Uahhabiylikting TMD aumaghyndaghy halyqtargha taralu tarihy (basy)
Qazirgi kýni bir Qazaqstan emes, Evraziya kenistigin mekendegen músylman halyqtarynyng basyna týsken basty nәubet – diny ekstremizm desek janylyspaymyz. Diny radikaldy toptardyng payda boluynyng sebebi ne? Qashannan bastap búl iydeologiyagha negiz qalana bastady? Nelikten diny ekstremistik toptardyng jetegine jas buyn ókilderi tez týsedi? Osy súraqtargha jauap berilmeyinshe biz búl mәseleni sheshu joldaryn taptyq dep aita almaymyz. Biz osy maqala shenberinde mýmkindigimiz kelgeninshe jauap bergendi dúrys kórdik. Ol ýshin Evraziya kenistine islam dinining taralu tarihyna qysqasha sholu jasaghanymyz abzal.
Qazirgi kýni bir Qazaqstan emes, Evraziya kenistigin mekendegen músylman halyqtarynyng basyna týsken basty nәubet – diny ekstremizm desek janylyspaymyz. Diny radikaldy toptardyng payda boluynyng sebebi ne? Qashannan bastap búl iydeologiyagha negiz qalana bastady? Nelikten diny ekstremistik toptardyng jetegine jas buyn ókilderi tez týsedi? Osy súraqtargha jauap berilmeyinshe biz búl mәseleni sheshu joldaryn taptyq dep aita almaymyz. Biz osy maqala shenberinde mýmkindigimiz kelgeninshe jauap bergendi dúrys kórdik. Ol ýshin Evraziya kenistine islam dinining taralu tarihyna qysqasha sholu jasaghanymyz abzal.
Islam dinining Evraziya kenistigine kelip, osy kenistikti mekendeytin halyqtardyn diniy-ruhany bolmysynyn ózegine ainalghanyna myng jyldan asa uaqyt boldy. Keybir ólkeler Islamdy VIII ghasyrdyng ekinshi jartysynda qabyldasa,[1] ekinshi bir ólkeler X ghasyrda Islam dinine moyynúsyndy.[2] XII ghasyrdan bastap sopylyq ilimning tariqat dәrejesine kóterilip, Islamdy qabyldaghan halyqtardyng etnikalyq erekshelikterin saqtaugha, músylman halyqtarynyng әr qaysynyng erkin órkendep damuyna jol ashty. Ár halyq ózge halyqtyng ruhaniy-mәdeny erkindigin moyynday otyryp, ózining de, ózge halyqtardyng da Islam atty úly bәiterekting bútaghy ekenin sezine bildi. Osy kezennen bastap, qazirgi kýnge deyingi aralyqtaghy búl territoriyany mekendegen halyqtardyng barlyghynyng әdet-ghúryp, salt-dәstýri osy islam dini negizinde qalyptasty desek artyq aitqandyq emes. Búl kenistikte ómir sýrgen memleketterding sharyqtap órleui de, qúldyrap sayasy daghdarysqa týsui de, kýireui de Islam dinindegi diniy-ruhany ýderistermen sabaqtasa jýrgeninen kóbimiz habarsyzbyz. Óitkeni, tarihy ýderisterding damuyn biz, osy kýnge deyin diniy-ruhany ýderistermen emes, materialdyq qúndylyqtar negizinde ólshep keldik. Búl tarihymyzdaghy kóptegen mәselelelerding әli kýnge ashylmay qaluyna yqpal etip kele jatqan basty faktor ekendigin әli moyyndar emespiz. Mysaly, Evraziya kenistigindegi týrikterding etnikalyq jikteluindegi negizgi faktor diniy-ruhany ýderister bolghanyn bizding osy baghytta úzaq jyldar boyyna jýrgizgen zertteulerimiz nәtiyjesing aiqyndap berdi. [3]
XIII ghasyrda hanbaly mazhabynyng ókili ibn Taymiyanyng islam dinining senimdik negizderine qarsy shyghyp, reviziyagha úshyratuy músylmandar arasyna jik týsirdi. Onyng ózi jazalanghanymen, shәkirtteri onyng salghan jolyn ary qaray jalghastyryp, onyng sony Múhammed Abd al-Uahhabtyng búl joldy aghylshyn tynshylary kómegimen arab halqynyng Osmanlylar imperiyasyna qarsy túrar iydeologiyalyq doktrinacyna ainaldyrghany tarihtan belgili.[4] Búl ýderisti ary qaray damytqan, islamdyq reformatorlyq iydeyanyng atasy atanghan Jamal ad-din Afghany men Múhammed Abduh bolghandyghy da tarihtan belgili.[5] Islam әlemindegi múnday jikshildikting payda boluyna XV ghasyrdan bastalghan islam dinindegi halyqtardyng ruhani, mәdeny salada, artta qalushylyq pen ghylymnyng toqyraugha týsui tikeley yqpalyn tiygizdi. Búl ýderis Islam әlemining әr týkpirinde búl toqyraudan shyghudyng jolyn izdeushiler sanyn kóbeytti. Búl ýderis týrik halyqtarynda da boldy. Alghash ret týrik diny tanymyna qarsy shyqqan XVIII-ghasyr sony men XIX ghasyrdyng birinshi jartysynda ómir sýrgen tatar ghúlamasy Abu Nasr Kursavy boldy. Ol Ortalyq Aziyada músylmandarynyn diny senim negizi bolghan Imam maturidy men izbasary Nasafy aqidasyna qarsy shyqty. Búl kózqaras tikeley ibn Taymiya tanymymen sabaqtasyp jatty. Alayda, onyng búl kózqarasynyng qalyptasuyna yqpal etken anyq kim ekeni belgisiz. Ol osy kózqarasy ýshin 1808 jyly sәuir aiynda Búhar әmirining jarlyghymen ólim jazasyna kesiledi. Ony ólim jazasynan qútqaryp qalghan Kursaviyding ústazy, sol kezendegi Orta Aziyadaghy naqshbandiya-mujaddidiyanyng beldi ókili Shayh Niazquly boldy.[6] Ol týrmeden bosap shyqqan song Qazangha kelip, ózining júmysyn odan ary qaray jalghastyrdy, óz kózqarasynan qaytpady. Búl onyng «Irshad liyl-Ibad» atty enbeginde Islam ghylymdarynyng qúramdas bóligi bolghan «Kalam» ghylymyna tikeley qarsylyghynan bayqalady. Kursaviyding búl әreketining sony XIX ghasyr sony men XX ghasyr basynda býkil Evraziya músylmandaryn týgel qamtyghan jәdidshildik atty qozghalysqa ainaldy. Olar toqyraugha týsken músylman halyqtaryn oyatyp, Islam әlemin jana satygha kóteremiz degen ýmitte boldy. Búl aghymdy qoldamaghan XX ghasyr basyndaghy músylman halyqtarynan shyqqan intelliygensiya ókilderi bolghan joq dep aitsa bolady. Jadidshiler qozghalysynyng kýsheygeni sonday, olar últ-azattyq mәselelerin kýn tәrtibine qoya bastady. «Shura-y Islam», «Jas týrikter» jadidshilder úiymdary sayasy talaptar qoya bastady. [7]Alayda olardyng búl әreketi músylman halyqtarynyn ghasyrlar boyy qalyptasqan әdet-ghúryp, salt-dәstýrine tikeley qarsylyqpen úshtasyp jatty. Olardyng búl әreketi sol kezdegi dәstýrli Islamdy jaqtaytyn ghúlamalar tarapynan qarsylyqqa úshyrady. Olar Tatarstanda da, Orta Aziyada da, Kavkazda da, Qazaq dalasynda da jәdidshilderge qarsy shyqty. Mysaly, daghystandyq ghúlama Abd al-Hafiz al-Uhly tarapynan qatty syngha alyndy. Ol jadidshiler men uahhabiylerdi Islam ýshin eng qaterli aghym retinde sipattady. Ol bylay deydi: «Men eki adasqan aghymdy aitqym keledi: onyng birinshisi –uahhabiylik; ekinshisi – jәdidshilder toby. Ol «Hizb al-jadiyd» dep atalady. Onyng negizin salghan, Islam ishine iritki salushy – Jamal ad-din Afghaniy».[8] Búl eki baghyt arasyndaghy tike-tiresting sony iri qaqtyghystargha úlasar ma edi? Egerde Patsha ýkimetining qúlap, ornyna Kenes ókimeti ornamaghanda. Osy Patsha ókimeti taqtan ketken kezde, músylman halyqtarynyng kópshiligi óz tәuelsizdikterin alyp ketetindey de mýmkindikteri boldy. Alayda, últ ziyalylary arasyndaghy diny tanymdaghy alauyzdyq búl mýmkindikti paydalanugha mýmkindik bermedi.
Al, Kenes ókimeti bolsa, búl alauyzdyqty óz mýddesine jaqsy paydalandy. Jadidshilerdi qysymgha úshyratyp, dәstýrli Islam ókilderine uahhabiylikti qarsy qoydy. Qashghar jerinde ólim jazasyna kesilgen Said ibn Abd al-Vahid ibn Aly ibn Asaly Tarblusy ash-Shamiy atanghan uahhabiyler ókilin ólim jazasynan qútqaryp, Tashkentke әkelip, jergilikti dәstýrli Islam ókilderine qarsy saldy. Ol kenestik ókimetke arqa sýiep, jergilikti ghúldamalardy pikir sayysynda jenip, belgili túlghagha ainaldy. Onyng belsene aralasuymen Tashkentte «Ahl al-hadiys» toby qalyptasty. Ol ózining ainalasyna talantty jastardan shәkirtter tәrbiyeley aldy. Shamy damullany óz mýddesine paydalanyp bolghan son, Kenes ókimeti ony jer audaryp kózin joydy. Shәkirtterining birazy da qughyngha týsip, sottalyp, kóp qiyndyqtargha úshyrady. Sol shәkirtterden aman qalghan Zia ad-din Babahanov keyinnen «Orta Aziya men Qazaqstannyng Diny basqarmasynyn» muftii qyzmetin atqardy. Ol úzaq jyldar boyyna Kenes ókimetining músylman memleketterimen baylanystyrushy jalghyz kópir boldy. [9] Búl derekter uahhabiylik iydeologiyanyng TMD elderi aumaghyna Kenes ókimeti qúlaghannan keyin kelmegenin, sol XIX ghasyr basynan bastap ene bastaghanyn, ateistik qysym ketken son, búl aghymnyng qayta jandanghanynyng kuәsi boldyq.
Uahhabiyler әreketi Orta Aziyada, Ferghana angharynda ótken ghasyrdyng 70-jyldarynda-aq belsendi әreketke kóshedi. Belgili zertteushi B.Babadjanov Ózbekstandaghy diniy-sayasy baghyttaghy qozghalystardyng payda boluyn ótken ghasyrdyng 70-jyldar ortasynan bastaydy. Búl ýderiske yqpal etken Ferghana angharynda «hújyra» dep atalghan astyrtyn júmys istegen diny mektepterding yqpaly kýshti bolghanyn, osy kezende Ózbekstan men oghan irgeles jatqan respublikalardaghy dindarlar qauymynyng osy «hújyralar» yqpalymen qalyptasqanyn algha tartady. Olar tek diny bilimdi jetildirip qoyghan joq, sonymen birge «dauralar» atalghan diny toptardy da qalyptastyrudy bastaghanyn, ol topty basqarghan Rahmatulla ‘allam men Abduvaliy-qary bolady. Olar ózderine «mujaddidiya» degen at alady.[10] Búl top belsendileri «músylmandardyng әreketin shekteytin» Imam Maturidy aqidasynan bas tartugha, olardyng ornyna salafiylik baghyttaghy ústanymdardy qabyldaugha shaqyrdy. Osy toptyng búl әreketine qarsy shyqqan hanifiyler әreketi nәtiyjesiz ayaqtaldy. Dәstýrli Islamnyng sol kezendegi kórnekti ókili Múhammedjan Hindustany mujaddidiylerding búl әreketine qarsy shyghyp, olardyng týpki maqsatyn halyqty uahhabiylikke apara jatqanyn әshkereleydi.[11] Búl tike-tiresting barysynda halyq arasyna jik týsti. Meshitter «hanafiyler meshiti», «uahhabiyler» meshiti bolyp ekige bólindi. Búl әli Kenes ókimeti ydyramay túryp qalyptasqan jaghday bolatyn. Olar osy kezende islam partiyasyn qúryp, sayasy biylikke jetu joldaryn qarastyra bastady. Alayda olardyng búl әreketin dәstýrli Islam ókilderi qoldamaghandyqtan iske aspay qaldy. Partiyany qúra almaghan song uahhabiyler «Adolat», «Islam lashkarlary» atty úiymdar qúryp, osy úiymdar negizinde ýkimet organdarymen qatar, balama biylik jýiesin qalyptastyra bastaydy. 1992 jylgha qaray diny ahual Ózbekstan Respulikasynda kýrdelenip ketti. Uahhabiyler memleketke moyynúsynudan bas tartty. Oghan ózbekstan preziydenti IY.Karimovtyng Ferghanagha kelgen saparynda Tahir Yuldashevting kórsetken dórekiligi dәlel bola alady.[12]
Mine, osy diniy-sayasy ýderisterding sony 1996 jyldan bastap terraktilerge úlasty, Andijan oqighasyna sebep boldy. Alayda, ózbekstanda uahhabiylerge qarsy túra alatyn, dәstýrli dindi jetik biletin túlghalar bar edi. Olar memlekettik organdarmen birlese otyryp, uahhabiyler yqpalyn bәsendetuge qol jetkizdi. Biraq, búl tike-tires Ózbekstannyng halyqaralyq bedeline, ekonomikalyq jaghdayyna ýlkeen núsqan keltirdi. Uahhabiylik úiymdargha syrttan kelip jatqan kómek jolyn keskenimen, memleket ishindegi úiymdar, bankter, kishi kәsiporyndardyng uahhabiylerge jәrdemining toqtamauy, memleketting olargha qarsy qatang sharalar qoldanugha mәjbýr boldy. Búl memleketting ishki ekonomikalyq jaghdayynyng kýrt tómendeuine yqpalyn tiygizdi.
Al Tәjikstan men Qyrghyzstan respublikalaryndaghy diniy-sayasy ýderister osy Ózbekstan Respublikasyndaghy diniy-sayasy ýderistermen tyghyz sabaqtastyqtyqta órbidi. Búl jerde qosa ketetin bir mәsele – Qyrghyzstandaghy 2005 jylghy «Qyzghaldaq» revolusiyasyna diniy-radikaldy toptardyng tikeley yqpaly boldy dep aitugha negiz bar. Búghan janama dәlel retinde Ózbekstan preziydenti IY.Karimovtyng 2005 jyldyng basynda «Nezavisimaya gazetagha» bergen súhbatyn algha tartugha bolady. Tilshining IY.Karimovtan, «Siz Qyrghyzstandaghy diny ahualdy qalay baghalaysyz?- degen súraghyna IY.Karimov bylay dep jauap beredi:
-Qyrghyzstandaghy diny ahual óte kýrdeli. Men búl turaly A.Aqaevqa aittym. Nege shara qoldanbaysyn?-dep súradym. Ol maghan –Mening qolymnan ne keledi?-dep jauap berdi. Qyrghyzstanda diniy-radikaldy, ekstremistik toptar yqpalynyng kýshti bolghandyghyn qyrghyzstandyq zertteushi S.Saghyntaevanyng «Religiozno-oppozisionnye gruppy v Kyrgyzstane: Hizbut tahriyr» atty maqalasynda keltirilgen derekter de qoldaydy.[13]
Al, Soltýstik Kavkazdaghy diniy-sayasy ýderisterding ózindik ereksheligi boldy. Kenes ókimeti ydyraghannan keyin Soltýstik Kavkaz halyqtarynda tәuelsizdikke úmtylu jappay sipat alghanyn, alghashqy kezende olardyng arasynda diny negizde jiktelushilik bolmaghanyn kóremiz. Biraq Sheshenstan óz tәuelsizdigin jariyalap, Reseyden irgesin aulaq saluy, Sheshenstan basshylarynyn Islam elderine bet búruy respublikadaghy diniy-sayasy ahualdyng kýrdelenuine, uahhabiylerding Sheshenstanda jetekshi diniy-sayasy úiym retindegi rolin arttyrdy. Uahhabiyler uaghyzyna elitken qaruly jasaq basshylarynyn tek Reseyge qarsy soghyspay, jergilikti dәstýrli Islam ókilderine «jihad» jariyalaghanyn kóremiz. Oghan dәlel retinde mening Atyraugha issapargha bara jatyp, eki sheshen әielimen seriktes bolghanym bar. Olardan Sheshenstan jaghdayyn súraghanymda olardyng biri maghan bylay dep jauap qatty:
-Men qaruly jasaqtyng basshysy Baraevtyng klastasymyn. Bir auylda túrdyq. Biraq ol qazir qatty ózgerdi Ol bizding auyldyng dәstýrdi Islamdy jaqtaytyn aqsaqaldaryn aptasyna eki kýn: dýisenbi jәne beysenbi kýnderi «búl kýnderi senderdi qúdaylaryng jaqsy qabyldaydy, -dep keketip, halyq aldyna shygharyp atady. Qazir aulymyzda qariyalar qalmaugha ainaldy. Sheshenstan tәuelsizdigi ýshin kýresip jýrmiz degen qaruly jasaqtar da, fedealister de sheshen halqy ýshin qauipti bolyp túr. Biz qazir óte qiyn jaghdayda qalyp otyrmyz,- dep әngimesin ayaqtady.[14] Búl әngime jalghan emes, shyndyq bolatyn. Uahhabiylik iydeologiyanyng yqpaly sheshen halqynyng tarihy taghdyry ýshin Resey qolastynda boludan qauipti ekendigin sezingen, uahhabiyler sonyna erer bolsa, sheshen halqynyng diny tanym negizderi men әdet-ghúryp, salt-dәstýrinen, jalpy mәdeniyetinen tolyq ajyraytynyn, Resey qolastynda bolsa,tәuelsizdikten aiyrylghanymen sheshen halqyn saqtap qalu mýmkin ekenin sezingen Abdulla Qadyrov siyaqty kisiler, búryndary qaruly jasaqty basqaryp, Reseyge qarsy kýresse de, kýres jolynan bas tartyp, Resey jaghyna shyqty.
Zikiriya Jandarbek, tarih ghylymdarynyng kandidaty
Týrkistan qalasy
(Jalghasy bar)
[1] Jandarbek Z. Nasab-nama núsqalary jәne týrki tarihy. –Almaty: «Dayk-Press», 2002. 120-127 bb.
[2] Ibn Fadlan
[3] Jandarbek Z. Yasauy joly jәne qazaq qoghamy. –Almaty: «El-shejire», 2006.
[4] M.Syddyk Gumush. Priznanie angliyskogo shpiona. –Stambul. 2000.
[5] Usman Qarabiyq. Islam dini. –Almaty: 2008. 396-302 bb.
[6] Abu Nasr Kursavi. Nastavlenie ludey na puti istiny. –Kazani: Tatarskoe knijnoe izdatelistvo, 2005. S. 47.
[7] Vasiliy Ordynskiy. V Kazany vspominaly tatar-chernosotensev. Russkaya naraodnaya liniya. 11.05. 2012.
[8] Abdulagatov Z.M. Djadidizm v dagestane //SentralinaAziya y Kavkaz. 2006 g. №6
[9] Babadjanov B., Muminov A., A.fon Kugeligen. Disputy musulimanskih religioznyh avtoriytetov v Sentralinoy Azii. –Almaty: «Dayk-Press», 2007. Ss. 57-59.
[10] Babadjanov B. Religiozno-oppzistonnye gruppy v Uzbekistane // Religioznyy ekstremizm v Sentralinoy Azii. –Dushanbe: ss. 43-58.
[11] Babadjanov B., Muminov A., A.fon Kugeligen. Disputy musulimanskih religioznyh avtoriytetov v Sentralinoy Aziy v XX veke. –Almaty: «Dayk-Press», 2007. Ss. 117-125.
[12] Babadjanov B. Religiozno-oppzistonnye gruppy v Uzbekistane // Religioznyy ekstremizm v Sentralinoy Azii. –Dushanbe: s. 47.
[13] Saghynaeva S. Religiozno-opppozisionnye gruppy y Kyrgyzstane: Hizbut tahrir // Religioznyy ekstremizm v Sentralinoy Azii. –Dushanbe: ss. 64-71.
[14] 2004 jyldyng shamamen 14-qazanynda bolghan әngime.
