Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Abay múrasy 915 2 pikir 20 Mamyr, 2024 saghat 09:59

Abay ilimdegi ghibadat týrleri

Kollaj: Abai.kz

Ghibadat degenimiz týrli әreket kórinisteri. Ghibadat adamnyng sanasyna baylanysty tәnmen, oimen jәne janmen jasalady. Búlar ghibadat jasaudyng týrli әdisteri.

Tәnmen jasalatyn ghibadat.

Ruhany jolgha týsken sәtte adamnyng sanasy joghary emes, týrli әrekettermen qalyptasqan tek qana betki tómengi dengeyde. Áreketting ózi Allanyng bir kórinisi. Ony jan qúmary ýshin jasaghanda, adam Bolmystyng ruhany dengeyine kóterilip, al tәn qúmary ýshin jasaghanda materialdyq  dengeyge týsedi.

Álemdegi barlyq jan iyeleri әreket arqyly bir-birimen, qorshaghan ortamen baylanysyp, bolmys zandylyqtaryn tanyp, ózderining ornyn biledi. Osylay olar Bolmystyng matrialdyq bóligin tanidy.

Ruhany damu ýshin әreketting týrlerin, olardyng adamgha tiygizetin әserin jaqsy bilu kerek. Sebebi, qanday әreket bolsa da adamdy fәny әlemge baylap, paydaly, ne bolmasa, ziyandy әserin beredi. Ruhany joldaghy әreketting týrleri men olardyng әserin «Edinaya osnova mirovyh religiy» degen enbegimizde keninen berilgen. Búl jerde mәselening tiyanaghy ýshin qysqasha toqtalayyq. Áreketting tórt týri bar.

Birinshisi, adamnyng damuyna ziyandy әreketter. Ziyandy әreketterding nәtiyjesi qiyanat bolyp, kýnә tudyryp, adamnyng ózine de, ony qorshaghan ortagha da qayghy-qasiret әkelip, qogham ómirining ýilesimdiligin búzatyny belgili. Olar adamdy fәny әlemge temir shynjyrmen baylaghanday, jan erkinen tolyq aiyrady. Múnday adamdar ózderining qúlqyn qamynan shygha almay, nәpsining qúldary bolyp jýrgender. Ghibadattyng ózin olar kórneu kóz ýshin ghana, imansyz jasaydy. Maqsattary – baylyq pen mansap shenberinen shygha almaytyn qúndylyqtardy Alladan ózderine talap etu. Tipti, meshittegi moldalardyng arasynda da osynday adamdar boluy mýmkin. Olardy Abay «múnafiyk» (syrty músylman, ishi kәpir) ekenin kórsetip, «jarym adam», «jarym músylman», «jarym molda» dep ataytyny belgili.

Ekinshisi, adamnyng damuyna paydaly әreketter. Paydaly әreketter adamdargha túrmys jaghdaylaryn jaqsartyp, oy órisin kenituge mýmkindik beredi. Qoghamgha paydaly ister baylyq, mansap, dәreje-qúrmet әkeledi. Biraq, búlar da adamdy fәny әlemning yqpalynan bosatyp, Bolmystyng ruhany bóligin tanugha mýmkindik bermeydi. Kerisinshe, adamnyng menmendigin kóterip, ózining armany oryndalmaghanda qayghygha batyp, dýnie tirshiligine baylana beredi. Abaydyng ózi de ómirding osynday dengeyinen ótken. Múnday jaghdaydy Abaydyng «Molasynday baqsynyn, Jalghyz qaldym tap shynym», «Men ishpegen u bar ma?» dep jany qinalghan shaghynda jazghan kóptegen shygharmarynan jaqsy kóruge bolady. Ol jýrek kózi ashylyp, ómirding kemshilikterin kórgende, endi ony týzetuge úmtylady. Biraq, shamasy jetpey, psihologiyalyq tyghyryqqa tireledi. Mysaly, Abay «Mensinbeushi em nadandy» óleninde ózining әreketining bos әureshilik bolghanyn týsinedi. Áuelde «Týzetpek edim zamandy, Ózimdi tym-aq zor tútyp» degen ýlken senimmen bastaghan әreketi sәtsiz ayaqtaldy. Aqyry «Múnday elden boyyng tart, Men qajydym, sen qajy!» degen qorytyndygha keledi.

Ne sebepten osynday úly adamnyng armany oryndalmady? Sebebi, ol adamdardy Bolmystyng ruhany bóliginen aiyryp, týzetpek boldy. Materialdyq ómirding Alla bergen óz zandylyqtary bar. Ol zandylyqtardy eshkim búza almaydy, Abaydyng ózi jazghanday «Aurudy jaratqan Qúday, auyrtqan Qúday emes». Qúday әlemdi jәne onyng zandylyqtaryn jasady, biraq Ózi aralaspaydy.  Búl aqiqatty bilmey, qogham ómirin ózgertuge úmtylghan adam osylay sәtsizdikke úshyrap, fәny әlemning qúrsauynan shygha almay qalady. Jenilis tabady. Paydaly isting nәtiyjesi, әriyne, ziyandy isterding nәtiyjesinen joghary túr. Biraq, búl da fәny әlemge baylaytyn noqta. Altyn noqta. Noqta temir bolsyn, ne bolmasa altyn bolsyn, ekeui de fәny әlemge baylap, erikti shekteytin noqta. Ekeuining aiyrmashylyghy shamaly. Maqsat -- ol noqtadan bosanyp, fәny әlemnen qútylu. Abay ózi búl jaghdaydy jaqsy týsinip, izdenu barysynda hakim dengeyine kóterildi.

Ýshinshisi, nәtiyjesine baylanbay jasalatyn әreketter. Adam ómirdegi boryshyn ózining mindeti retinde oryndaghanda, ol әreketting nәtiyjesine  baylanbaydy. Ol «Sen de bir kirpish dýniyege, Ketigin tap ta, bar qalan» dep Abay kórsetkendey ómirdegi ornyn tauyp, qoghamdaghy boryshyn adal oryndaydy. Múnday әreketting nәtiyjesin taghdyrdyng ózi alyp, adam fәny әlemge baylanbay, erkindik alady. Adam otbasy, qogham, últ, din, tipti, býkil adamzat aldynda boryshty. Boryshyn adal oryndaghan adam eki dýniyede de Bolmyspen ýilesimdi ómir sýruge mýmkindik alady.

Tórtinshisi, әreketti Allanyng razylyghy ýshin jasau, yaghni, ruhany әreket. Adam osylay ózining eng ýlken boryshyn, Allanyng aldyndaghy borysh oryndaugha kirisedi. Nәtiyjesin Alla qabyldap, әreket ruhtanyp, jan endi fәny әlemge emes, Allanyng Ózine baylanady. Barlyq әreketti Allanyng razylyghy ýshin jasaghanda Allanyng shapaghatymen adam tolyq erkindik alady. Osylay, Abaydyng ózi aitqan «Sen de sýy ol Allany jannan tәtti» dengeyge kóterilip, Týp IYege qaytugha mýmkindik alyp, ómirding negizgi maqsatyna jetedi.

Adam kónili ruhany bolmysqa aughanda ómiri tolyq ózgeredi. Onyng әreketining syrtqy kórinisinde eshqanday ózgeris bolmauy mýmkin, biraq, kónili ruhtanyp, ishki dýniyesi tolyq ózgeredi. Búl kórinis tek qana namaz kezinde ghana emes, kýndelikti ómirde de bayqaalady. Múnday adamgha qorshaghan ortanyng әseri bolmaydy, sondyqtan, ol ýnemi ruhany dengeyde. Múnday әreket sezimdi tazartyp, deneni ruhtandyrady. Eng bastysy, fәny әlemge baylanbaydy. Hakim dengeyinde fәny әlemge baylanys әlsirep, әulie dengeyine jetkende mýlde joghalady. Osylay jan tolyq erkindikke jetip, oghan endi fәny әlem noqtasy әser ete almaydy.

Oymen jasalatyn ghibadat.

Qúdaygha qúlshylyqty oimen de jasau kerek. Ol ýshin aqyl qoldanylady. Aqyl jannyng qúlshylyq jasaytyn qúralynyng biri. Biraq, taza oimen qúlshylyq jasau ýshin ýlken aqyl kerek. Búl jolmen logikasy jetilgen adamdar jýredi. Sol sebepten, býgingi tәnirshilderding kópshiligi intellektualdy adamdar. Olar bolmys qúbylystary turaly kitaptardy zerttep, tabighat kórinisterinen Bolmystyng qúpiyalaryn týsinip, barlyq jaratylystyng shyqqan kózine jetuleri mýmkin.

Bilim arqyly Bolmystyng Jaratushy Quatyn sezinip, Allanyng Núryna jetuge bolady. Abay jannyng negizgi qasiyetterining biri bilim, sondyqtan, bilim alu jan qúmary ekenin jazady. Bolmystyng qúpiyalary turaly oilaudy islamda fikr, qazaqsha pikir dep atalady. Pikirleu arqyly bilim alynady.

Bolmys tәn, oy jәne jannyng qozghalysy arqyly kórinedi. Qozghalyssyz ómir joq. Árbir qozghalys bilim beredi. Osylay ómir ýshin, jәne ómir barysynda bilim alynady. Ómir ýshin bilim kerek. Bilimsiz ómir joq, sebebi, nadandyqtan ómir joyylyp ketedi. Bilimdi ómir lәzzat beredi, al lәzzat ómirge qúshtarlyqty tudyrady. Qúshtarlyqsyz eshqanday qozghalys bolmaydy, yaghni, ómir de joq degen sóz. Osylay ómir, bilim jәne lәzzat birtútas, әri birimen biri baylanysty ekenin kóremiz. Olardyng bir bolmasa basqalary da joq, sondyqtan, tolyq birligi Absolut kórinisi bolyp tabylady. Osy qasiyetterding sebebinen әrkim úzaq ómir sýrgisi keledi, bilimge úmtylady, jәne ómirden lәzzat alghysy keledi. Búlardyng ýilesimdiligi adamgha baqyt әkeledi. Al búl ýilesimdilik tolyghymen tek qana ruhany jolda ruhany quatpen baylanysqanda ghana bolady.

Janmen jasalatyn  ghibadat.

Janmen jasalatyn ghibadat – ghibadattyng eng jogharghy satysy. Búl satygha yntaly jýrek, shyn kónilding eng jogharghy dengeyin kerek qylatyn ihsan arqyly jetuge bolady. Tipti, kýndelikti oqylatyn namazdyng nәtiyjesi de ghibadattyng osynday tazalyghyna baylanysty.

Islam dinindegi ihsan úghymy Allanyng kórmeseng de, kórip túrghanday ghibadat jasaudy bildiredi. Ruhany jetiluding eng jogharghy satysyna kóteriluge arnalghan sopylyq jolda ghibadattyng múnday dengeyi Allanyng esimderi men sipattaryn kóz aldynda ýzdiksiz elestetip, olardy barlyq ynta-jigermen oy jýiesine tereng siniru arqyly oryndalady. Sopylyq jolda janmen ghibadattyng negizgi әdisi zikir. Zikir degenimiz Allanyyng qasiyetti esimderin ýzdiksiz qaytalau. Qasiyetti qúranda Allanyng esimderin qaytalaudyng manyzy turaly kóp jerde bar. Alla sheksiz Absolut bolghandyqtan, Onyng qasiyetti esimderi men Onyng Ózining arasynda aiyrmashylyq joq. Sondyqtan, zikir jasaghan adam Allanyng shapaghat Núryna bólenip, ózining jan dýniyesi men zattyq bolmysyn tolyq tazartady.

Shybyn jan tazaru barysynda dýniyening barlyq baylanysynan arylyp, fәny әlem yqpalynan tolyq bosanghanda ol Ghaziz Janmen tikeley baylanysugha mýmkindik alady. Allanyng Núry men jannyng ruhy birimen biri baylanysyp, Ghaziz Jan men shybyn jannyng arasynda ruhany qatynas ornaydy. Olar birin biri qanaghattandyryp, sheksiz ruhany lәzzatqa ie bolady. Sopylyq jolda jýrgen «tolyq adamdyr» búl sәtti «mas bolu» dep ataydy. Osylay olar ruhany lәzzattan mas bolyp, búl әlemning yqpalynan tolyq shyghyp, ruhany әlemge ótedi. Ruhany joldyng shyny degenimiz osy dengey. Búl shynda diny joldardyng barlyghy bir nýktege týiisip, aralaryndaghy týrli aiyrmashylyqtar joyylyp, jandar Allanyng Shapaghat Núryna bólenedi. Árbir jan armandaghan ruhany ghashyghyna qoly jetip, ruhany lәzzattyng qúshaghyna kiredi. Áulie dengeyindegi Shәkәrim atamyz búl ruhany dengeydi bylay dep suretteydi: «Mening Jarym qyz emes, Haqiqattyng shyn núry. Ony sezer siz emes, Kózge tasa búl syry».

Ghibadattyng qanday týri bolsa da, oidy ruhany bolmysqa, yaghni, Allagha baghyttap, qorshaghan ortanyng yqpalynan shyghugha arnaluy kerek. Osylay, kónil, oy týgeldey ghibadattyng maghynasyna, manyzyna shoghyrlanady. Sol kezde oy órisi ómirding basqa týrine alandamay, bir baghytqa shoghyrlanady. Kónil oidyng kómegimen kórinisting ishki syryna baghyttalady. Kónil qayda bolsa, jannyng ruhy da sonda.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2388