretti salghan avtordyng aty-jóni kitapqa jazylmaghanyna qatty ókinedi. Á Ertughanúlynyng ókpeleytindey jóni bar. Óitkeni, saghym suretti salynghan búl tarihy adamdar qansha jerden tarihy túlgha desek te, onyng suretteri avtordyng oi-qiyalynan, qylqalamynan tuyndaghan shygharma ghoy. Ol kim kóringenning qolynan kele bermeytin onay-ospaq sharua emes. Demek, búl saghym suretter – onyng ishinen shyqqan shúbar jylandar. Ishten shyqqan shúbar jylandy eshkim de jek kórmeydi. Eger kitap redaktory osy eki kitapqa Á.Ertughanúlynyng ata-jónin suretting avtory retinde jazyp jibergende ghoy, odan útpasa, útylmas edi. Aynalyp kelgende, búl – suret avtoryn syilamaudan nemese baspa mәdeniyetin bilmeuden ketken ýlken qatelik.

Boyyndaghy barlyq kýsh-quatyn, aqyl-parasatyn suret ónerine arnaghan Á.Ertughanúly talay jyl Ile oblystyq Búqaralyq mәdeniyet mekemesin basqarghan. Qytay suretshiler qoghamynyn, Shynjang suretiler qoghamynyng jәne Ile oblystyq әdebiyet-kórkemóner birlestigining mýshesi. Keyin zeynet jasyna tolyp, demalysqa shyqqan ol qylqalamyn qolynan tastamay, suret saluyn bir sәt te toqtatqan emes.

Songhy on jyldan beri Qytay qazaqtarynda shejire jazu ýrdiske ainalghan. Osy barysta kóp adamdar Á.Ertughanúlyn izdeytin boldy. Óitkeni, olar óz ruynan shyqqan batyrlar, sheshender, biyler, aqyn-jazushylar men ata-babalarynyng saghym suretin salghyzudy dәstýrge ainaldyrghan. 2005 jyldan beri Á.Ertughanúly kóbinshe osy júmyspen ainalysyp keledi. Qazirge deyin jýzden astam adamnyng keskin-kelbeti osy kisining qylqalamy arqyly kestelengen.

Keyde salghan saghym suretining basqalar tarapynan qoldy bolyp, ishinara ózgeris engizip, óz ata-babasynyng sureti etip enshilep alatyndar da bar eken. Ábdimәjit agha maghan aitqan bir әngimesinde sol saghym suretting qalay salynyp, keyin kimder arqyly qoldy bolyp ketkeni turaly aityp berip edi. Endi sol hikayany avtor Ábdimәjit Ertughanúlynyng óz auzynan bayandayyq:

«Meni 2007 jyly Tekeste túratyn Núrymbay Sýleymenúly (kýishi, sazger) degen jigit izdep kelip, ózderining elinin, atap aitqanda «Jolboldy» shejiresin shygharghaly jatqanyn, osy shejirege babalary Jolboldynyng saghym suretin syzdyrmaqshy ekenin aityp, osy saghym suretti mening syzyp beruimdi ótindi. Men Núrymbaydyng talabyna say, atalghan Jolboldynyng saghym suretin mayly boyaumen saldym. Ara-arasynda Núrymbaydyng ózi kelip, ishinara jerlerine pikir aitty. Men sol pikirge negizdep suretti óndep dayyndadym. Suret syzylyp boldy. Al, naq qaysy kýni ekeni esimde joq, Ile oblystyq Últtar til-jazu qyzmet komiytetinde isteytin Duman Pәziljanúly degen jigit (búl jigit Núrymbay Sýleymenúlynyng kýieu balasy) kelip:

– Ábdiqay Mәjenúly (Á.Mәjenúly sol kezde Ile oblystyq әdebiyet-kórkemóner birlestigining tóraghasy bolatyn) meni sizdegi «Jolboldynyng saghym suretin alyp kelsen» dep jiberdi,  – degen song suretting týpnúsqasyna qosa, bir dana fotogha alynghan núsqasyn qosyp Dumangha bergem. Keyin Núrymbay Sýleymenúlynan úqqanym, men syzghan Jolboldynyng búl saghym sureti atalghan «Jolboldy» shejiresine basylmapty. Onyng sebebin Núrymbay da týsindirip bere almady. Osydan keyin mening qylqalamymnan shyqqan bir top tarihy túlghalardyng saghym suretti Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq әlebiyet-kórkemóner birlestigining «Ile aidyny» (No2, 2010 jyly) jurnalyna «Ábdimәjit Ertughanúly syzghan tarihy túlghalar» degen atpen jariyalandy. Osy jariyalaghan suretterding arasynda «Jolboldy Janghabilúlynyn» da sureti bar bola-túghyn. Mine, búl belgili mәnnen alghanda mening búl suretting avtory ekenimdi dәleldey alady.

2011 jyly jaz ailarynyng biri, tal týs mezgili bolatyn. Bizding ýige Tauqiyden Zәmenúly keldi. Onyng búiymtayy: maghan syzdyrghan «Bәieke biydin» saghym suretin «Balapan shejiresine» Balapannyng saghym sureti etip bermekshi eken. Onyng búl talabyna men qosylmadym. Sebebi, men salghan Bәieke biyding saghym sureti de «Ile aidyny» jurnalyna «Bәieke bi» degen atpen jariyalanyp ketken bolatyn. Endi ol suretti «Balapan biydin» portreti bolyp jeke múraghatymda (arhivte) qattalyp qalghanyn aityp, onyng orynsyz talabyn toytardym. Alayda, Tauqiydenge alibomymdaghy tuyndylarymnyng fotalaryn kórsettim. Osy kezde Tauqiyden menen:

– Jolboldynyng suretin maghan ber, – dep súrady.

– Ony ne qylasyn? – dep ózine qayyra súraq qoyyp edim:

– Men Samarqandarmen aqyldasyp «Balapan shejiresine» «Jolboldy Janghabilúly» degizip bastyramyn, – dep janymdy qoymaghan song fotonúsqasynyng bir danasyn oghan bergen edim. Endi osy suret 2011 jyly qarashada baspadan shyqqan «Balapan shejiresi» degen kitapqa «Qojanazar Jolboldyúly» dep jariyalanypty.

Jolboldy Janghabilúly. Suret avtordyng múraghatyna alyndy

Búl suretti «Balapan shejiresine» dayyndaghan kezde oghan kompiutermen óndeuler jasalypty. Men salghan «Jolboldynyn» saghym suretining basyna qyzay aq qalpaq, ýstine qúndyz jaghaly, jaghasynyng eki janyna órnek salynghan ton kiydirilgen edi. Saqaly agharghan, qasy qalyn. Azyraq aq shalghan etip surettelgen bolatyn. Al búlar búl suretke ózgeris jasaghanda, negizgi bet әlpetine, yaghny qas, kóz, múryn, auyz, qúlaghyna eshqanday ózgeris jasamaghan. Tek, basyndaghy aq qalpaqty sheship alyp, onyng ornyna jepireygen bórik kiygizgen. Al saqal, múrtyn kompiuter arqyly azyn-aulaq qopsytqan. Ýstindegi tonnyng órnegin joghaltqan. Jeydesindegi týimeni de alyp tastaghan. Ózgeris osy ghana.

Búl ózgertilgen suretke zer salyp qarar bolsaq, Jolboldynyng betine týsirilgen núr, yaghny kýnning jaryghy ong jaqtan týsken. Al ózgeriske týsken nemese Qojanazardyng suretining basyndaghy bórikke núr sol jaqtan týsip túr. Mine, búl – suretting zandylyghyn, tehnikasyn bilmeytinderding orynsyz әlaulaylymy.

2015 jyly mausym aiynyng bir kýni Qúljanyng kóshesinde Samarqangha kezdeysoq jolyghyp qalyp, odan osy suretting ne ýshin ózgertilgenin súraghanymda, ol: «Men bilmeymin, ony Tauqiydennen bilip al», – dep jýre sóilep, jóndi jauap bermedi.

Men «Balapan shejiresin» eng alghash 2013 jyly tamyz aiynda kórdim. Osydan song osy kitaptyng redaktory, tanymal jyrshy Maghauiya Baymúhametúlyna jolyghyp, mәn-jaydy úghysqanymda, ol: «Búl suretting sizding qolynyzdan shyqqan tuyndy ekeninen habarym joq. Biraq «Balapan shejiresine» «Qojanazar» dep berilgeni ras. Meni redaktor dep kitapqa jazghanymen aqiqatynda barlyq isti Samarqan biyledi. Men tek óz auylymnyng ata-tek shejiresin ghana jiyp berdim. Basqa eshqanday isine aralaspadym»,  – dep aqtaldy.

Suret avtordyng múraghatynan alyndy

2015 jyly Almatygha barghan saparymda, janymda qyzym Shahidagýl bar, tarihshy Nәbijan Múqamethanúlyna (úmytbasam 22 shilde bolu kerek) Sayahattyng aldynda, Rayymbek danghylynyng boyynda jolyqtyq. Ol bizdi Kókbazardaghy bir asqanagha aparyp qonaq etti. Osy orayda oghan «Balapan shejiresindegi» ózgertilgen suret jóninde aittym, әri ala barghan fota suretin kórsettim. Óitkeni, N.Múqamethanúly osy әuletting negizgi úrpaqtarynyng biri edi. Sonda ol: «Búl suretti sening syzghanyndy bilmeydi ekenmin. Osy Almatyda kitap turaly kenesken kezimizde Tauqiyden de boldy. Biraq ol búl suret jayly tis jarmady. Olardyng búlay istegeni óte úyat bolghan eken. Býitip suretti úrlap, ózgertkenshe, saghan nemese basqa bir suretshige arnayy syzdyrsa bolghan eken. Búl «Balapan shejiresi» eki ret basyldy. Osynyng qarjysyn mening inim Sabyrjan shyghardy», – dep ol da búl jóninde eshteme bilmeytinin, qatysy joghyn aitty.

Osydan keyin 7 tamyzda Tauqiyden Zәmenúlyn Almatynyng janyndaghy Rayymbek (búl auyl Almaty oblysynyng Qaskeleng audanyna qaraytyn bolu kerek) auylyndaghy ýiine arnayy izdep baryp jolyqtym. Sonda ol: «Men suretti әkelip, Samarqangha bergenmin. Odan keyingi jaghdaydy men bilmeymin. Men Almatyda túramyn, kitaptyng keyingi júmystary turaly Samarqan menimen kenesken emes. Búl iske mening eshqanday jauapkershiligim joq. Osy jaqynda Qúljagha baramyn. Sonda seni Samarqanmen betpe-bet kezdestirip, ózimning búl is jóninde aq ekenimdi dәleldeymin», – dep maghan bet baqtyrmay qoydy.

Osydan keyin onyng Qúljagha kelgen-kelmegenin bile almadym. Ol maghan habarlaspady. Demek, mening avtorlyghymdaghy «Jolboldynyn» saghym sureti osylaysha elge qoldy bolyp, búrmalaugha úryndy. Avtorlyq qúqyghym ayaqqa tastaldy».

Qojanazar Jolboldyúly. Suret avtordyng múraghatynan alyndy

Mine, osylaysha suretshi Á.Ertughanúlynyng aqyn Pәziljan Dumanúyly arqyly Ábdiqay Mәjenúlyna bergen «Jolboldy Janghabildin» mayly boyau suretining týpnúsqasy iz týzsiz joghalady, al Tauqiyden Zәmenúlyna óz qolymen bergen «Jolboldy Janghabildin» fotagha alynghan saghym sureti «Qojanazar Jolboldyúly» bolyp, «Balapan shejiresine» ishinara ózgerispen basylyp ketken. Endi Á.Ertughanúly osy suretting avtory ekenin dәleldey almay shyr-pyr bolyp, Qúlja men Almatynyng arasynda sendelip jýr.

Suret avtordyng múraghatynan alyndy

Sotqa berip avtorlyq qúqyghyn qorghayyn dese, «Jolboldy Janghabildin» týpnúsqa sureti qolynda joq, amalsyzdan, sharasyz bolyp otyr. Meninshe búl iske bola avtordyng zangha jýginuding qajeti joq sekildi. Óitkeni, surettegi babasy «Jolboldy Janghabildi» sheshindirip, oghan basqa kiyim kiydirip, «Qojanazar Jolboldyúly» dep ózgertip, taghy bir atasyn qayta tiriltkendey bolyp jýrgenderding aty-jóni taygha tanba basqanday kitapta jazuly túr, bәrining kózi tiri. Onyng ýstine Tauqiyden Zәmenúly búl suretti avtor Ábdimәjitten alghan kezde: «Men Samarqandarmen aqyldasyp «Balapan shejiresine» Jolboldy Janghabylúly degizip bastyramyn» degeni jәne keyin: «Men suretti әkelip, Samarqangha bergenmin...» dkp aitqanynyng ózi kitap qúrastyrushy toptyng búl isten tolyq habary baryn aighaqtaydy.

Sol sebepti «Balapan shejiresin» qúrastyrugha qatysushylardyng «búl suret turaly bilmeydi ekenbiz» dep jaltaryp, bir-birine iyterip, Á.Ertughanúlynyng sergeldenge salghansha, keshirim súrap, júrt nazaryna úsynylyp ketken Jolboldy Janghabilding portretin ózine qaytarsa búl әdil sheshim bolar edi.

Múny biz ardyng sotyna qaldyrayyq.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz