Týrkiyada jergilikti әkimshilik saylauy

Ádil, ashyq jәne jýieli saylau – qazirgi demokratiyanyng eng negizgi elementi bolyp tabylady. Demokratiyalyq elderding eng basty talaby – biyleushiler biylikke saylaushylardan, yaghny basqarylatyndar arqyly qol jetkizedi. Búl ókilettikter kezekti saylau arqyly janartylady. Saylau arqyly basqarylatyndar biyleushilerding sayasaty men әreketterine dauys beredi; Olar biyleushilerdi ong nemese teris maghynada baghalaydy.

1946 jyly kóppartiyalyq jýie engizilgennen beri Týrkiya túraqty, әdil jәne ashyq saylaular ótkizilgen elderding biri bolyp tabylady. Týrkiyadaghy saylaular Jogharghy saylau kenesi (YSK) siyaqty qúrylghan instituttar arqyly tәuelsiz sudiyalardyng baqylauymen ótedi. Sondyqtan Týrkiyanyng saylau qauipsizdigi men azamattardyng saylau jәshigine senimin qamtamasyz etu túrghysynan sayasy mәdeniyeti damyghan.

Týrkiyadaghy saylaugha jәne jәshikterge degen senimning kórinisin saylaugha qatysu kórsetkishinen de bayqaugha bolady. Týrkiya 2023 jyly 14 mamyrda ótken Preziydenttik jәne Parlament saylauymen Ekonomikalyq Yntymaqtastyq jәne Damu Úiymy (EYDÚ) elderi arasynda saylaugha qatysu kórsetkishi boyynsha eng joghary qatysu kórsetkishine ie 3-shi el boldy. YSK derekterine qaraghanda, 14 mamyrdaghy saylaugha ishki qatysu kórsetkishi 88,92 payyz bolsa, Preziydent saylauynyng ekinshi kezeni ótken 28 mamyrdaghy saylauda búl kórsetkish 85,72 boldy. EYDÚ jәne Demokratiya jәne saylaugha jәrdemdesu halyqaralyq instituty (IDEA) derekterine qaraghanda Týrkiya 14 mamyrdaghy ishki saylaugha qatysu kórsetkishimen AQSh, Fransiya, Germaniya jәne Úlybritaniya siyaqty kóptegen Batys EYDÚ mýshe elderin artta qaldyrdy. Búl derekterding taghy bir tanghalarlyq túsy Týrkiyadaghy saylaugha qatysu kórsetkishi Shvesiya, Daniya, Jana Zelandiya, Islandiya, Niyderlandy jәne Norvegiya siyaqty saylaugha qatysu 80 payyz shamasynda bolghan elderden de joghary.

Týrkiyada 31 nauryz jeksenbi kýni jergilikti ýkimet jalpy saylauy ótedi. Týrkiyanyng demokratiyalyq qúndylyqtargha adaldyghyn jәne jergilikti ýkimetterge degen janashyl kózqarasyn kórsetetin 31 nauryzdaghy jergilikti ýkimet jalpy saylauy últtyq jәne halyqaralyq arenada ýlken manyzgha iye. Sonymen qatar osy saylau prosesinde qauipsiz jәne әdil sharttarda jýrgizilgen nauqandar Týrkiyanyng jergilikti ýkimetterge berilgen manyzdylyq túrghysynan aimaqtaghy demokratiyalyq kemeldengen jetekshi elderding biri ekendigining belgisi.

Halyqtyng mún-múqtajyn, súranysyn qanaghattandyruda birinshi oryngha qoyatyn jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynyng zaman talabyna say kózqarasy men perspektivasy boluyna asa mәn beretinimizdi aitqym keledi. Búl prosesting halyqtyng demokratiyalyq qatysuyn jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarymen baylanysyn nyghaytuda tiyimdi ról atqaratyny shyndyq.

Bizde birneshe jyldar boyy qoldanyp kelgen innovasiyalyq munisipaliytet tәsilin erekshelendiretin nәrse - ol adamdardyng ómir sýru sapasyn jaqsartugha, barlyq jaghdaylarda ashyqtyqty, eseptilikti jәne eng bastysy, tehnologiyany tiyimdi qoldanu men túraqty damumen birge azamattargha baghyttalghan әkimshilikterdi qúrugha baghyttalghan jobalar.  Osy kózqarastyng alghashqy qadamy jәne naqty ýlgisi - 1994 jylghy jergilikti saylaumen Ystambúl qalalyq әkimshiligin basqaru mindetin atqarghan Preziydentimiz Rejep Tayyp Erdoghan myrzanyng basshylyghymen Týrkiya әkimshilik basqaru salasynda manyzdy qadamdar jasady. Osydan 30 jyl búryn Preziydentimiz úsynghan qyzmet kórsetu sayasaty men kózqarasyn saqtau munisipaliytetterding negizgi sayasy kózqarasyn qúraydy. Sol sebepti, aldaghy jergilikti saylaugha úqsas kózqaras, ústanym pen qyzmet kórsetu tәsilin saqtau últtyq jәne halyqaralyq arenada demokratiyalyq qúndylyqtarymyz ben әleumettik tútastyghymyzdy odan әri nyghaytady dep senemiz.

2024 jyldyng 31 nauryzynda ótetin jergilikti saylaudy Týrkiyanyng demokratiya jolyndaghy manyzdy kezeni retinde kóremiz. Búl saylaudyng da Týrkiyanyng aimaqtyq kóshbasshylyq kózqarasyn nyghaytudaghy taghy bir qadamy dep oilaymyz jәne ony elimizding demokratiyalyq túrghydan jetiluin jәne әleumettik túraqtylyqty arttyratyn jalpygha birdey manyzdy әreket retinde qabyldaymyz. Búghan qosa, búrynghy barlyq saylaular siyaqty, búl saylau da týrik halqynyng demokratiyalyq ýderisterge tiyimdirek qatysuyna mýmkindik beredi; Osylaysha, demokratiyamyzdyng nyghangyna septigin tiygizetin bolady.

31 nauryzdaghy saylaudyng taghy bir manyzdy túsy – búl saylaudan keyin 4 jyl ishinde jana saylau ótkizilmeydi. Osy 4 jylda Týrkiya Preziydentimiz Rejep Tayyp Erdoghan myrzanyng basshylyghymen bastalghan damu bastamalaryn bәsendetpey jalghastyrady. Songhy jyldary baylanys salasynan diplomatiyagha, ekonomikalyq damudan infraqúrylymdyq investisiyalargha deyin barlyq salada kórsetiletin qyzmetter jalghasyn tabatyn bolady. Sonymen qatar, Týrik ghasyryna jana jәne azamattyq konstitusiyamen kiru maqsaty aldaghy 4 jyldyng eng manyzdy mәsele men kýn tәrtibi bolmaq.

Osy kózqaras ayasynda Týrkiya demokratiyalyq standarttaryn jogharylatyp, tabys pen әl-auqat dengeyin arttyryp, aimaqtyq jәne jahandyq akter bolu jolynda Týrik ghasyryn qúrugha úmtylady. Týrki әlemindegi aimaqtyq yntymaqtastyq pen seriktestikterdi úlghaytu arqyly Týrkiya ghasyrynyng Týrki әlemi ghasyry boluyn qamtamasyz etu qazirgi kezendegi basymdyqtarymyz, basty maqsatymyz bolyp qala beredi. Bizding eng negizgi sayasy úranymyz – Týrki memleketteri úiymynyng týrki әlemining mәselelerine túraqty sheshim tabuda tiyimdi boluy. Sonymen qatar Týrkiyanyng sayasy sezimtaldyghyna, әsirese FETÓ jәne DAISh siyaqty terror úiymdarymen kýresuge qatysty ústanymdaryna týsinistikpen qaraudy dos jәne bauyrlas týrki әleminen kýtetinimiz anyq jayt.

31 nauryzda ótetin saylaudan keyin Týrkiya demokratiyalyq mәdeniyetine jana sәtti saylaudy qosady degen senimdemiz, sonymen qatar Ystambúl jәne Ankara  qalalary siyaqty barlyq provinsiyalaryn Týrkiya ghasyryna dayyndaydy. Últtyq damu, 6 aqpandaghy jer silkinisinen zardap shekken qalalardyng qayta jandanuy men qúrylysy, Ystambul siyaqty jer silkinisi bolu qaupi joghary qalalardyng jer silkinisine tózimdi qalalargha ainaluyn qolgha alu saylaudan keyingi eng manyzdy maqsatymyz bolmaq.

Týrkiya búdan bylay da osy uaqytqa deyin jasaghanday saylaudy demokratiyalyq proseduralar ayasynda ótkizedi, ýkimeti men oppozisiyasy saylau jәshikterining nәtiyjelerine qúrmetpen qaraydy jәne eng bastysy Týrkiya ghasyryn qúrudy jalghastyrady. Sondyqtan 31 nauryzdaghy jergilikti basqaru saylauy ishki jәne syrtqy dinamikasy túrghysynan Týrkiyanyng bolashaq onjyldyqtaryna әser etetin saylau dep aitugha bolady.

Fahrettin Altun,

Týrkiya Preziydentining kensesindegi baylanys bólimining basshysy

Abai.kz