Qazaq sóz ónerine qúmartqan, óz әlinshe sóz sýiegin tanityn, jiligin shaghyp mayyn iship, kemigin kemirip, qazaq sózining basqa arnagha týsip bara jatqanyna ynta-shyntasymen jany ashy qaraytyn maman bolmasaq ta, әdebiyetke әues, sóz quar bizder ýshin, kýiip-pysyp, qoq bolyp ketetin tústar kóp-aq…

Birde әlem jelini aqtaryp otyrsam: «Aq saghynysh kemesi, sәuletayyma qaray jyljyp kele jatyr», - depti bir әn mәtininde. Ol aq saghynysh toly kemesi tenizde me, qúrlyqta ma, ol jaghy beymәlim. Áyteuir bir aq saghynysh kemesi, sәuletayyna qaray jyljyp kele jatyr eken, әn sózi ýshin jazsa kerek. Ólenning úzyn yrghasy osylay, keme bolghasyn suda jyljyp kele jatqan shyghar deyin desen, biraq aqyn qúrlyqta tuyp óskendey. Bir keme aq saghynshqa toly jyljyp kele jatqan, shirkinning sәuletayy qanday jan eken desenshi? Peri me, әlde hor qyzy ma, qaydam? Onysyn da qoyshy, osy sózge bir qansha kampozitor symaqtar әn jazyp tastaghan ghoy. «Keng taralghan әn» dep taghy bir jel ókpe jýrgizushining tanystyryp jatqanyn estip, apam da an-tan, men de an-tang boldyq.

IYә, jón delik. Qazaqta, «sarghayghan saghynysh bar» edi, al «aq saghynysh» qaydan payda boldy eken? Zamangha qaray, kesertkige (hamilongha) úqsap, saghynyshta mausym, mezgil sayyn ózgeriske úshyrap, týrlenip túra ma eken әlde, kim bilsin? Endi bir dәuir aunaghanda kók saghynysh payda bolmasyna kim kepil?..

Aytpaqshy, «Jasyl týn» degen óleng jazghan aqyn da bar eken. Tipti osy ólenining atymen «Jasyl týn» degen jinaq shygharypty. «Qaranghy týn», «Maqpal týn», «Ayly týn», «Kógildir týn» degen bolushy edi, «Jasyl týn» qaydan shyqqan? «Jasyl jol» degendi estigenbiz, óitkeni kók maydsada, kókalda, jasyl jaylauda shalghynnyng ýstimen jýrseniz әriyne jasyl jol bolary anyq. Al «Jasyl týn» basqa ghalamshargha shyghyp alyp tómen qaraghanda týn «jasyl týn» bolyp kórinetin shyghar, ol jaghyn biz bilmedik. Osyny jazghan aqyn bilmese...

Taghy bir әn sózinde: «Jýreginnen bir oryn ber bos bolsa» depti bir aqyn, mәssaghan… Búghan da kampozitor әjep-tәuir enbektenip notalaryn órip, әn jazypty. Endi kampozitordyki naghyz enbek. Biraq aqynnyng «jýreginnen bir oryn ber bos bolsa» degenine qaraghanda, adamnyng jýregi emes, bir jaqqa jýrgeli túrghan jenil kólik nemese avtobus ba dersin. Eriksiz «nedegen ýlken jýrek» dep, keudendi sipalaysyn. Áy qaydam, bara-bara adamdardyng jýregi myna zaman taghy bir aunay qalasa qoghamdyq kólikke ainalyp ketetin bolar degen oigha kelesin…

Al, endeshe! «Qarbyz mún» dep qoyyp qalypty bir aty tanys, keusildey bir aqyn! «Tәtti mún» degeni ghoy, endi qaytsin-ay… Yapyray, aqynnyng kim boluynda nemiz bar, biraq sonyng sózi ghoy taldaytynymyz.

«Qarbyz mún» búl qanday múng bolghany sonda? Múnnyng bәri qarbyz siyaqty qypqyzyl, dәmi til ýiiretin tәtti bolsa, quanysh, júbanyshtyng ne keregi?! Sony jaryp jep, ezip iship jýre bermey me búl halyq. Qazaq kóp genosidke úshyraghan halyq qoy, kóp jәugershilikti de tarihta basynan ótkergeni anyq. Zamannyng úshqan qústay damuyna ilesip sol qalyng qayghysy, múny boyyna ýirenise kele, ezilgen qarbyzday, qoymaljyngha ainalyp qalghan joq pa eken? Áytpese, qazaq týbir sózinde, túraqty sóz tirkesinde «Qarbyz mún» degen termin joq siyaqty edi, múny estigen kelesi úrpaqtyng múny,  kartóshki múng (kartop), qyzghanaq múng (pomidor), qyryqqabat múng (kappusta), sәbiz múng bolmasyna kim kepil?!.

Al ony azsynyp jýrgende, bir aqynymyz: «Qúzghyn mún» dep qoyyp qalypty bir óleninde... Aldynghy tanymal aqyn aitqan «qarbyz múndy» jaryp jep otyrghanda, ekinshi aqynnyng múny kәduelgi, «qonq, qonq, qonq» dep aspanda úshyp jýretin, qúzghyngha ainalyp, aspangha bir-aq kóterildi, endi qayttik?! Aspanda úshyp jýrgen qúzghyn múndargha, jay halyqtyng qoly qaydan jetsin, osynday aqyn symaqtar bolmasa…

Búl «Qúzghyn mún» qaydan qonqyldap úshyp kele qaldy eken dep sózding aqtardyq. Qazaqtyng týbir sózinde «qúzghyn mún» degen termin joq bolyp shyqty. Álgi aqynymyz qiyal әleminde qonqyldap ózinshe ómir sýrip jýripti.

Biraq, býgin «qúzghyn mún» bolady dep barmaq kórsetip ketsek, erteng úrpaqtardyng múny – «qargha mún», «kýikentay mún», «sauysqan mún», «ýki mún» bolyp auysyp ketetini dausyz…

Al, ony azsynyp jýrgende taghy bir aqyn, «qúlyn jyr» dep qoyyp qalmasy bar ma? Búl may tilesen, mine qúiryq degenning ózi boldy ghoy. Aqynnyng sóz lәminde, «qúlyn jyr» iyen dalada, shyrqyrap túr eken. Bәlkim jetim qúlyn shyghar, bәlkim auzyna saqau shyghyp ýiirinen bólinip kóz jazyp qalghan bolar, әiteu «shyrqyrap túr» deydi.

Elding bәri, aqyndar qosyny aldygha ketip qalghan ghoy, shyrqyraghan qúlyn jyrgha, qaraugha múrsa joq qarbalas qoy…

Oy, qúlyn jyr, qúlyn jyr,

Elder bizge kýlip júr?!

Qazaqta «qúlyn jyr» degen termin joq, Osydan bylay bilip jýr! – dep bireui de aityp, eskertpegen ghoy, sol «qúlyn jyrdyn» avtoryna. Sol sebepti ol óz aldyna shyrqyrap shaba bergen, shaba bergen, jetim jabaghygha úqsap.

Býgin, qazaqta «qúlyn jyr» bolady desek, ertengi úrpaqta, qúnan jyr, baytal jyr, bie jyr, dónen jyr, besti jyr, at jyr, aighyr jyr ýiirimen órip kisinep ketetini dausyz. Óitkeni mezgilge ilesip, býgingi "qúlyn jyr" erteng tay, birsýgini qúnan bolyp ýlkeye beredi ghoy…

Al, jalghasty jeli qoldanushylardy, aqyndardy tyndalyq. Taghy bir aqyndar shoghyry tym kóz jetpes biyikke, kóterip ketken, ólenderin oqysan, Aspandy qaqpa ghyp qaghyp, júldyzdardy birin-birine qosyp oinap jýr. Qúddy aspan әleminining shaq-shәlekeyin shygharghan, Qytaydyng «Batysqa sapar» telefilmining maymyl keyipkeri Sun-uking dersin. Búl óleninen esh nәrse úgha almaysyn, birin-biri soghylghan aspan deneleri, domalap jýrgen tәumen tas. Aralap qashyp jýrip әreng qútylasyn, búl zúlymattan, esindi әzer jyyasyn.

Al, ony azsynyp jýrgende әlimsaqtan beri, qara ólenmen kelgen el, sosializm zamanynda, qyzyl jalqyn otqa qaqtalyp, qyp qyzyl óleng jazghan, qyzyl әn aitqan halyqpyz ghoy. Zorlanyp bolsa da, odan jahandanudyng tәsirine úshyrap, bәdik ólender de jazyp saldyq. Ony jalanash, jalpygha aitqannan úyalyp «erotika» dep qoyatynymyz taghy bar.

Endi óstip jýrgende, baghanaghy aqynnyng aitqan, bir keme «aq saghynyshy» siyaqty, «aq ólen» degen óleng payda bylypty. Dey túrghanmen jylqyny – donyzgha, shybyndy – qonyzgha budandastyryp jatqan zaman ghoy búl. Bәri de bolatynynyna kýmәnimiz joq. Biraq, sol «aq óleni» oily bolsa, bayaghydaghy sóz biyigine kóterilgen, Omarghazy Aytanúly aghamyzdyng tonikalyq ólenderindey oily bolsa, aitarymyz joq edi.

Al, aq óleni týskir de, ne bir týiir úiqas, ne bir shaqa oy joq shirkin-au.

Ne qara sózge, ne qara ólenge úqsamaydy. Búl jerde barlyghyn bir shybyqpen aidap barajatqan joqpyz, ishinarasyn aityp otyrmyz ghoy. Úzyn qúlaq esek pen, kәduelgi jylqy shaghylysyp, ne jylqy emes, ne esek emes qashyr degen bir túqymy túzday qúryghyr hayuannyng payda bolghanynday…

Al, sosyn ólennen jalyqqanda aqparat salasyndaghy, әlem jelidegi, kisilerding sóz lәmine nazar salasyn. múnda, aqyngha da jazushygha da, jaqyn sózuarlaryng bar ghoy. «Aspan asty eli» deydi bir jurnalist bir kýni, Qytaydy aitqany bolsa kerek, mәssaghan! Sonda biz aspannyng ýstinde ekemiz nemese aspannyng astynda emes ekenbiz ghoy dep qalasyn?!

Búryn, bala kezimizde estigen bir ertegide aityluynsha jer ýsh qabat bolady mys… Aspannyng ýstindegiler belbaudy qyl moyynnan, ortasyndaghylary belinen, al aspannyng astyndaghylar eki ayaghynyng tobyghynan baylanady eken deytin… Bәlkim, onsyz da túsauly elge, aitqan astarly sózi me degen oigha kelesin.

Búl jerde de, kelesi úrpaq jurnalisterin de eskergen jón siyaqty, býgin eldi aspan asty desek, erteng úrpaqtar olardy jerding jaryghyna tyghyp jiberui ghajap emes qoy…

Al, endeshe ol olma? Bir jurnalist «aydy aspangha bir-aq shyghardy» demesi bar ma, sóz arasynda, mәssaghan! Onsyz da aspanda túrghan aidy, kimder әure bolyp sýirelep júr eken, әtten?! Býgin biz aidy sýirep aspangha bir-aq shyghardyq desek, kelesi úrpaq qaytadan әkele almay, qinalyp qalady-au…

Sonymen osylaydan osylay, býgingi aqyndar men sózuarlardyng oilap tapqan jana terminderine jip tagha almay sharshaysyn. Onsyz da dýbara bolyp, tili shúbarlalyp bara jatqan eldi odan sayyn jargha iytergendeymiz.

Últ kósemi Aqymet Baytúrsynúly: «Sózi joghalghan últtyn, ózi de joghalady» degen asyl sózi eske týsedi. «Týgel sózding týbi bir, týp atasy Mayqy bi» demekshi qazaq sóz jýiesining týp tamyrynan auytqyp, jana termin oilap tauyp, qaryq qylmay-aq qoysaq eken degen oida qalasyn. Biz jana termin jasamay-aq, onysyzda qazaqtyng sózdik qory bay tilding qatarynda ghoy ainalayyndar-au… Neden salsang sodan shyghady ghoy shirkin!

Men jogharyda, janadan termin oilap tapqan kisi bolyp, onsyz da bay tilimizdi bayytyp jatyrmyz dep, aqter-kókter bolyp jýrgen, bir bólim aqyndar men sózuar jurnalysterdin, ólenine, jalpy shygharmasyna emes, joqtan tapqanday bolghan bir-bir auyz sózine ghana toqtaldym. Keshirersizder, iygi jaqsylar!

Qazaq týbir sózinde onday mәnsiz terminder joq, shyraqtarym, esterindi jiyndar, ainalayyndar?!.

Aq saghynysh, qazaqta joq halqym-au, dýbәrә til, dýmbilez oi, arty jau. Álek bolyp «aydy aspangha shygharyp», «Qúlyn jyr» dep termin jasau artyq nemese bosqa әureshilik búl.

Bizder aitsaq, «qúzghyn mún» men «qarbyz mún», sóz negizi óshkendigi arghy izdin. Qighash týsip mazalaydy-au úrpaqqa, mandaydaghy ana tildey jalghyz kýn dep oiymyzdy aiaqtaymyz.

Baqytbek Talghat

Abai.kz