ءبىرىنشى اڭگىمە

كەيىنگى كەزدە ەلىمىزدە ءتىل جاناشىرلارى وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوپتەپ شوق قوزدىرۋدا. ءبىر جاعىنان، بۇل ءتىل جاناشىرلارى ءۇشىن، جالپى قوعام ءۇشىن جاعىمدى قۇبىلىس. سەبەبى، قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە «ءتىل ماسەلەسى» – مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق ماسەلەلەر قاتارىنا جاتادى.

جالپى، قازىرگى زامان تەحنوگەندىك ساتىعا اياق باستى. بۇل كەزەڭدە «ءتىل ماسەلەسىن» بەلگىلى ءبىر ورتاق الگوريتمدى نەگىزگە الا وتىرىپ شەشۋگە تولىق مۇمكىندىك بولا تۇرا، قازىر بۇل ماسەلە مەملەكەتارالىق قاقتىعىستارعا سەبەپ بولىپ وتىرعانى راس. بۇگىن سونىڭ تاريحىنان ءبىر ۇزىك اڭگىمە ۇسىندىق:

مىسالى، كەڭەس زامانىندا‑اق ۋكراينا حالقى ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن رەسەيمەن تەرەزەسى تەڭ تۇرعان بولاتىن. اسىرەسە، ۋكراينالىقتاردىڭ رۋحىن سو كەزدەگى لوبانوۆسكي جاتتىقتىرعان كيەۆتىڭ «دينامو» كومانداسىناڭ ەۆروپاداعى سۋپەركۋبوكتى يەلەنۋى، ونىڭ شابۋىلشىسى ءبلوحيننىڭ «التىن دوپ» يەگەرى اتانۋى سياقتى جەڭىستەر – حالىقتىڭ رۋحىن كەرەمەت جوعارى كوتەرىپ جىبەردى. ۋكراينا 1991 جىلعى «تاۋەلسىزدىك شەرۋىنە» وسىنداي ءورشىل رۋحپەن ەنگەن بولاتىن...

سوندىقتان، تاۋەلسىز ۋكراينا «ءتىل ماسەلەسىندە» ىشتەي جارىلىپ، «باتىس» جانە «شىعىس» بولىپ ەكىگە ءبولىندى. الايدا، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى ۋكراينا ءتىلىنىڭ دامۋى ەۆوليۋتسيالىق باعىتتا ءوتىپ جاتتى. ارينە، ول ەۆوليۋتسيادا باسىمدىق ۋكراينا ءتىلى جاعىندا بولعانى راس، سەبەبى، مەملەكەتتى قۇرۋشى حالىق ‑ ۋكراينا حالقى ەدى.  جاعداي وسىلايشا «ىشكى ماسەلە» كۇيىندە ءوتىپ جاتقان كەزدە، شىعىستىق ۋكرايناداعى ۇلتى ورىس تۇرعىندارى «ورىس تىلىنە قىسىم كورسەتىلۋدە» دەگەن ماسەلەنى كوتەرىپ، ول سۇراقتى ەندى عانا ءوزىنىڭ ۇلىيپەريالىق ساياساتىنا بەت بۇرا باستاعان رەسەيدەگى «ورىس الەمى» باعدارلاماسىنا ەنگىزدى.

وسىلاي، «رۋسسكي ميرگە» ەنىپ العان ۋكرايناداعى «ءتىل ماسەلەسى» رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى العاشقى قاقتىعىستارعا سەبەپ بولىپ، شيەلەنىس تۋدىرا باستادى... بىراق ونى دەر كەزىندە ەشكىم شەشپەدى:  ۋكراينا ‑ «بۇل وز‑وزىنەن رەتتەلەتىن سۇراق» دەپ بەيعامدىق تانىتسا، رەسەي – ول وڭىرلەردە وزدەرىنىڭ «رۋسسكي مير» وكىلدەرىن جاساقتاي باستادى. ودان وزگە، بۇنىڭ «كوشىرمەسى» ۋكراينانىڭ قىرىم تۇبەگىنە  قاراي جەتكىزىلدى...

اقىر سوڭىندا ەلەۋسىز عانا «ءتىل ماسەلەسى» «ورىس الەمىمەن» تولىق ۇشتاسىپ، ودان ءارى «كسرو-نى قالپىنا كەلتىرەمىز» دەگەن ۇرانمەن «ۇلىورىستىق يمپەريالىق يدەيامەن» جالعاسار ارناسىن تاپتى. ول ەكى ەل اراسىنداعى مەملەكەتارالىق  قاتىناستاعى ناقتى ارەكەتتەرگە ۇلاستى. ال، ول كەزدە، ەندى، بۇل سۇراق «بەيبىت تۇردە شەشىلۋى مۇمكىن» دەگەن ساتىدان ءوتىپ، «قاقتىعىستىق جاعدايعا اكەلەتىن» ساتىعا جەتىپ ‑ «اۋرۋ تىم اسقىنىپ كەتكەن» كۇيگە كەلگەن ەدى...  مىنە، قازىر وسىنىڭ جالعاسى ەكى ەل اراسىندا تۇتاس الەمنىڭ «باس اۋرۋى» بولىپ وتىرعان رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى ناعىز قاندى سوعىسقا ۇلاستى.

بىراق، ەندى بۇل سوعىستا «ءتىل ماسەلەسى» جايىنا قالدى. ونى تولىققاندى «اگرەسسورلىق سوعىس ارەكەت» الماستىردى. بۇل سوعىستا «ەلدى تاۋەلسىزدىگىنەن اجىراتۋ»، «حالىقارالىق زاڭداردا مويىندالعان تەرريتوريالىق دەربەستىكتى جويۋ» سياقتى ماقساتتار العا شىقتى. وسىنىڭ ءبارى دە ءبىر كەزدەرى «ءتىل ماسەلەسىنەن» تۋىنداعان ەدى...

بىزگە وسىدان قانداي قورىتىندى جاساۋ كەرەك؟

بۇل سۇراقتىڭ قازىرگى قازاقستاندىقتار ءۇشىن وتە وزەكتى سۇراق بولىپ تۇرعانى راس. ونى جاسىرىپ «جاۋىردى جابا توقىعانمەن»،  ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلە سالمايتىنىن – جوعارىداعى ايتىلعان مىسال بىزگە كورسەتى تۇر. ەندەشە بىزگە الدىن‑الا قامدانۋ كەرەك.

قالاي قامدانامىز؟

ونىڭ ەڭ باستى ءتۇيىنى – ەلىمىزدەگى «ورىس ءتىلى» دەگەن سۇراقتىڭ حالىقارالىق «ورىس الەمى» باعىتىمەن جالعاسىپ كەتۋىنەن ساقتانۋ شارالارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارقىندى قولعا الۋ بولسا كەرەك. ياعني، ول ءۇشىن «بوتەن ويداعى» جەكەلەگەن ازاماتتارمەن اكىمشىلىكتەر شارشاماي‑تالماي «ءتۇسىندىرۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزۋى قاجەت. اكىمشىلىكتەر ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارىن ۇلتىنا جانە دىنىنە قاراماي، «قازاقستاننىڭ بارلىق ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز مەملەكەت» بولعانىن ساناسىنا ءسىڭدىرىپ، جۇرەگىمەن قابىلداتىپ – «تەك قانا قازاقستان ازاماتىمىن» دەگەن ستاتۋستى مويىنداۋىن يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋى شارت. بۇل – مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى اكىمشىلىكتەرگە جۇكتەلەتىن توتەنشە مەملەكەتتىك مىندەت! ونداي شارانى اتقارا الماعان اكىمشىلىكتەرگە «اكىمشىلىك جازا قولدانۋ» تەتىكتەرىن تەز ارادا دەپۋتاتتار قابىلداسا – وتە دۇرىس بولار ەدى.

ال، ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنا «مەملەكەتتىگىن سەزدىرۋ» اتتى اۋقىمدى ساياساتىمەن ۇشتاسادى. ونىڭ تەتىكتەرى – ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدى ارتتىرۋ، تۇرمىستى ۇزىكسىز جاقسارتۋ، عىلىم‑بىلىم ساپاسىن كوتەرۋ، كوپتەگەن ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋ، ەكونوميكاداعى كوپ سالالار بويىنشا  مەملەكەتتىك ءوندىرىستىڭ «ءوزىن‑وزى قامتاماسىز ەتۋ» دەڭگەيىن «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ» جوعارعى شكالاسىنا جەتكىزۋ، ونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – قولجەتىمدى ازىق‑تۇلىك پەن كيىم‑كەشەك، تۇرمىستىق زاتتار ءوندىرىسىن ارتتىرۋ جانە باعانى تۇراقتاندىرۋ دەسەك بولادى.

مىنە، وسىناداي اۋقىمدى شارالاردىڭ بارلىعى دەرلىك «مەملەكەتتىك ءتىل» ارقىلى جۇزەگە اسار بولسا، وندا، ونىمەن بىرگە قازاق ءتىلى دە داميدى، جانە، ەلدە «يندۋستريالدى قازاقي تىلدىك ورتا» قالىپتاسادى.  ول قازاق ءتىلىنىڭ قارىم‑قاتىناس مادەنيەتىن، ەتيكاسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەدى. تىلگە قۇرمەت ويانادى. ونىمەن بىرگە، ءتىلدى ۇققان ازاماتتاردىڭ «قازاق مادەنيەتىنە» دەگەن بىرجاقتى شالاعاي كوزقاراسىن جويادى. ياعني، بۇل ءۇردىس ىسكە قوسىلسا ‑  ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى «قازاق مادەنيەتى» توڭىرەگىندە توپتاسىپ، قازاق مادەنيەتىمەن رۋحاني‑مادەني اسسيميلياتسيانۋدى ەرىكتى تۇردە قابىلدايدى.

ارينە، بۇل قازىرگى قوعامدىق جاعدايدا ۋتوپيا سياقتى شىعار. بىراق، بەيبىت دامۋ جاعدايىنداعى قازاقستان حالقىنىڭ دامۋ تەندەنتسياسى وسى باعىتتا ەكەنىن ەشبىر «قارسى ءىلىم» تەرىستەي المايدى. قازاقستاندىقتار ءۇشىن قالاساق تا، قالاماساق تا – اقيقات وسى!

(بۇگىنگى «ءتىل ساباعى» وسىمەن اياقتالدى. جالعاسى بولادى)

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz