Jeksenbi, 8 Qyrkýiek 2024
Aqmyltyq 1758 7 pikir 16 Mamyr, 2024 saghat 12:33

Otangha kómek: Studentterding qúrylys otryadtaryn shúghyl qúru kerek

Suret: turkystan.kz

Biylghy kóktem bizding esimizde úzaq uaqytqa saqtalatynday boldy. Múnday orasan zor tasqyn sudy, әdette «sugha tapshy Qazaqstan» búryn‑sondy bastan keshirmegen bolar, sirә. IYә, keshirmegen. Sebebi, jyldar boyy óz arnasymen aghyp jatqan ózender kóktemgi tasuda jyldaghy qúyatyn kólin toltyryp, oipang jerlerdi sumen‑nәrmen korlendirip, jaz kele óz arnasyna oralyp, odan әrmen jaybaraqat kýige kóshetin...

Biyl olay bolghan joq. Biylghy tasqyn әbden ashuyna mingen, jan‑jaghyna qaharyn shashqan, jolyndaghysyn jaypap óter kýshke engen eren qarqynmen keldi. Onyng da jóni bar: sebebi, adamdar ondaghan jyldar sudyng tabighy jolyn bógedi, tabighattyng tabighy rettiligin búzdy, ózenge de, kólge de, onyng jaghalauyndaghy jerge de jyrtqyshtyq tanytumen boldy.

Eki ne ýsh eldi kesip ótetin ózenderding tabighy aghysy osy elder arasyndaghy astyrtyn sayasattyng qúrbandyghyna shalyna bastady.Sonyng arqasynda, keybir el óz aumaghyndaghy sudan meylinshe payda kórudi oilap, onyng suyn ózining óndiristik aimaqtaryna qaray búrudy qolgha aldy. Mysaly, kórshi Qytay memleketi ózinen ótetin Ertis pen Ile ózenderin Qazaqstangha suyn sarqyta  jiberetin bolyp aldy. Mysaly, eger Qazaqstannan óte Qytaygha enseniz, arghy jaqtaghy Ile ózenining jaghalauyna tap bolasyz. Sonda siz ol jerde tipten basqa órkeniyettik landshafty bayqaysyz. Qytaylar Ile boyymen eki jaghalaugha jýzdegen shaqyrymgha nu terek ekken. Ár jerin ózderining demalys oryndaryna, parkterge, skverlerge ainaldyryp tastaghan. Terek sudy mol alatyn aghash. Osyny eskersek, ol jerderding suaru jýiesine jarty Ile suy ketip jatyr dep boljaugha bolady... Odan ózge kil suarmaly egistik jerler de, irili‑orta auyldar da ózen jaghalap órley beredi... Sondyqtan, bizding elde jyl sayyn Qapshaghay su qoymasyna su jetispeydi. Kezinde egistik suarmashylyghyna arnap salynghan Ýlken Almaty kanaly qansyp jatady... Tómengi Ilede «su tasu» degendi úmytqaly qashan... Mysaly, bir kezderi Baqanas manynda Ile tasyghanda su jargha soghylatyn. Biraz túryp qaytatyn. Ol jer jaz boyy kókpenbek bolyp, auyl malymen tolatyn. Shabyndyq shópter de sol jerde edi... Endi ol kózden búl‑búl úshyp barady... Balqash kóli de dengeyi tómendep, bolashaq Araldyng kýiin keshuge jaqyndap keledi.  Bayaghy «Balqash balyghy», «Ile balyghy» deytin bir toqtygha tatyrlyq balyqtar da bú kýnde shabaqtanyp ketken...

Esesine, adamdar әli de jantalasyp, quaty kete bastaghan qart Ileden әli de «alaryn alyp qalugha» jantalasuda. Kóp jerlerin «menshiktep» alyp, «jekemenshik balyq aulau, ang atu fermalaryna» ainaldyryp jibergen. Tek múnda jer ghana jekemenshik bolsa, al «aulanatyn balyq» pen «atylatyn an» týgeldey derlik qogham qazynasy esebinen jýredi... Biraq oghan shimirkenip jatqan kim bar – «múrnyng bar da bir sinbir», «qolynnan kelse qonyshynnan bas», ‑  dep, tabighatymyzdy ayausyz qanap jatyr tamyr‑tanystyq korrupsiyanyng arqasynda!

Mysaly, sol turistik aimaqta qaptaghan shaghyn‑orta demalys oryndary salynghan. Búl, jalpy, memleketimiz ýshin ondy qúbylys. Olar óz manayyndaghy turistik infraqúrylymdardy qalyptastyruda. (Áriyne, әlemdegi eng qymbat bagha bolsa da ony jaman dey almaymyz).

Alayda, Ile tabighatynan sonshalyqty payda tauyp jatqan «pysyqtardyn» «jeke menshik» demalys oryndarynyng bireuinde Ile‑Balqashtyng әigili alabúgha balyghyn qalpyna keltiretin balyq basseynderi bar ma eken? Joq. Olardyng bireuinde qyrghauyldy, bódeneni, ýirek‑qazdy ósirip úshyratyn shaghyn qús fermasy bar ma eken? Joq.  Olardyng bireuinde qoyandy kóbeytetin ferma bar ma eken? Olardyng qaysysy óz kýshterimen orman‑toghay ósirip, sekseuil egip, ony baptaghan eken? Joq. Endeshe, olar tabighattan «baryn alyp jatqan» paydakerler. Yaghni, ol «kәsipkerler» tabighattan alatynan alady, biraq, tabighatqa eshtene de berip jatqan joq der edik. Al, Qazaqstannyng barsha tabighaty – halyqtyng baylyghy. Onda әrkimning de ýlesi boluy tiyis.

Sonymen qatar, tatu kórshi Qytay odan bólek Ertis suynyng qyryq payyzyn Qaramay kenishine qaray búryp aldy deuge bolady... Onda da ýlken problemnyng basy qyltiyp kórinip keledi...

Tura osy jaghday tek Ile‑Balqash ne Ertis aimaghynda ghana emes, Qazaqstannyng barlyq ózen‑kóli mol turistik ónirlerinde oryn alyp otyr. Mysaly, býginde atyshuly Burabay kóli jaz ortasyna taman sap‑sary týske boyanady... Ol jerdegi «qojayyndardyn» bireuinde de sudy filitrden ótkizip, kólge qayta qúyatyn qondyrghylar joq. Ol olardyng týsine de kirmeytin bolsa kerek, sirә...

Ánsheyinde asaulyghy joq Esil de jyl sayyn bir kóterilgeni bolmasa, eshkimge ziyany joq әdemi ózen edi. Ol da biyl «minez» kórsetti. Ayta bersek múnday mysaldardy tizip shyghu mýmkin emes. Qúddy bir, biyl Qazaqstan sularynyng bәri «ózara birlesip», tabighy bunt jasaugha kelisip alghan ba dersin...

...Kezinde, Aral ózin qorshay ornalasqan kórshi memleketterding Mәskeu aldynda mәimónkelegen jaghympaz sayasatynyng qúrbany boldy. Tәjikter birneshe GRESter salyp, ózenning basyn bekitti... Odan qaldy Syr men Ámudi ózbekter, odan qaldy týrkimender «noqtalap» ‑ oghan maqta ekkizip qoydy. Qazaqstan odan qalsyn ba – shamagha qaray biz de kósildik – «maqta, maqta» dep... Aqyr sony Aral biraz «ynyrsyp» jatty da, kenetten kýrt qúlady...  Qasiretten astynan qala shyqty!

Endi, mine, Jayyqty on jyl boyy bitegen Resey biyl bizdi sugha qaryq qylyp tastady. Osydan qanshama jyldar búryn «túnghyshymyz» el qazynasyn ondy‑soldy sata bastaghan‑dy. So kezderi Qashaghan kenishine Europalyqtar keldi. Resey oghan narazy edi. Sóitip, olar «Kaspiydi túnshyqtyru» jobasyn iske qosyp, jogharghy Oral ózeninen birneshe su qoymalaryn salyp tastady. Onyng olargha keregi de joq edi. Biraq, Resey sayasatynda «Kaspiy tómendese ‑ shyghyny artqan kenishten sheteldik kompaniyalar qashady, sóitip, ol kenishke biz ie bolamyz» degen oidyng úshqyny bar ekenin joqqa shyghara almaymyz. Kaspiy, shynynda da, osy ondaghan jyldarda qatty tómendedi. Jayyqty jәne onyng Kaspiyge qúyar saghasyn qayrang basty. Arna taryldy... Biraq, biyl tabighat qaharyna minip, bógetterdi búzdy. Jol‑jónekey bәrin qiratty, jútty, jalmady... Tabighattyng da tózimi tauysylsa kerek...

Al, búnday apatty jaghdaygha Qazaqstan úzaq jyldar «dayyndaldy» dese bolady... Eng bastysy, sudy retimen qoldanatyn auyldardy qúrtty. Onymen qosa kanal‑aryqtar bitelip qaldy. Su – «jengening jeteginde» ketti.  Auyldaghy, audandaghy, oblystaghy  gidrolog su mamandaryn (múraptardy) dayyndaytyn KSROdaghy eki instituttyng biri ‑  Jambyl gidromeliorativtik institutyn japty. Mamandary shashyrap, bazardan qúmyrsqa terip ketti...

Mine, osynyng zardabyn elimiz endi kórip otyr.

Endi ne isteymiz, qalay etemiz, qaydan bastaymyz... ‑ múnyng bәri býgin ýlken memlekettik mәselege ainaldy. Der kezinde «alysty boljamaghan» kórsoqyrlyq – bizdi osyghan alyp keldi. Jәy kelgen joq, memleketti ýlken shyghyngha batyra keldi...

Jaz keldi jadyrap. Endi qúrylys bastalady. Sondyqtan, men jastardy jazda júmyspen qamtu ýshin, olardy enbekpen tәrbiyeleu ýshin búrynghy «Studentterding qúrylys otryadtaryn» qalpyna keltirudi úsynamyn. Jaz qysqa. Al, zardap shekken júrt qonyr kýzde jyly ýilerine bala‑shaghasymen kirui kerek! Osy úsynysty qoldaugha shaqyramyn.

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz

7 pikir