شىرشالار جارىسىنا توسقاۋىل قويا الامىز با؟
جاڭا جىل شىرشاسىمەن كورىكتى. جەلتوقسان ايى دوڭگەلەنىپ تۋا سالا بۇكىل قازاقستاننىڭ ەلدى مەكەندەرىندە شىرشا الامانى باستالىپ كەتەدى. توبەسى كوك تىرەپ، بەزەندىرىلۋى جالت-جۇلت ەتىپ كوز قارىقتىرىپ، تالايلاردىڭ دەگبىرىن الادى. الدەبىر مەيرامدىق كوڭىل كۇي پايدا بولىپ، قىسى-جازى ءوڭىن بەرمەيتىن جاپ-جاسىل تابيعات تاماشاسىنا تامسانا قارايسىز. بىراق... بىراق وسى شىرشا تىگۋ ماسەلەسىندە داڭعويلىققا، اسىراسىلتەۋشىلىككە جول بەرىپ جاتقان جوقپىز با؟ ءبىر كۇندىك قىزىققا بولا مەملەكەتتىڭ قارجىسىن شاشىپ، شامادان تىس ىسىراپ جاساۋدىڭ، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارعا ءاتۇستى قاراۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟
جاڭا جىل شىرشاسىمەن كورىكتى. جەلتوقسان ايى دوڭگەلەنىپ تۋا سالا بۇكىل قازاقستاننىڭ ەلدى مەكەندەرىندە شىرشا الامانى باستالىپ كەتەدى. توبەسى كوك تىرەپ، بەزەندىرىلۋى جالت-جۇلت ەتىپ كوز قارىقتىرىپ، تالايلاردىڭ دەگبىرىن الادى. الدەبىر مەيرامدىق كوڭىل كۇي پايدا بولىپ، قىسى-جازى ءوڭىن بەرمەيتىن جاپ-جاسىل تابيعات تاماشاسىنا تامسانا قارايسىز. بىراق... بىراق وسى شىرشا تىگۋ ماسەلەسىندە داڭعويلىققا، اسىراسىلتەۋشىلىككە جول بەرىپ جاتقان جوقپىز با؟ ءبىر كۇندىك قىزىققا بولا مەملەكەتتىڭ قارجىسىن شاشىپ، شامادان تىس ىسىراپ جاساۋدىڭ، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارعا ءاتۇستى قاراۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟
وسىعان دەيىن قوعامنىڭ جاڭا جىل مەيرامىن تويلاۋ، تويلاماۋ جونىندەگى پىكىرى قاق جارىلعان بولاتىن. وعان ءبىرىنشى سەبەپ – جاڭا جىل مەرەكەسىنىڭ حريستيان دىنىنە قاتىستى بولۋى. ەكىنشى سەبەپ – ءبىزدىڭ ءتول جاڭا جىلىمىزدى ناۋرىز دەپ تانيتىن جاڭا ءبىر لەپتىڭ پايدا بولۋى. دەسە دە، كەيبىر عالىمدارىمىز مۇرات ءادجىنىڭ «قىپشاقتار» اتتى كىتابىندا جازىلعان «شىرشالار مەرەكەسى» دەگەن تاراۋعا سۇيەنىپ، بۇل مەيرامنىڭ ءتۇپ باستاۋى تۇركىلەردەن باستالعانىن ايتىپ ءجۇر. ارينە، تارازىنىڭ باسى قاي جاققا اۋاتىنىن ۋاقىت-تورەشى شەشەدى. مىسالى، وسىدان 3-4 جىل بۇرىن ءبىز ايتىپ وتىرعان شىرشالار جارىسى جايلى بىردە-ءبىر پىكىر ايتىلمايتىن. بۇل ماسەلە جالپىحالىقتىق پروبلەماعا اينالادى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاساق تا تۇسىمىزگە كىرمەيتىن. قازىر شىرشا تىگۋدىڭ باسەكەسىنە قاتىستى پىكىرلەر دە سان الۋان.
ءبىرىنشى پىكىر... قازاق ۇلتى ءۇشىن جەلتوقسان – قايعىسى مەن قۋانىشى قاتار جۇرەتىن، ۇلتتىق رۋحتى ءبىر سەرپىلتەتىن – قاسيەتتى اي. ماسەلەن، وسى ايدا قازاق دەربەس ەل بولۋدىڭ قامىمەن الاش-ورداسىن قۇرعان. وسى ايدا جاستارىمىز توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى شىعىپ، 1986 جىلعى كوتەرىلىستى جاساعان. وسى ايدا 300 جىلدىق بوداندىق قامىتىمىزدى شەشىپ، ازات مەملەكەت بولعانبىز. ەندى زاڭدى ساۋال قويالىق. جاڭا جىل مەرەكەسىنىڭ قۇندىلىعى مەن جوعارىداعى ءۇش وقيعانىڭ ارا سالماعى ءبىر-بىرىمەن پارا-پار ما؟ جوق! ءبىزدىڭ بۇقاراعا الاش-وردانىڭ قادامى، جەلتوقسان كوتەرىلىسى، تاۋەلسىزدىك كۇنى قىمبات. ەندەشە، نەلىكتەن ۇلتتىق مەيرامدارىمىز شىرشانىڭ كولەڭكەسىندە قالۋعا ءتيىس؟ شىرشا تىگۋ جارىسى نە سەبەپتى تىم ەرتە باستالادى؟
بەرىك ءۋالي، وقو اكىمى اپپاراتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى – ءباسپاسوز حاتشىسى:
– وسىدان 2-3 جىل بۇرىن بۇل ماسەلەنى ىسكە اسىرۋدى قولعا الماق تۇگىل، ويلاۋدىڭ ءوزى قيسىنسىز ەدى. بىلتىردان باستاپ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمى تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى اتاپ وتىلگەنشە، وبلىس اۋماعىندا جاڭاجىلدىق شىرشانى بەزەندىرۋگە تىيىم سالعان بولاتىن. بيىل وقو-نىڭ بۇل يگى باستاماسىن قاراعاندى، ماڭعىستاۋ جانە قىزىلوردا وبلىستارى قولدادى. شىنىمەن دە ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى مەرەكەسى تاۋەلسىزدىك كۇنىن اتاپ ءوتۋىمىز جاڭاجىلدىق شىرشالاردىڭ تاساسىندا قالىپ قويىپ جۇرگەن. سەڭ قوزعالدى. مەنىڭشە، ەندى 2-3 جىلدان كەيىن شىرشانى بەزەندىرۋدى ەرتە قولعا الاتىن وزگە وبلىستار ەڭ ۇلىق مەرەكەمىز وتكەننەن كەيىن عانا جاڭا جىلعا قامداناتىنىنا سەنىمدىمىن. ويتكەنى بۇل قوعامنىڭ تالابى، حالىقتىڭ دەنى وسىلاي بولعانىن قالاپ وتىر.
ەكىنشى پىكىر... زامان وزگەرگەن سايىن ەسكى سالت-سانا بىرتە-بىرتە سانادان ىسىرىلىپ، ونىڭ ورنىن جاڭا رۋحاني قۇندىلىقتار باسادى. سودان بولار، قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەرگە باس سۇقساڭىز نەمەسە باق-قا كوز جۇگىرتسەڭىز بولدى، شىرشاعا قاتىستى نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەردى وقيسىز. مىسالى، بيىل استاناداعى الىپ ءبىر جاڭاجىلدىق شىرشانى بوران جانتايتىپ كەتتى. الماتى قالاسى «اتاكەنت» كەشەنىنىڭ الدىنداعى مەرەكەلىك شىرشا ورتەندى. ەلىمىزدىڭ باسقا دا جەكەلەگەن اۋداندارىندا بىرقانشا شىرشا وتقا وراندى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە كەيبىر ازاماتتار بۇل وقيعالاردى تابيعاتتىڭ مىنەز كورسەتۋىنە بالاپ تا جىبەردى. ارينە، ءبارى دە – قۇدايدىڭ ءىسى.
بىراق بۇكىل اقپارات قۇرالدارىندا شىرشا ماسەلەسىنە قاتىستى تاعى دا ءبىر داۋ تۋىنداعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. قازاقستان – دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن مەملەكەت. ەكونوميكامىز ەداۋىر ىلگەرىلەگەنىنەن بولار، ءبىزدىڭ وبلىس ورتالىقتارىندا ورناتىلعان شىرشانىڭ قۇنى جاعاڭىزدى ۇستاتادى. مىسالى، پاۆلودار قالاسىندا تىگىلگەن باس شىرشانىڭ قۇنى 31 ميلليون تەڭگە ەكەن. اقش اقشاسىنا شاقساڭىز، 200 مىڭ دوللار. قاراعاندى قالاسىنداعى شىرشا قۇنى – 20 ملن، قىزىلوردا قالاسىنىكى – 17 ملن، اقتاۋ قالاسىنىكى – 15 ملن، شىمكەنت قالاسىنىكى 14 ملن تەڭگە شاماسىندا. شىرشاعا ەڭ از قارجى بولگەن ورال قالاسىنىكى 7 ملن تەڭگە. پاح، حالىقتىڭ قالتاسىنداعى مۇنشاما قارجىنى جۇمساعاننان نە تاپپاقپىز؟ وسى سانداردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ورتاشا كورسەتكىشپەن ەلىمىز بويىنشا جەلگە ۇشاتىن قارجىنى ەسەپتەپ كورەلىك. مىسالى، ەڭ قىمبات 31 ملن مەن ەڭ ارزان 7 ملن-نىڭ اراسى 12-13 ملن تەڭگە. ەلىمىزدە 14 وبلىس، وبلىستىق دەڭگەيدەگى ەكى قالا (استانا، الماتى) بار. دەمەك، ەلىمىزدە وتە باعالى 16 شىرشا تىگىلەدى دەگەن ءسوز. وسى 16-نى 12 ملن تەڭگەگە كوبەيتىڭىز. 192 ملن تەڭگەنىڭ توبەسى كورىنەدى. مۇنىڭ سىرتىندا ءىرىلى-ۇساقتى 86 قالا، 175 اۋدان، 35 كەنت، 34 كەنتتىك جانە 2468 اۋىل بار. ولاردىڭ بارلىعى قوسىلىپ، وسى ءبىر كۇندىك شىرشاعا بولا تاعى دا شامامەن 192 ملن تەڭگە جۇمسايتىنى ءسوزسىز. ەندى وسى ەكەۋىن قوسساڭىز 384 ملن تەڭگە «مەنمۇندالايدى». بۇل 2 ملن 560 مىڭ دوللارعا پارا-پار اقشا. تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، ءدال وسىنداي قارجى ءبىر وبلىستىڭ ءبىر جىلدىق اگرارلىق سەكتورعا بولەتىن بيۋدجەتىمەن تەڭ دەگەن ءسوز.
داۋرەن بابامۇرات، ساياساتتانۋشى:
– جاڭاجىلدىق شىرشالار جارىسىن شەكتەۋ ءۇشىن شىرشاعا بولىنەتىن بيۋدجەتتى شەكتەپ تاستاۋ كەرەك. مىسالى، بيىل پاۆلودار قالاسىندا تىگىلگەن شىرشانىڭ باعاسىن كورىپ، توبە شاشىمىز تىك تۇردى. وسى وقيعادان كەيىن ءبىراز جىگىتتەرگە حابارلاسىپ، باسقا وبلىستارداعى شىرشا ماسەلەسى قالاي بولىپ جاتقانىن تەكسەرتىپ كوردىم. سويتسەم، بارلىق قالالارداعى جاعداي شامالاس ەكەن. «ەڭ از قارجى ءبولىندى» دەگەن ورال قالاسىنداعى شىرشانىڭ ءوزى 7 ملن تەڭگە تۇرادى. ال پاۆلودارداعى شىرشا 31 ملن تەڭگە. مۇنداي قىمبات شىرشانى قويۋعا قاجەتتىلىك بار ما؟ ارينە، جوق. سوندىقتان دا، مەملەكەت تاراپى قالانىڭ ورتالىعىنا تىگىلەتىن شىرشانىڭ باعاسىن بەلگىلەپ بەرۋى ءتيىس. مىسالى، ءبىر قالا شىرشاعا بەزەندىرىلۋىمەن قوسقاندا 5 ملن تەڭگە بولسە، جەتىپ جاتىر.
ءتۇيىن
مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق ساياساتى تەك زاڭ شىعارۋمەن، ءتۇرلى يدەولوگيالىق شارالار وتكىزۋمەن شەكتەلمەيتىندىكتەن، ساياساتكەرلەر مەن اكىم-قارالار ءار مەيرامدى دۇرىس اتاپ ءوتىپ، مەملەكەتتىك ساياساتتى ناسيحاتتاۋعا تىرىسادى. سوندىقتان دا مەرەكەگە مەيرام دەپ قانا ەمەس، يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە قاراۋعا ءتيىسپىز. مىسالى، قازىر ءبىز ءسوز ەتكەن جاڭا جىل ۇلكەن يدەولوگيالىق قۇرالعا اينالىپ كەتتى. ەندى بۇل يدەولوگيالىق ساياساتتى تاۋەلسىزدىك مەيرامىنا قاراي ويىستىرىپ، جاڭاجىلدىق ىسىراپتى بىرتە-بىرتە جويا الساق، شىرشا جارىسى مارەسىنە جەتپەي، وزدىگىنەن توقتار ەدى.
اۆتور: قانات بىرلىكۇلى
"الاش ايناسى" گازەتى
