Konferensiya qonaghy –  belgili sayasattanushy, abai.kz aqparattyq portalynyng ýilestirushisi Aydos Ámirollaúly oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr.

Aydos myrza Kedendik, Euraziyalyq odaqtardyng bolashaghy joq ekenin aita kelip, bylay deydi: «Resey ýshin búl joba - imperlik joba. Maqsat-mindeti – Kenes imperiyasyn qalpyna keltiru. Bizder ýshin búl ólimmen ten. Sondyqtan, búl odaqtyng bolashaghy joq dep sanaymyn. Birte-birte óz kýshin joyyp, qúrdymgha ketetin, ólu tughan bala. Keybir ishki mәselelerimizdi sheship, aiqyndap alghan son, búl odaqqa ya osy biylik, nemese kelesi biylik, әsirese janadan kelgen sayasy elitalar, qazaq últshyldary «qosh bol!» aitatyny men ýshin anyq nәrse».

-  Aydos myrza, konferensiyagha qosh keldiniz!

1. Kedendik odaq Euraziyalyq ekonomikalyq kenistikke ainalyp, 2015 jyldan bastap odaqqa ainalady dep kýtilude. Búl putindik Reseyding imperiyalyq ambisiyasy dep qabyldanuda. Búl tendensiyanyng bolashaghy turaly ne aitasyz?

2. Memleketik basshysynyng qabyldauyna kirseniz qanday negizgi mәselelerdi kóterer ediniz? Siz siyaqty sayasattanushylar men qogham belsendilerining ýni Elbasynyng qúlaghyna jetedi dep oilaysyz ba?

Konferensiya qonaghy –  belgili sayasattanushy, abai.kz aqparattyq portalynyng ýilestirushisi Aydos Ámirollaúly oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr.

Aydos myrza Kedendik, Euraziyalyq odaqtardyng bolashaghy joq ekenin aita kelip, bylay deydi: «Resey ýshin búl joba - imperlik joba. Maqsat-mindeti – Kenes imperiyasyn qalpyna keltiru. Bizder ýshin búl ólimmen ten. Sondyqtan, búl odaqtyng bolashaghy joq dep sanaymyn. Birte-birte óz kýshin joyyp, qúrdymgha ketetin, ólu tughan bala. Keybir ishki mәselelerimizdi sheship, aiqyndap alghan son, búl odaqqa ya osy biylik, nemese kelesi biylik, әsirese janadan kelgen sayasy elitalar, qazaq últshyldary «qosh bol!» aitatyny men ýshin anyq nәrse».

-  Aydos myrza, konferensiyagha qosh keldiniz!

1. Kedendik odaq Euraziyalyq ekonomikalyq kenistikke ainalyp, 2015 jyldan bastap odaqqa ainalady dep kýtilude. Búl putindik Reseyding imperiyalyq ambisiyasy dep qabyldanuda. Búl tendensiyanyng bolashaghy turaly ne aitasyz?

2. Memleketik basshysynyng qabyldauyna kirseniz qanday negizgi mәselelerdi kóterer ediniz? Siz siyaqty sayasattanushylar men qogham belsendilerining ýni Elbasynyng qúlaghyna jetedi dep oilaysyz ba?

3. Aldaghy uaqyttarda kelesi preziydent kim bolugha layyq dep oilaysyz?

Qúrmetpen Qazaq balasy

- 1. Óz basym, Kedendik odaqtyng da, onyng negizinde qúrylar integrasiyalyq úiymdardyng bolashaghy joq dep sanaymyn. Sebebi mynada – bayandy integrasiyalyq jobagha birigu ýshin, oghan mýddeli memleketter kem degende birneshe talaptargha say boluy kerek. Birinshiden, olardyng arasynda tarihi, mәdeny qayshylyqtar bolmauy tiyis. Al Qazaqstan men Resey arasynda tarihy nemese mәdeny mәseleler joq dep kim aita alady? Ekinshiden,  eki elding ekonomikalyq dengeyi, kólemi әrtýrli bolghanymen, olar bir-birine «ýlken-kishi», «bәibishe-toqaldyng balalary» degendey kózqarastardan, týsinikterden ada boluy tiyis. Ýshinshiden, kez-kelgen odaqtargha kirgen memleketterding elitalary men halyqtary onyng maqsat-mindetterin birdey týsinip-týisinui kerek. Býgin de qazaq elitalary integrasiyany bir bólek, al reseylik elita mýldem ózgeshe, tipti bir-birine qayshy týsinip, halqyna týsindirip jatyr. Resey ýshin búl joba - imperlik joba. Maqsat-mindeti – Kenes imperiyasyn qalpyna keltiru. Bizder ýshin búl ólimmen ten. Sondyqtan, búl odaqtyng bolashaghy joq dep sanaymyn. Birte-birte óz kýshin joyyp, qúrdymgha ketetin, ólu tughan bala. Keybir ishki mәselelerimizdi sheship, aiqyndap alghan son, búl odaqqa ya osy biylik, nemese kelesi biylik, әsirese janadan kelgen sayasy elitalar, qazaq últshyldary «qosh bol!» aitatyny men ýshin anyq nәrse.

2. Qazaq mәselesin sheshu ýshin, belgili bir mәselelerdi aityp-jetkizu ýshin barlyq mýmkindikterdi paydalanghan dúrys dep sanaytyn adammyn. Eger preziydentpen kezdesu bolyp jatsa, ýsh keshendi dýniyeni aitugha, dәleldep shyghugha tyrysar edim: «últtyq jady – otarsyzdanu – jana jady sayasaty»; «memlekettik til – bilim beru jýiesi – melekettik tildi biluge mindetti sanattar»; «últtyq biznes – qazaqy kәsipter men biznester – últtyq burjuaziyany qúru». Búl ýsh mәseleni saghattap otyryp taratugha bolady. Al qúlaqqa jetu-jetpeuge kelsek, biletinim biraz dýniyeler birese sopayyp, birese jalpayyp jetip jatyr. Biraq, jetip jatyr. Endi osy әngimelerdi naqty sayasatqa ainaldyrsaq, preziydentpen, biylikpen, parlamentpen barlyq qatynas arnalaryn aradaghy satqyn, reseyshil kýshterding yqpaly men kedergilerinen tazarta bilsek dúrys bolar edi.

3. Biletinim, preziydent qyzmetinen óz erkimen keteyin dep jatqan joq. Eger ol kisining naqty ketetin kýnin, sol kezdegi salmaqty sayasatkerler men shonjarlardyng kim bolatynyn naqtylap aityp bere alsanyz, men boljam jasay alar edim. Ázirgimizding kóbisi bos әngime.

- Aydos agha, últshyldardyng qoghamnan ózining mәrtebeli ornyn ala almauynyng eng basty sebebi ne dep oilaysyz?

Bir bala

- Onyng sebepteri kóp. Bastysy – qazaq últshyldary últtyq burjuaziyanyng sózin aita almay keledi. Al biylik ýshin olar kóbinese tek sayasy qúral. Ókinishke oray, kóptegen jaghdayda qazaq últshyldary búrynghynyng adamy. Mentaldy týrde, aityp-kóterip jatqan әngimeleri túrghysynan. Búl tendensiyany qalayda ózgertu kerek. Jana qazaq últshyldary tek aqyn-jazushy emes, kәsipker, menedjer, buhgalter, kópshilikti basqara alatyn sayasy tehnolog, aqparat jәne internet mamandary boluy kerek dep sanaymyn. Eger osynday buyn aldaghy jyldary sayasy sahanagha kelse, qazaq últshyldarynyng sayasy salmaghy, kópshilik ishindegi qoldauy arta týsetini anyq. Al agha buyn ókilderi tilekshi, niyetshi bolyp, shyn qoldauyn bildirip otyrsa degen tilek. Al eger sәl-pәl optimistik túrghydan qaraytyn bolsaq, bolashaqtaghy sayasattyng kilti qazaq últshyldarynyng qolynda. Memleket – qazaqtiki. Qazaq memleketi, últtyq memleket bolghan son, onyng tizginin qaytken kýnde de qazaq últshyldary alady. Búl tarihy aksioma, búny dýdәmal dýniyege balap, tәptishtey bermesek te týsinikti. Áriyne, biylik býgin bizding oryndarymyzgha basqa «últshyldardy», tynyshtau, ózderine týsiniktileu, qarsy kelmeytin sayasatkerlerdi «taghayyndaugha» da tyrysatyn bolar. Onday әreketter joq emes. Jýrgizilip jatyr. Osy maqsatta bizding biylikke orys biyligi de jantalasyp kómektesip jatyr. Bәrin bilip, kórip otyrmyz. Biraq, ol isterinen eshtene shyqpaydy. Bizding ornymyzgha «taghayyndalghandar» halyqqa jaghu ýshin, júrt kónilinen shyghu ýshin kem degende bizding sózderimizdi qaytalaugha mәjbýr bolady. Tipti bizben jarysyp, eki ese qattyraq aitugha mәjbýr boluy mýmkin. Sondyqtan bizding sayasy alanda jýruimizding ózi qazaqtyng býgini men bolashaghy ýshin tiyimdi dep aitar edim. Býgingi qazaq últshyldary da qara jayau emes. Jantalasyp jýrip, qiynynan qiystyryp, basqa da tirshilik jasarmyz. Bir jennen qol, bir jaghadan bas shygharyp, ózimizdi qajap, taghy da jana úrandar men sayasy baghdarlamalardy ortagha tastap otyramyz. Eger aitqandarymyz biylikting qúlaghyna jetpey jatyr dep oilasanyzdar, maghan senbesenizder, preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng Putin men Lukashenkogha qarsy aitqan sózderin qalam otyryp, oqyp kórinizder. Búnyng bәri bizderding birese qatty, birese aqyryn, birese qalam alyp, birese әreket jasap jýrgenderimizding  arqasy desem artyq emes shyghar.

- Aydos, Sizshe shettegi bes million qandasynyzdyng taghdyry ne bolmaq?! Kóshting osylay toqyrauyna ne sebep boldy dep oilaysyz? Kenirek toqtaluynyzdy ótinem!

- Qazaq kóshin eshkim toqtata almaydy. Oghan qarsy әreketter jasalyp jatyr, әriyne. Jasalatyn da bolar aldaghy uaqytta. Biraq, mynany úghyp alayyq: bizder túryp jatqan memleket qazaq memleketi ekeni anyq bolsa, soghan baghyt alsa, qazaq kóshi eshqashan toqtamaq emes. Sebebi bireu – qazaqtyng Qazaqiyadan basqa barar jeri joq. Basqalar basqa jerde ósip-óner, al qazaqtyng bolashaghy tek Qazaqiyada. Týsinsem, býginderi qazaq qalyng otyrghan shet memleketterde qazaqtyng tynysy, órisi tarylyp keledi. Ásirese, alpauyt elderdegi jaydy eskersek, ol jaqta qazaqtyng qazaq bolyp saqtaluy ekitalay. Sondyqtan qazaq kóshin janghyrtu, sol jolda enbek etu әrbir oily azamattyng adamy mindeti, azamattyq boryshy der edim. Býgingi toqtap túrghan memlekettik baghdarlamalardyng da kýshi men әserin tym kótere bermegen dúrys. 20 jylda elge 1 million qazaq kóship keldi desek, osy jyldarda qazaq kóshine ketken qarajat sany 16 milliard tengeden aspaytyn kórinedi (resmy derek). Olay bolatyn bolsa, osy kýnge deyin elge kelgen әrbir qazaq memleket enshisinen nebary 16 myng tengeden ghana aldy degen sóz. Qazirgi aqshamen dollargha shaqsaq 100 dollar. Oilap qaranyzshy?! 100 dollar degenimiz, Astanada eki-ýsh adam bir ret týstenetin qarajat. Al joldaryna kelsek, býgingi kýni qolgha alatyn birneshe sharua bar. 1) Kóshi-qon mәselesimen ainalysatyn memlekettik úiymdargha últshyl azamattardyng keluin qamtamasyz etu: 2) Qazaqiyadaghy ghana emes, dýniyedegi qazaqtardy mezi qylghan Dýniyejýzi qazaqtary qúryltayynyng basshylyghyn auystyru; 3) Kóshi-qonnyng jana kiltipandary men mehanizmderin jasaqtau, olar memlekettik organdargha emes, jekemenshik nemese qoghamdyq formadaghy qorlar men birlestikterding qolymen jýzege asyryluyn qamtamasyz etu. Mysaly, eger Qazaqiyadaghy qazaqtar últ kóshin jalghastyramyz, qalay da jýrgizemiz dese jylyna 50 dollar bóluge әzir me? Jәne de kedeymiz, memleket istesin dep jylarman bolmayyqshy! Men aittym, sen jasa degen kezde bәrimiz de halyq әrtisi, әlem chempiondarynan bastap, barsha júrt júmylsa. Bir nәrsege kónil bólip, soghan janymyzdy berip, nәpaqamyzdan 20-50 dollar bere almasaq, onda, atasyna nәlet, ne ýshin jer basyp jýrmiz? Nesine azamat atanamyz? Izraili siyaqty elderding tәjiriybesin nege qolgha almaymyz? Eger qolymyzdan kelmey me, onda biylikke degen qysymdy ýdete týseyik. Qolynda bar 5-10 dollaryndy ortaq iske júmyldyra almaydy ekensin, onda belsendi bol, әreket jasa, qarap otyrma! Qogham, últ osyndaydan bastalady. Tipti elimizdegi qazaq kóshi dep jýrgen 1000 jazushy, 20000 jurnalist osyghan әzir me? Kýmәnim bar. Biraq, ýlken isti bastau, jýrgizu tek memleketke baylanyp qalmaghany dúrys. Ózimiz qor qúryp, onyng júmysyn jiti qadaghalap, aghayyndy ózimiz kóshiruge tyryssaq. Negizi búl asa úzaq taqyryp, osy tústan bir qayyrayyq. Aldaghy jyldyng basynda bir top azamattar osy baghyttaghy úsynystarymyzdy qoghamdyq talqygha salamyz dep uәde beremin. Sol búl mәseleni keninen aityp, kenirek bayandaytyn mýmkindik bolady.

- Aydos myrza, kezinde Altynbek Sәrsenbayúlynyng qasyna erdiniz, tәjiriybe jinadynyz. Altynbek aghamyzdyng el aldyndaghy bedeli, túlghalyq ereksheligi kórinip túratyn. Alayda, keyingi jas sayasatkerler onday qasiyetke ie bola almauda, sonynan júrt erte almaytyn sekildi. Ár jerde ashyq pikir, ótkir syndar aitylady, biraq kýshi joq sekildi. Osynyng sebebi nede? Álde, jas sayasatkerler kýsh alu ýshin belgili bir uaqyt biylikting satysymen kóterilgeni dúrys pa?

- Mening týsinigimde Altynbek Sәrsenbayúly sekildi sayasatkerler, batyr túlghalar  jýz jylda bir-aq tuady. Bәlkim, basqa emes, dәl osy asyl aghamyzgha birinshi bolyp oq atyluy da osydan bolar. Altynbek aghamyzdyng ótken jolyn, tәjiriybesin, bilimin, sayasy darynyn úzaq taldaugha bolady. Ol kisining qasynda 10 jylgha jeter-jetpes uaqyt jýru mandayyma jazylypty. Sonyng ózinde ol kisining fenomenin tolyqqandy ashyp bere alamyn dep aita almaymyn. Bayaghyda Platon aitypty: «Shәkirt dayyn bolsa, ústaz tabylady» dep. Bәlkim, 90-shy jyldardyng sony, 2000-shy jyldardyng basy kezinde memleketti qúrudyng alghashqy kezeninde sayasatkerler mindetti týrde memlekettik qyzmet tezinen ótip, ondaghy sayasy satylardy kórip shyghuy mindetti bolghan shyghar. Ony elitalyq kóshbasshylyq desek bolar. Týsinsem, Altekeng sol bir formattan shyghyp, jana zamangha say tyng formatty izdep tauyp, soghan ayaq basqanday bolyp kórinedi. Menzep otyrghanym, qoghamdyq kóshbasshylyq, qoghamnyn, halyqtyng senimine ie bolu arqyly biylikke jetu degen kóshbasshylyq. Búrynghy daghdymen biylikke kelemin degender Altekenning osy betalysynan da qoryqqan boluy kerek. Eger býgingi qazaq jastary turaly әngime qozghasaq, memlekettik qyzmetten de ótken dúrys dep sanaymyn. Qasymdaghy ini-bauyrlardyng bәrine beretin kenesim: baryndar, kórinder, bylyqqa, ymbay-jymbaygha salynyp ketpesender boldy. Sayasy sheshimderding qalay qabyldanyp, qalay әzirlenetini turaly habardar bolsan, egjey-tegjeyine jetsen, onda qoghamdyq salada da qor bolmaysyn. Janaghy Platonnyng úlaghatyn eske alsaq, onda qoghamymyz ýshin ishki bәsekelestikting de qyzghany, artqany kerek. Qoghamgha, últqa qajet kezde ózine qajetti basshylaryn basynan shertip túryp tandaytynday mýmkindigi boluy abzal.

- Aydos, eldegi últshyldar qozghalysy qay baghytta damityny jóninde ne oilaysyz? qanday boljam, qauipteriniz bar?

- Kózge kórinip túrghandary mynaday: birinshiden, últshyldar arasynda buyn auysu ýderisi ayaqtalyp keledi. Búl ýderis, әriyne, onay bolmaydy. Bәrimiz biylikke kenedey jabysyp otyrghan aghamyzdy synaymyz ghoy. Sol siyaqty kishkentay bir tóbeshigine jabysyp, eshkimdi tyndamay, eshkimdi qajet etpey jýrgen kósemderimiz de, kósemsymaqtarymyz da, kósemchikterimiz de jetip artylady. Búny «ósuding aurulary» dep aityp jatady. Búny tragediya dep týsinbeymin. Kerisinshe, osynday kósemder, kósem bolugha tyrysqandar mýldem joq bolyp qalsa, onda tragediyanyng kókesi bolar edi. Kenesarydan Abaygha deyingi kezendi elestetip kórinizdershi. Qorqynyshty ghoy... Bizding tarihymyzda úzaq uaqyt boyy ortaq basshygha degen izdenis, súranys kóp boldy. Otarlyq sayasat adamdar men lauazymdardy devalivasiyagha úshyratty, olardy  halyqqa degen tәueldiliginen aiyrdy. Abaydyng «bas basyna by bolghan ónsheng qiqym» degeni osy bolar. Búl - biylikke jetu ýshin halyqqa emes, biylikke jaqyn bolu kerek bolghan zamannyng әngimeleri. Bizder osynday әngimelerdi alamyz da jón-josyqsyz býgingige tanyp tastaghymyz keledi. Ár zamannyng óz sózi, óz týsi men óz maqaly boluy kerek. «Abylaydyng týsi» jalpy qazaq týsi emes, mәselen, qúldyraugha týsken bir әuletting týsi. Han babamyz osynday týs kóripti dep, ózimizdi qúrt-qúmyrsqagha tenesek, onda sol qúrt-qúmyrsqanyng tirshiligin jasaymyz. Óz basym qúrt-qúmyrsqa emespin. Zamandas dostarym, serikterim, ardaqtaghan azamattarym da qúrt-qúmyrsqa emes. Barlyghy da iri-iri, kesek-kesek túlghalar. Ekinshiden, janaryp kele jatqan últshyldar arasynda birneshe jik bar. Biri – diny jik. Bir top qazaq jastaryn uahabiyshilik, salafiyshilik baghyttaghy dýmsheler elden bólip, solardy qolshoqpar etkisi keletini anyq. Óz maqsattaryna jetu ýshin olardy qyryp-joiygha da bar. Olay bolmasa, uahabiyshiler jariyalaghan jihadqa eligip jýzdegen qazaq balasy Siriyada ózin-ózi óltiruge barugha dayyn boldy ma? Oilanatyn taqyryp pa? Áriyne! Ekinshisi, biyliktin, syrtynda Kremliding jýrgizip jatqan sayasaty. Qazaq últshyldarynyng arasyna jik salyp, olardy qalay da iri sayasy kýshke ainaldyrmau mәselesi. Búl jerdegi basty mәsele – aldaghy uaqytta últtyq mәseleler boyynsha biylikting negizgi әriptesi nemese qarsylasy kim bolady, últshyldyq baghyttyng әkimgeri kim bolady degen mәsele. Búl mәsele, әriyne, talay azamattar arasynda dau-damay, aitys-tartys tughyzady. Búnyng barlyghyn basymyzdan ótkeruimiz kerek. Kishkene uaqyt ótsin, jigitter súryptalady, aldygha birinen keyin biri shygha bastaydy. Tabighi, zandy ýderis. Onyng barlyghyn mynaghan baghyn, mynanyng qol astyna kir dep asyqtyrudyng qajeti joq. Últ mәselesi - ýlken mәselege kelgen kezde bastary birigedi. Biraq, kóshbasshylyq mәselesinde ishki bәsekelestikting arta týskeni jaqsy, tiyimdi. Ishki aitystar, diskussiyalar sany artqan sayyn, olardyng da óneri, daryny damidy, argumentteri súryptalady, uaqyt tezinen ótedi. Júrt kimning myqty ekenin ózi týsine bastaydy.

- Aydos oppozisiyanyng kýni qashan tuady dep oilaysyn?

- Qay oppozisiyanyng degen súraq tuyndaydy. Eger býgingi kýni ózin oppozisiyamyn dep jýrgen Túyaqbay, Ábdildiyn, Túrsymbaev, Svoiyk, Aldamjarovtardy menzep otyrsanyzdar, onda olardyng kýni tua qoymas. Eger olardyng miy bolsa, onda jana buyn sayasatkerlerge jol ashqany dúrys. Tipti erteng saqalyn satyp, aryn satyp, parlamentke ótip jatqan kýnning ózinde olardyng jenisi emes, adami, sayasy ólimi bolar dep aitar edim. Biylikting qolyndaghy oiynshyqtardyng sany olarsyz da artyp jetiledi. Al oppozisiyalyq baghytty, ýrdisti aitsanyz, onda, mening oiymsha, ózgerister 5-7 jyldyng ishinde bolyp qaluy yqtimal. Býgingi kýni eldi basqaryp otyrghan preziydentti emes, sol kisi ózine múrager qylyp ketken adamdy әdil saylauda birinshi turda jenip shyqqany abzal. Oghan qyruar enbek etu kerek. Tehnologiyasy da, mehanizmderi de bar. Átten, tarihy uaqytymyz shektelgen degenimiz bolmasa. Al jay ghana oppozisiya emes, demokratiya qashan ornaydy degendi menzep otyrsanyz, onda «ýsh ainalymdy» bastan ótkizuimiz kerek. Mysaly, Nazarbaevtan keyingi múragerdi oppozisiya jenip shyqsa, onyng jaqtastaryn qudalamay, olardyng kelesi әdil saylauda jenip shyghuyna mýmkindik bere otyryp, kelesi saylauda jenip shyqqan jaghdayda ghana elde myzghymas emes-au, biraq ayaghyn nyq basqan, ekining biri zang men konstitusiyany ayaq asty etpeytin demokratiya ornar edi dep aita alamyn.

(jalghasy bar)

Abai.kz