Jana jyl shyrshasymen kórikti. Jeltoqsan aiy dóngelenip tua sala býkil Qazaqstannyng eldi mekenderinde shyrsha alamany bastalyp ketedi. Tóbesi kók tirep, bezendirilui jalt-júlt etip kóz qaryqtyryp, talaylardyng degbirin alady. Áldebir meyramdyq kónil kýy payda bolyp, qysy-jazy ónin bermeytin jap-jasyl tabighat tamashasyna tamsana qaraysyz. Biraq... Biraq osy shyrsha tigu mәselesinde danghoylyqqa, asyrasilteushilikke jol berip jatqan joqpyz ba? Bir kýndik qyzyqqa bola memleketting qarjysyn shashyp, shamadan tys ysyrap jasaudyn, últtyq ruhany qúndylyqtargha atýsti qaraudyng qanshalyqty qajeti bar?

Jana jyl shyrshasymen kórikti. Jeltoqsan aiy dóngelenip tua sala býkil Qazaqstannyng eldi mekenderinde shyrsha alamany bastalyp ketedi. Tóbesi kók tirep, bezendirilui jalt-júlt etip kóz qaryqtyryp, talaylardyng degbirin alady. Áldebir meyramdyq kónil kýy payda bolyp, qysy-jazy ónin bermeytin jap-jasyl tabighat tamashasyna tamsana qaraysyz. Biraq... Biraq osy shyrsha tigu mәselesinde danghoylyqqa, asyrasilteushilikke jol berip jatqan joqpyz ba? Bir kýndik qyzyqqa bola memleketting qarjysyn shashyp, shamadan tys ysyrap jasaudyn, últtyq ruhany qúndylyqtargha atýsti qaraudyng qanshalyqty qajeti bar?

Osyghan deyin qoghamnyng Jana jyl meyramyn toylau, toylamau jónindegi pikiri qaq jarylghan bolatyn. Oghan birinshi sebep – Jana jyl merekesining hristian dinine qatysty boluy. Ekinshi sebep – bizding tól jana jylymyzdy Nauryz dep tanityn jana bir lepting payda boluy. Dese de, keybir ghalymdarymyz Múrat Ádjining «Qypshaqtar» atty kitabynda jazylghan «Shyr­shalar merekesi» degen taraugha sýienip, búl meyramnyng týp bastauy týrkilerden  bastalghanyn aityp jýr. Áriyne, tarazynyng basy qay jaqqa auatynyn uaqyt-tóreshi sheshedi. Mysaly, osydan 3-4 jyl búryn biz aityp otyrghan shyrshalar jarysy jayly birde-bir pikir aitylmaytyn. Búl mәsele jalpyhalyqtyq prob­lemagha ainalady degen oy ýsh úiyqtasaq ta týsimizge kirmeytin. Qazir shyrsha tiguding bәsekesine qatysty pikirler de san aluan.

Birinshi pikir... Qazaq últy ýshin jeltoqsan – qayghysy men quanyshy qatar jýretin, últtyq ruhty bir serpiltetin – qasiyetti ai. Mәselen, osy aida qazaq derbes el boludyng qamymen Alash-Ordasyn qúrghan. Osy aida jastarymyz totalitarlyq jýiege qarsy shyghyp, 1986 jyl­ghy kóterilisti jasaghan. Osy aida 300 jyldyq bodandyq qamy­tymyzdy sheship, azat memleket bolghanbyz. Endi zandy saual qoyalyq. Jana jyl mere­kesining qúndylyghy men jogha­rydaghy ýsh oqighanyng ara salmaghy bir-birimen para-par ma? Joq! Bizding búqaragha Alash-Ordanyng qada­my, Jeltoqsan kóterilisi, Tәuelsizdik kýni qymbat. Endeshe, nelikten últtyq meyramdarymyz shyrshanyng kólenkesinde qalugha tiyis? Shyrsha tigu jarysy ne sebepti tym erte bastalady?

Berik UÁLI, OQO әkimi apparaty basshysynyng orynbasary – baspasóz hatshysy:

 – Osydan 2-3 jyl búryn búl mәseleni iske asyrudy qolgha almaq týgil, oilaudyng ózi qisynsyz edi. Byltyrdan bastap On­týs­tik Qazaqstan oblysy әkimi Tәuelsizdik me­re­kesi atap ótilgenshe, oblys aumaghynda ja­najyldyq shyrshany bezendiruge ty­yym salghan bolatyn. Biyl OQO-nyng búl iygi bastamasyn Qaraghandy, Manghystau jә­ne Qyzylorda oblystary qoldady. Shy­ny­men de elimizding eng basty merekesi Tәuel­siz­dik kýnin atap ótuimiz janajyldyq shyr­shalardyng tasasynda qalyp qoyyp jýr­gen. Seng qozghaldy. Meninshe, endi 2-3 jyl­dan keyin shyrshany bezendirudi erte qolgha alatyn ózge oblystar eng úlyq mere­ke­miz ótkennen keyin ghana Jana jylgha qam­da­natynyna senimdimin. Óitkeni búl qo­gham­nyng talaby, halyqtyng deni osylay bol­ghanyn qalap otyr.

Ekinshi pikir... Zaman ózgergen sayyn eski salt-sana birte-birte sanadan ysyrylyp, onyng ornyn jana ruhany qúndylyqtar ba­sa­dy. Sodan bolar, qazir әleumettik je­li­ler­ge bas súqsanyz nemese BAQ-qa kóz jý­girt­seniz boldy, shyrshagha qatysty neshe týr­li әngimelerdi oqisyz. Mysaly, biyl As­tanadaghy alyp bir janajyldyq shyr­shany boran jantaytyp ketti. Almaty qalasy «Atakent» keshenining aldyndaghy merekelik shyrsha órtendi. Elimizding basqa da jekelegen audandarynda birqansha shyrsha otqa orandy. Áleumettik jelilerde keybir azamattar búl oqighalardy tabiy­ghat­tyng minez kórsetuine balap ta jiberdi. Áriy­ne, bәri de – Qúdaydyng isi.

Biraq býkil aqparat qúraldarynda shyrsha mәselesine qatysty taghy da bir dau tuyndaghanyn aita ketu kerek. Qazaqstan – damudyng danghyl jolyna týsken memleket. Ekonomikamyz edәuir ilgerilegeninen bolar, bizding oblys ortalyqtarynda orna­tyl­ghan shyrshanyng qúny jaghanyzdy ústa­tady. Mysaly, Pavlodar qalasynda ti­gil­gen bas shyrshanyng qúny 31 million tenge eken. AQSh aqshasyna shaqsanyz, 200 myng dollar. Qaraghandy qalasyndaghy shyrsha qúny – 20 mln, Qyzylorda qalasyniki – 17 mln, Aqtau qalasyniki – 15 mln, Shymkent qa­lasyniki 14 mln tenge shamasynda. Shyr­shagha eng az qarjy bólgen Oral qalasyniki 7 mln tenge. Pah, halyqtyng qaltasyndaghy mún­shama qarjyny júmsaghannan ne tap­paqpyz? Osy sandardy negizge ala otyryp, ortasha kórsetkishpen elimiz boyynsha jelge úshatyn qarjyny eseptep kórelik. Mysaly, eng qymbat 31 mln men eng arzan 7 mln-nyng arasy 12-13 mln tenge. Elimizde 14 oblys, oblystyq dengeydegi eki qala (Astana, Almaty) bar. Demek, elimizde óte baghaly 16 shyrsha tigiledi degen sóz. Osy 16-ny 12 mln tengege kóbeytiniz. 192 mln tengening tóbesi kórinedi. Múnyng syrtynda irili-úsaqty 86 qala, 175 audan, 35 kent, 34 kenttik jәne 2468 auyl bar. Olardyng barlyghy qosylyp, osy bir kýndik shyrshagha bola taghy da shamamen 192 mln tenge júm­say­tyny sózsiz. Endi osy ekeuin qossanyz 384 mln tenge «menmúndalaydy». Búl 2 mln 560 myng dollargha para-par aqsha. Týsinikti tilmen aitqanda, dәl osynday qarjy bir oblystyng bir jyldyq agrarlyq sektorgha bóletin budjetimen teng degen sóz.

Dәuren BABAMÚRAT, sayasattanushy:

– Janajyldyq shyrshalar jarysyn shekteu ýshin shyrshagha bólinetin budjetti shek­tep tastau kerek. Mysaly, biyl Pav­lo­dar qalasynda tigilgen shyrshanyng ba­ghasyn kórip, tóbe shashymyz tik túrdy. Osy oqighadan keyin biraz jigitterge habarlasyp, basqa oblystardaghy shyrsha mәselesi qalay bolyp jatqanyn teksertip kórdim. Sóitsem, barlyq qalalardaghy jaghday shamalas eken. «Eng az qarjy bólindi» degen Oral qalasyndaghy shyrshanyng ózi 7 mln tenge túrady. Al Pavlodardaghy shyrsha 31 mln tenge. Múnday qymbat shyrshany qoy­gha qajettilik bar ma? Áriyne, joq. Son­dyq­tan da, memleket tarapy qalanyng orta­lyghyna tigiletin shyrshanyng baghasyn bel­gilep berui tiyis. Mysaly, bir qala shyr­shagha bezendiriluimen qosqanda 5 mln tenge bólse, jetip jatyr.

Týiin

Memleketting iydeologiyalyq sayasaty tek zang shygharumen, týrli iydeologiyalyq sharalar ótkizumen shektelmeytindikten, sayasatkerler men әkim-qaralar әr meyramdy dúrys atap ótip, memlekettik sayasatty nasihattaugha tyrysady. Sondyqtan da merekege meyram dep qana emes, iydeologiyalyq qúral retinde qaraugha tiyispiz. Mysaly, qazir biz sóz etken Jana jyl ýlken iydeologiyalyq qúralgha ainalyp ketti. Endi búl iydeologiyalyq sayasatty Tәuelsizdik meyramyna qaray oiystyryp, jana­jyldyq ysyrapty birte-birte joya alsaq, shyrsha jarysy mәresine jetpey, ózdiginen toqtar edi.

Avtor: Qanat BIRLIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti