Bolmystyng birtútastyghy búzylghanda ony qaytadan qalpyna keltiru ýshin dinder payda bolady. Bolmys birtútas. Biraq,  adamnyng aqyly ólsheuli bolghandyqtan, Ony tolyq qabylday almay, zaman ózgeruine baylanysty birtútas Bolmysty bólip qabylday bastaydy. Osylay týrli úghymdar payda bolyp, olar týrli aghymdar tudyrady.

Týrli úghymdardyng payda bolu sebebin Abay bylay dep týsindiredi:

Biz Alla taghalany Ózining bilingeni arqyly ghana bilemiz, bolmasa týgel bilmekke mýmkin emes. Zaty týgil, hikmetine eshbir hakim aqyl eristire almaydy. Alla taghala – ólsheusiz, bizding aqylymyz – ólsheuli. Ólsheulimen ólsheusizdi biluge bolmaydy.   

Oy jýiesi Bolmys kórinisterin tolyq qamtyy almaghandyqtan, adam balasy ony bólikterge bólip týsinuge úmtylady. Ólsheuli aqyl ózining kónilin qorshaghan ortagha audaryp, tabighat kórinisterin baqylaydy. Árbir kórinisting zandylyghyn týsinip, olardy oryndaytyn syrtqy kýshterdi sezinip, sol kýshterge tabyna bastaydy. Osylay aruaqtargha, nemese perishtelerge tabynu payda bolyp, alghashqy monoteizm (bir Qúdaygha tabynu) poliyteizmge (kópqúdaygha), yaghny yazychestvogha  ainalady.

Aruaqtar, perishteler, jәne basqa da әlemdi basqaratyn quat iyeleri Alla taghalanyng yqpalymen ómir sýretin, músylmansha aitqanda, Onyng búiryghyn oryndaytyn qatar әlemderdegi jan iyeleri. Eger tek qana solardy eske alyp, solardyng yqpalymen ghana ómir sýrgende, býkil әlem Jaratushysy, barlyq dinderding negizgi maqsaty bolyp tabylatyn Alla taghalany esten shygharyp, úmytyp ketu qaupi bar. Osylay, músylmansha aitqanda «Allagha serik qosu» payda bolady. Búl óte qauypty. Sebebi, olar bir Bolmystyng bólikteri ghana, Qúdaydyng kómekshisi ghana bolghandyqtan, olar adamardy bir ortagha birtútas etip biriktire almaydy. Olardyng kómegi fәny әlemdi ghana qamtityn shekteuli. Olar Alla taghalanyng tolyq yqpalynda. Allanyng qalauynsyz eshtene de jasamaydy. Aruaqqa tabynu oy jýieni bólshektep, adamdy Bolmystyng ruhany bóliginen materialdyq bóligine týsirui mýmkin. Osylay adam ruhany dengeyden materialdyq dengeyge qúldyrap, zattyq әlem yqpalyna týsip qalady. Al zattyq әlem qasiyeti túraqsyz, ýnemi ózgeristegi uaqytsha kórinister men nadandyq biylegen qasiret ekeni belgili. Búl materialdyq ómir zandylyghy.

Osylay, tәnirshildik týrli úghymdargha bólinip, olar týrli aghymdardy tudyrady. Qoghamnyng birtútastyghy búzylyp, týrli bólikterge bólinedi. Adamnyng oy jýiesi tarylyp, qogham qúldyru jolyna týsedi. Sol kezde qúldyraghan ómirdi qalpyna keltiru ýshin din payda bolady. Búl qúbylysty hakim Abay ózining «Allanyng Ózi de ras, sózi de ras» óleninde bylay dep týsindiredi:

Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi,
Olargha kez kezimen nәby keldi.
Qaghida sharighaty ózgerse de,
Taghrif Alla esh jerde ózgermedi.

Zattyq әlem ómiri (sharua) uaqyt (zamana) yqpalymen kýnde ózgeredi. «Kýnde» degen sóz «ýnemi» degendi bildirip túr. Ómir ýnemi ózgeriste. Búl ózgeris tәn qúmary yqpalymen ómirdi tómenge qaray tartady. Sol sebepten «Qaghida sharighaty», yaghni, alghashqy Bolmys turaly úghymdar ózgeredi. Qogham qúldyrap, ómir búzyla bastaydy.

Zamana, sharua, minezding kýnde ózgeru sebebi jan nәpsi yqpalymen zattyq әlem yqpalyna týsip qalady. Osylay tәn qúmary men jan qúmarynyng kýresi tuady. Búl kýreste tәn qúmary ýnemi jenip otyrady, sebebi jan ruhany әlem emes, ózine jat materialdyq әlemde. Nәpsi yqpalymen jan ózin materiyamen balap, zattyq sipat alady. Jan ózining ruhany qasiyetterin materiya arqyly qanaghattandyrugha úmtylady. Zattyq әlem jalghan jәne qasiretke toly bolghandyqtan, adam zardap shegedi. Osylay býkil qogham zattyq sipat alyp, materiyalyq ómirding zandylyghy boyynsha irip-shirip, órkeniyeti tómendep, qúldyrau jolyna týsedi. Sol kezde olardy qalpyna keltiru ýshin kez kezimen nәbiyler (elshiler) keledi. Adamzat qoghamy ózgergenmen, Alla mәngilikti, sondyqtan, Ony týsinu (taghriyf) de mәngilikti. Elshilerding Alla turaly әkelgen habary da, yaghny týsirgen kitaptary da  mәngilikti. Qasiyetti kitaptardyng joghary әlemderden týsetindikten, olardyng barlyghy da haqiqat ekenin bildiredi Abay. Elshiler qasiyetti kitaptar týsirip, Bolmystyng mәngilikti zandylyqtaryn týsindirip, qoghamdy ýndestirip, bolmys ýilesimdiligin qaytadan qalpyna keltiredi. Jana dinder osylay payda bolady.

Adamzat tarihynda búghan arabtar ómiri jaqsy dәlel. Islam dini arab halqyna Múhammed (s.gh.s.) arqyly berildi. Islamgha deyin arabtarda kópqúdaylyq payda bolyp, әrbir taypa ózderining babalaryn Qúday retinde qabyldap, tabynghan. Árbir taypa ózderining aruaqtaryna mýsin jasap, Bir Jaratushyny úmyta bastaghan. Sóitip, Jogharghy Kýshpen baylanysyn ýzip, ruhany quattan aiyrylghan elde birlik bolmay, taypalar bir-birimen ýnemi jaulasyp, adam ómiri beybereketke ainalghan. Halyq qúldyrau jolyna týsip, el azyp-tozyp ketti. Adamgershilik ayaqqa basylghany sonsha, tirshilik óz baghasynan aiyrylyp, jana tughan qyz balany túrmysqa shyqqansha masyl kórip, tiridey jerge kómu salty bolghan. Sol kezde úmytylghan diny qaghidany qalpyna keltiru ýshin Alla taghala Ózining elshisi Múhammed (s.gh.s.) payghambardy arabtargha jiberdi. Islam boyynsha Alla býkil bolmysty qamtidy, Alladan basqa eshtene joq. Alladan basqa da bar degen úghym «Allagha serik qosu» bolyp tabylyp, qabyldanbaydy. Osylay islam dini payda bolyp, adam úghymynda Bolmys birligi qalpyna keltirildi. Jana din bytyraghan eldi biriktirip, arabtar kýsh alyp, islam әlemning kóptegen aumaghyna tarady. Osylay adamzatty qúldyrau jolynan alyp shyqty.

Bir Jaratushygha tabynu Onyng jaratqandaryn da qamtityndyqtan, Alla taghalanyng jaratqandary bolyp tabylatyn aruaqtar da riza bolyp, ózderining úrpaqtaryna kómegin ayamaydy. Dinning aruaqtar arqyly taraytynyna hristianda da, islamda da kóptegen dәlelder bar. Bir mysal keltireyik. Islamnyng jana taray bastaghan kezinde birde Múhammed (s.gh.s.) payghambar qughynshylardan qútylu ýshin ýngirding ishine kiredi, sol kezde qughynshylar da kelip jetken. Biraq ýngirding kireberisi órmekshining torymen jabylghanyn kórgen. Qayran qalghan qughynshylar ýngirde eshkim joq dep payymdap, ketip qalypty. Sonda ýngirdi órmekshi torymen kim japty? Áriyne, aruaqtar. Biraq aruaqtar Alla taghalanyng qyzmetshisi, Onyng búiryghyn oryndaushysy bolghandyqtan, búl Alla taghalanyng isi dep qabyldanady. Sondyqtan, islam alghashqy qalpynda Bolmysty tolyq qamtyp, sheksiz Allany Onyng kórinisi retinde qabyldaghan. Keyinnen ghana fәny әlem yqpalymen islamnyng ózi týrli aghymdargha bóline bastady.

Islam dinining kóptegen elderge su tasqynynday tez jayyluy Bolmys kórinisterin Alla taghala arqyly bir ortagha biriktire aluynan bolsa kerek. Osylay әlemder baylanysy qalpyna keltirildi.

Hristian dinining payda boluy da osyghan úqsas boldy. Osydan eki myng jylday búryn Rim imperiyasy týrli Qúdaylargha baghynyp, poliyteizm payda bolghan son, adamdardyng ruhany dәrejesi qúldyraghany sonshalyqty, Abay kórsetken «jarym adam» dengeyine týsip, tek qana «nan men qyzyq» kerek qyldy. Nәpsi yqpalymen jynys qatynasy shekten shyghyp, adamdardyng ózara baylanysy búzylyp, qogham azyp ketti. Soltýstik europadaghy vikingter de osynday jaghdayda boldy. Olarda ózderining Qúdaylaryna adamdy qúrbandyqqa shalu ghúrpy da boldy. Europa halyqtaryna Isa payghambar arqyly monoteistik hristian dini týsip, olardy kópqúdayylyq shenberinen alyp shyqty.

Buddizmning kelui de osyghan úqsas. Osydan eki jarym myng jyl búryn Indiyada vedalyq aghym qúldyrau jolyna týsken. Halyq kópqúdayylyqqa berilip, dinning tek qana syrtqy rәsimine kónil bólip, ishki mәni úmytyla bastady. Búl qúrsaq qamyn órshitip, týrli jan iyelerin qúrbandyqqa shalu kóbeydi. Qogham qúldyrau jolyna týsti. Osy kezde saq taypasynan shyqqan alghashqy esimi Siddharta (tarihta «Shakiya muniy», qazaqsha «saq danyshpany» degen esimi qalghan), keyinnen Budda atalghan danyshpan kelip, Budda dinin taratty. Budda dinining negizgi mәni -- jan iyelerine qiyanat jasamay, barlyghyn biriktirip, Bolmys (sanskritte «Dharma») ýilesimdiligin qalpyna keltiru.

Mine, osy qysqasha sholudan kóretinimiz, barlyq dinder Abay kórsetken sebep boyynsha keledi eken. Ol sebep: «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi», sondyqtan, «Olargha kez kezimen nәby keldi».

Al Tәnirdi býkil bolmys kórinisi retinde qabyldaghan ejelgi kóshpeli adamdargha býgingidey dinning qajeti joq edi, sebebi olardyng ýilesimdi ómiri tabighy týrde boldy, yaghny ómirding ózi olar ýshin din boldy. Shynghyshan dәuirinde tәnirshil týrkilerding islam elderin jaulyp alyp, hristian dinindegi Europa elderine de ýlken soqqy berui osynyng jaqsy dәlelderi. Al kóshpeli ómir salty búzyla bastaghanda ýilesimdilikti qalpyna keltiru ýshin arnayy Quat kerek. Ol Quatty Alla taghala din retinde beredi.

Shynghyshan imperiyasy әlsirep, ydyraghanda kóshpeliler de osylay jana dindi qabyldady. Orta Aziyagha onynshy ghasyrdan bastap ene bastaghan islam dinin Altyn Orda dәuirinde  kóshpeli týrki halyqtary, onyng ishinde qazaq halqy, tolyq qabyldady.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz