بيىلعى كوكتەم ءبىزدىڭ ەسىمىزدە ۇزاق ۋاقىتقا ساقتالاتىنداي بولدى. مۇنداي وراسان زور تاسقىن سۋدى، ادەتتە «سۋعا تاپشى قازاقستان» بۇرىن‑سوڭدى باستان كەشىرمەگەن بولار، ءسىرا. ءيا، كەشىرمەگەن. سەبەبى، جىلدار بويى ءوز ارناسىمەن اعىپ جاتقان وزەندەر كوكتەمگى تاسۋدا جىلداعى قۇياتىن كولىن تولتىرىپ، ويپاڭ جەرلەردى سۋمەن‑نارمەن كورلەندىرىپ، جاز كەلە ءوز ارناسىنا ورالىپ، ودان ارمەن جايباراقات كۇيگە كوشەتىن...

بيىل ولاي بولعان جوق. بيىلعى تاسقىن ابدەن اشۋىنا مىنگەن، جان‑جاعىنا قاھارىن شاشقان، جولىنداعىسىن جايپاپ وتەر كۇشكە ەنگەن ەرەن قارقىنمەن كەلدى. ونىڭ دا ءجونى بار: سەبەبى، ادامدار ونداعان جىلدار سۋدىڭ تابيعي جولىن بوگەدى، تابيعاتتىڭ تابيعي رەتتىلىگىن بۇزدى، وزەنگە دە، كولگە دە، ونىڭ جاعالاۋىنداعى جەرگە دە جىرتقىشتىق تانىتۋمەن بولدى.

ەكى نە ءۇش ەلدى كەسىپ وتەتىن وزەندەردىڭ تابيعي اعىسى وسى ەلدەر اراسىنداعى استىرتىن ساياساتتىڭ قۇرباندىعىنا شالىنا باستادى.سونىڭ ارقاسىندا، كەيبىر ەل ءوز اۋماعىنداعى سۋدان مەيلىنشە پايدا كورۋدى ويلاپ، ونىڭ سۋىن ءوزىنىڭ وندىرىستىك ايماقتارىنا قاراي بۇرۋدى قولعا الدى. مىسالى، كورشى قىتاي مەملەكەتى وزىنەن وتەتىن ەرتىس پەن ىلە وزەندەرىن قازاقستانعا سۋىن سارقىتا  جىبەرەتىن بولىپ الدى. مىسالى، ەگەر قازاقستاننان وتە قىتايعا ەنسەڭىز، ارعى جاقتاعى ىلە وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا تاپ بولاسىز. سوندا ءسىز ول جەردە تىپتەن باسقا وركەنيەتتىك لاندشافتى بايقايسىز. قىتايلار ىلە بويىمەن ەكى جاعالاۋعا جۇزدەگەن شاقىرىمعا نۋ تەرەك ەككەن. ءار جەرىن وزدەرىنىڭ دەمالىس ورىندارىنا، پاركتەرگە، سكۆەرلەرگە اينالدىرىپ تاستاعان. تەرەك سۋدى مول الاتىن اعاش. وسىنى ەسكەرسەك، ول جەردەردىڭ سۋارۋ جۇيەسىنە جارتى ىلە سۋى كەتىپ جاتىر دەپ بولجاۋعا بولادى... ودان وزگە كىل سۋارمالى ەگىستىك جەرلەر دە، ءىرىلى‑ورتا اۋىلدار دا وزەن جاعالاپ ورلەي بەرەدى... سوندىقتان، ءبىزدىڭ ەلدە جىل سايىن قاپشاعاي سۋ قويماسىنا سۋ جەتىسپەيدى. كەزىندە ەگىستىك سۋارماشىلىعىنا ارناپ سالىنعان ۇلكەن الماتى كانالى قاڭسىپ جاتادى... تومەنگى ىلەدە «سۋ تاسۋ» دەگەندى ۇمىتقالى قاشان... مىسالى، ءبىر كەزدەرى باقاناس ماڭىندا ىلە تاسىعاندا سۋ جارعا سوعىلاتىن. ءبىراز تۇرىپ قايتاتىن. ول جەر جاز بويى كوكپەڭبەك بولىپ، اۋىل مالىمەن تولاتىن. شابىندىق شوپتەر دە سول جەردە ەدى... ەندى ول كوزدەن بۇل‑بۇل ۇشىپ بارادى... بالقاش كولى دە دەڭگەيى تومەندەپ، بولاشاق ارالدىڭ كۇيىن كەشۋگە جاقىنداپ كەلەدى.  باياعى «بالقاش بالىعى»، «ىلە بالىعى» دەيتىن ءبىر توقتىعا تاتىرلىق بالىقتار دا بۇ كۇندە شاباقتانىپ كەتكەن...

ەسەسىنە، ادامدار ءالى دە جانتالاسىپ، قۋاتى كەتە باستاعان قارت ىلەدەن ءالى دە «الارىن الىپ قالۋعا» جانتالاسۋدا. كوپ جەرلەرىن «مەنشىكتەپ» الىپ، «جەكەمەنشىك بالىق اۋلاۋ، اڭ اتۋ فەرمالارىنا» اينالدىرىپ جىبەرگەن. تەك مۇندا جەر عانا جەكەمەنشىك بولسا، ال «اۋلاناتىن بالىق» پەن «اتىلاتىن اڭ» تۇگەلدەي دەرلىك قوعام قازىناسى ەسەبىنەن جۇرەدى... بىراق وعان شىمىركەنىپ جاتقان كىم بار – «مۇرنىڭ بار دا ءبىر ءسىڭبىر»، «قولىڭنان كەلسە قونىشىڭنان باس»، ‑  دەپ، تابيعاتىمىزدى اياۋسىز قاناپ جاتىر تامىر‑تانىستىق كوررۋپتسيانىڭ ارقاسىندا!

مىسالى، سول تۋريستىك ايماقتا قاپتاعان شاعىن‑ورتا دەمالىس ورىندارى سالىنعان. بۇل، جالپى، مەملەكەتىمىز ءۇشىن وڭدى قۇبىلىس. ولار ءوز ماڭايىنداعى تۋريستىك ينفراقۇرىلىمداردى قالىپتاستىرۋدا. (ارينە، الەمدەگى ەڭ قىمبات باعا بولسا دا ونى جامان دەي المايمىز).

الايدا، ىلە تابيعاتىنان سونشالىقتى پايدا تاۋىپ جاتقان «پىسىقتاردىڭ» «جەكە مەنشىك» دەمالىس ورىندارىنىڭ بىرەۋىندە ىلە‑بالقاشتىڭ ايگىلى الابۇعا بالىعىن قالپىنا كەلتىرەتىن بالىق باسسەيندەرى بار ما ەكەن؟ جوق. ولاردىڭ بىرەۋىندە قىرعاۋىلدى، بودەنەنى، ۇيرەك‑قازدى ءوسىرىپ ۇشىراتىن شاعىن قۇس فەرماسى بار ما ەكەن؟ جوق.  ولاردىڭ بىرەۋىندە قوياندى كوبەيتەتىن فەرما بار ما ەكەن؟ ولاردىڭ قايسىسى ءوز كۇشتەرىمەن ورمان‑توعاي ءوسىرىپ، سەكسەۋىل ەگىپ، ونى باپتاعان ەكەن؟ جوق. ەندەشە، ولار تابيعاتتان «بارىن الىپ جاتقان» پايداكەرلەر. ياعني، ول «كاسىپكەرلەر» تابيعاتتان الاتىنان الادى، بىراق، تابيعاتقا ەشتەڭە دە بەرىپ جاتقان جوق دەر ەدىك. ال، قازاقستاننىڭ بارشا تابيعاتى – حالىقتىڭ بايلىعى. وندا اركىمنىڭ دە ۇلەسى بولۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار، تاتۋ كورشى قىتاي ودان بولەك ەرتىس سۋىنىڭ قىرىق پايىزىن قاراماي كەنىشىنە قاراي بۇرىپ الدى دەۋگە بولادى... وندا دا ۇلكەن پروبلەمنىڭ باسى قىلتيىپ كورىنىپ كەلەدى...

تۋرا وسى جاعداي تەك ىلە‑بالقاش نە ەرتىس ايماعىندا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ بارلىق وزەن‑كولى مول تۋريستىك وڭىرلەرىندە ورىن الىپ وتىر. مىسالى، بۇگىندە اتىشۋلى بۋراباي كولى جاز ورتاسىنا تامان ساپ‑سارى تۇسكە بويانادى... ول جەردەگى «قوجايىنداردىڭ» بىرەۋىندە دە سۋدى فيلتردەن وتكىزىپ، كولگە قايتا قۇياتىن قوندىرعىلار جوق. ول ولاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن بولسا كەرەك، ءسىرا...

انشەيىندە اساۋلىعى جوق ەسىل دە جىل سايىن ءبىر كوتەرىلگەنى بولماسا، ەشكىمگە زيانى جوق ادەمى وزەن ەدى. ول دا بيىل «مىنەز» كورسەتتى. ايتا بەرسەك مۇنداي مىسالداردى ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. قۇددى ءبىر، بيىل قازاقستان سۋلارىنىڭ ءبارى «ءوزارا بىرلەسىپ»، تابيعي بۋنت جاساۋعا كەلىسىپ العان با دەرسىڭ...

...كەزىندە، ارال ءوزىن قورشاي ورنالاسقان كورشى مەملەكەتتەردىڭ ماسكەۋ الدىندا مايموڭكەلەگەن جاعىمپاز ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. تاجىكتەر بىرنەشە گرەستەر سالىپ، وزەننىڭ باسىن بەكىتتى... ودان قالدى سىر مەن ءامۋدى وزبەكتەر، ودان قالدى تۇركىمەندەر «نوقتالاپ» ‑ وعان ماقتا ەككىزىپ قويدى. قازاقستان ودان قالسىن با – شاماعا قاراي ءبىز دە كوسىلدىك – «ماقتا، ماقتا» دەپ... اقىر سوڭى ارال ءبىراز «ىڭىرسىپ» جاتتى دا، كەنەتتەن كۇرت قۇلادى...  قاسىرەتتەن استىنان قالا شىقتى!

ەندى، مىنە، جايىقتى ون جىل بويى بىتەگەن رەسەي بيىل ءبىزدى سۋعا قارىق قىلىپ تاستادى. وسىدان قانشاما جىلدار بۇرىن «تۇڭعىشىمىز» ەل قازىناسىن وڭدى‑سولدى ساتا باستاعان‑دى. سو كەزدەرى قاشاعان كەنىشىنە ەۋروپالىقتار كەلدى. رەسەي وعان نارازى ەدى. ءسويتىپ، ولار «كاسپيدى تۇنشىقتىرۋ» جوباسىن ىسكە قوسىپ، جوعارعى ورال وزەنىنەن بىرنەشە سۋ قويمالارىن سالىپ تاستادى. ونىڭ ولارعا كەرەگى دە جوق ەدى. بىراق، رەسەي ساياساتىندا «كاسپي تومەندەسە ‑ شىعىنى ارتقان كەنىشتەن شەتەلدىك كومپانيالار قاشادى، ءسويتىپ، ول كەنىشكە ءبىز يە بولامىز» دەگەن ويدىڭ ۇشقىنى بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. كاسپي، شىنىندا دا، وسى ونداعان جىلداردا قاتتى تومەندەدى. جايىقتى جانە ونىڭ كاسپيگە قۇيار ساعاسىن قايراڭ باستى. ارنا تارىلدى... بىراق، بيىل تابيعات قاھارىنا ءمىنىپ، بوگەتتەردى بۇزدى. جول‑جونەكەي ءبارىن قيراتتى، جۇتتى، جالمادى... تابيعاتتىڭ دا ءتوزىمى تاۋىسىلسا كەرەك...

ال، بۇنداي اپاتتى جاعدايعا قازاقستان ۇزاق جىلدار «دايىندالدى» دەسە بولادى... ەڭ باستىسى، سۋدى رەتىمەن قولداناتىن اۋىلداردى قۇرتتى. ونىمەن قوسا كانال‑ارىقتار بىتەلىپ قالدى. سۋ – «جەڭگەنىڭ جەتەگىندە» كەتتى.  اۋىلداعى، اۋدانداعى، وبلىستاعى  گيدرولوگ سۋ ماماندارىن (مۇراپتاردى) دايىندايتىن كسروداعى ەكى ينستيتۋتتىڭ ءبىرى ‑  جامبىل گيدرومەليوراتيۆتىك ينستيتۋتىن جاپتى. ماماندارى شاشىراپ، بازاردان قۇمىرسقا تەرىپ كەتتى...

مىنە، وسىنىڭ زاردابىن ەلىمىز ەندى كورىپ وتىر.

ەندى نە ىستەيمىز، قالاي ەتەمىز، قايدان باستايمىز... ‑ مۇنىڭ ءبارى بۇگىن ۇلكەن مەملەكەتتىك ماسەلەگە اينالدى. دەر كەزىندە «الىستى بولجاماعان» كورسوقىرلىق – ءبىزدى وسىعان الىپ كەلدى. ءجاي كەلگەن جوق، مەملەكەتتى ۇلكەن شىعىنعا باتىرا كەلدى...

جاز كەلدى جادىراپ. ەندى قۇرىلىس باستالادى. سوندىقتان، مەن جاستاردى جازدا جۇمىسپەن قامتۋ ءۇشىن، ولاردى ەڭبەكپەن تاربيەلەۋ ءۇشىن بۇرىنعى «ستۋدەنتتەردىڭ قۇرىلىس وتريادتارىن» قالپىنا كەلتىرۋدى ۇسىنامىن. جاز قىسقا. ال، زارداپ شەككەن جۇرت قوڭىر كۇزدە جىلى ۇيلەرىنە بالا‑شاعاسىمەن كىرۋى كەرەك! وسى ۇسىنىستى قولداۋعا شاقىرامىن.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

اbai.kz