Birinshi әngime

Keyingi kezde elimizde til janashyrlary osy mәsele tónireginde kóptep shoq qozdyruda. Bir jaghynan, búl til janashyrlary ýshin, jalpy qogham ýshin jaghymdy qúbylys. Sebebi, Qazaqstanda ghana emes, әlemning barlyq elderinde «til mәselesi» – memlekettik strategiyalyq mәseleler qataryna jatady.

Jalpy, qazirgi zaman tehnogendik satygha ayaq basty. Búl kezende «til mәselesin» belgili bir ortaq algoritmdi negizge ala otyryp sheshuge tolyq mýmkindik bola túra, qazir búl mәsele memleketaralyq qaqtyghystargha sebep bolyp otyrghany ras. Býgin sonyng tarihynan bir ýzik әngime úsyndyq:

Mysaly, kenes zamanynda‑aq Ukraina halqy ózining jetistikterimen Reseymen terezesi teng túrghan bolatyn. Ásirese, ukrainalyqtardyng ruhyn so kezdegi Lobanovskiy jattyqtyrghan Kiyevting «Dinamo» komandasynang Evropadaghy superkubokty iyelenui, onyng shabuylshysy Blohinning «Altyn dop» iyegeri atanuy siyaqty jenister – halyqtyng ruhyn keremet joghary kóterip jiberdi. Ukraina 1991 jylghy «tәuelsizdik sheruine» osynday órshil ruhpen engen bolatyn...

Sondyqtan, tәuelsiz Ukraina «til mәselesinde» ishtey jarylyp, «batys» jәne «shyghys» bolyp ekige bólindi. Alayda, memlekettik til retindegi ukraina tilining damuy evolusiyalyq baghytta ótip jatty. Áriyne, ol evolusiyada basymdyq ukraina tili jaghynda bolghany ras, sebebi, memleketti qúrushy halyq ‑ ukraina halqy edi.  Jaghday osylaysha «ishki mәsele» kýiinde ótip jatqan kezde, shyghystyq ukrainadaghy últy orys túrghyndary «orys tiline qysym kórsetilude» degen mәseleni kóterip, ol súraqty endi ghana ózining úlyiyperiyalyq sayasatyna bet búra bastaghan Reseydegi «orys әlemi» baghdarlamasyna engizdi.

Osylay, «Russkiy mirge» enip alghan Ukrainadaghy «til mәselesi» Resey men Ukraina arasyndaghy alghashqy qaqtyghystargha sebep bolyp, shiyelenis tudyra bastady... Biraq ony der kezinde eshkim sheshpedi:  Ukraina ‑ «búl óz‑ózinen retteletin súraq» dep beyghamdyq tanytsa, Resey – ol ónirlerde ózderining «Russkiy miyr» ókilderin jasaqtay bastady. Odan ózge, búnyng «kóshirmesi» Ukrainanyng Qyrym týbegine  qaray jetkizildi...

Aqyr sonynda eleusiz ghana «til mәselesi» «Orys әlemimen» tolyq úshtasyp, odan әri «KSRO-ny qalpyna keltiremiz» degen úranmen «úlyorystyq imperiyalyq iydeyamen» jalghasar arnasyn tapty. Ol eki el arasyndaghy memleketaralyq  qatynastaghy naqty әreketterge úlasty. Al, ol kezde, endi, búl súraq «beybit týrde sheshilui mýmkin» degen satydan ótip, «qaqtyghystyq jaghdaygha әkeletin» satygha jetip ‑ «auru tym asqynyp ketken» kýige kelgen edi...  Mine, qazir osynyng jalghasy eki el arasynda tútas әlemning «bas auruy» bolyp otyrghan Resey men Ukraina arasyndaghy naghyz qandy soghysqa úlasty.

Biraq, endi búl soghysta «til mәselesi» jayyna qaldy. Ony tolyqqandy «agressorlyq soghys әreket» almastyrdy. Búl soghysta «eldi tәuelsizdiginen ajyratu», «halyqaralyq zandarda moyyndalghan territoriyalyq derbestikti joi» siyaqty maqsattar algha shyqty. Osynyng bәri de bir kezderi «til mәselesinen» tuyndaghan edi...

Bizge osydan qanday qorytyndy jasau kerek?

Búl súraqtyng qazirgi qazaqstandyqtar ýshin óte ózekti súraq bolyp túrghany ras. Ony jasyryp «jauyrdy jaba toqyghanmen»,  mәsele ózdiginen sheshile salmaytynyn – jogharydaghy aitylghan mysal bizge kórseti túr. Endeshe bizge aldyn‑ala qamdanu kerek.

Qalay qamdanamyz?

Onyng eng basty týiini – elimizdegi «orys tili» degen súraqtyng halyqaralyq «orys әlemi» baghytymen jalghasyp ketuinen saqtanu sharalaryn memlekettik dengeyde qarqyndy qolgha alu bolsa kerek. Yaghni, ol ýshin «bóten oidaghy» jekelegen azamattarmen әkimshilikter sharshamay‑talmay «týsindiru» júmystaryn jýrgizui qajet. Ákimshilikter elimizding barlyq azamattaryn últyna jәne dinine qaramay, «Qazaqstannyng barlyq eldermen terezesi teng tәuelsiz memleket» bolghanyn sanasyna sindirip, jýregimen qabyldatyp – «tek qana Qazaqstan azamatymyn» degen statusty moyyndauyn iydeologiyalyq túrghyda qamtamasyz etip otyruy shart. Búl – memlekettik qauipsizdikti qamtamasyz etudegi әkimshilikterge jýkteletin tótenshe memlekettik mindet! Onday sharany atqara almaghan әkimshilikterge «әkimshilik jaza qoldanu» tetikterin tez arada deputattar qabyldasa – óte dúrys bolar edi.

Al, ol óz kezeginde memleketting óz azamattaryna «memlekettigin sezdiru» atty auqymdy sayasatymen úshtasady. Onyng tetikteri – elimizdegi әleumettik jaghdaydy arttyru, túrmysty ýziksiz jaqsartu, ghylym‑bilim sapasyn kóteru, kóptegen óndiris oshaqtaryn ashu, ekonomikadaghy kóp salalar boyynsha  memlekettik óndiristing «ózin‑ózi qamtamasyz etu» dengeyin «memlekettik qauipsizdiktin» jogharghy shkalasyna jetkizu, onyng biri әri biregeyi – qoljetimdi azyq‑týlik pen kiyim‑keshek, túrmystyq zattar óndirisin arttyru jәne baghany túraqtandyru desek bolady.

Mine, osynaday auqymdy sharalardyng barlyghy derlik «memlekettik til» arqyly jýzege asar bolsa, onda, onymen birge qazaq tili de damidy, jәne, elde «industrialdy qazaqy tildik orta» qalyptasady.  Ol qazaq tilining qarym‑qatynas mәdeniyetin, etikasyn jana dengeyge kóteredi. Tilge qúrmet oyanady. Onymen birge, tildi úqqan azamattardyng «qazaq mәdeniyetine» degen birjaqty shalaghay kózqarasyn joyady. Yaghni, búl ýrdis iske qosylsa ‑  elimizding barlyq azamattary «qazaq mәdeniyeti» tónireginde toptasyp, qazaq mәdeniyetimen ruhaniy‑mәdeny assimilyasiyanudy erikti týrde qabyldaydy.

Áriyne, búl qazirgi qoghamdyq jaghdayda utopiya siyaqty shyghar. Biraq, beybit damu jaghdayyndaghy Qazaqstan halqynyng damu tendensiyasy osy baghytta ekenin eshbir «qarsy ilim» teristey almaydy. Qazaqstandyqtar ýshin qalasaq ta, qalamasaq ta – aqiqat osy!

(Býgingi «til sabaghy» osymen ayaqtaldy. Jalghasy bolady)

Ábdirashit Bәkirúly,

Filosof

Abai.kz