Referendum – latyn tilinen maghynasymen audaghanda «mәlimdeme» degen sózge jaqyn keledi. Alayda, referendum azamattardyng birigip jariya etken  mәlimdemesi bolatyndyqtan, qazirgi qazaq tilinde ony «mәmile» dep te ataugha bolady. Áriyne, kez kelgen referendum memleket pen qogham arasyndaghy kýrdeli de týiindi mәseleni sheshu qatynasyn bildiretin is‑shara bolyp tabylady. Sebebi, әrbir demokratiyalyq memleket bolashaq ýshin manyzdy sheshim qabyldar aldynda, aldymen óz azamattarynyng pikirimen sanasady. Sondyqtan, jalpy maghynasynda «referendum» ‑ demokratiyalyq, respublikalyq memlekettik basqaru formasyndaghy qoghamdargha tәn qúbylys ekeni osydan bayqalady.

Referendumdy «betpe‑bet demokratiya» ne bolmasa, «demokratiyamen betpe‑bet» týri deuge bolady. Óitkeni, halyq tek qana referendum arqyly óz memleketinde «zang shygharu qyzmetine», ne bolmasa, beybitshilik ne soghys mәselesine, ne ekologiyalyq apattyng aldyn alugha jәne t.b. ózge de birqatar ómirmәndik mәni bar memlekettik jәne qoghamdyq manyzdy súraqtardy tótesinen, tikeley, ózimen‑ózi betpe‑bet sheshuge mýmkindik alady. Sol sebepti, referendum nәtiyjesinde qabyldanghan sheshimdi oghan qatysqan (dauys bergen) әrbir azamat «ortaq sheshimi» dep qabyldap, ózining «memlekettik subekt» ekenin  tolyq sezinedi. Tipten, referendumda qarsy dauys bergen adamdardyng ózderi de referendum  qorytyndysyn «halyq sheshimi» dep qabyldap, oghan tolyq moyynsynady.

Referendum ondaghy qoyylatyn súraqtargha baylanysty birneshe týrge bólinedi:

1. Konstitusiyalyq referendum.

Búl referendumda elding konstitusiyasynyng jobasy ne konstitusiyalyq jeke týzetuler turaly súraqtary dauys beruge qoyylady.

2. Zangha baylanysty referendum.

Búghan memleketting qabyldaghan belgili bir zang jobalarynyng súraqtary qoyylady.

3. Mindetti ne kenesu referendumy.

Múnda belgili bir sheshimdi ne memlekettik jobany halyqtyng qoldauy ne qoldamauy mәselesi sheshiledi. Búl jaghdayda talqygha salghan jobany halyqtyng kópshiligi qoldap shyghuy mindetti.  Halyqtan qoldau tappasa, ol ol joba toqtatyluy tiyis. Múnday referendumdar joghary biyliktin, ne jergilikti biylikting úsynystarymen ótkiziledi.

4. Referendumdar sayasy partiyalar men qogham tarapynan, basqa memleketter tarapynan «moyyndalghan», «moyyndalmaghan», «jartylay moyyndalghan» dep bólinedi.

Referendumdy «halyqtyng pikirin bilu» maqsatynda jasalatyn pikirterimmen (pikirlerdi jinau, taldau, qorytyndylau) shatastyrmau kerek. Sebebi, «kenesu referendumdarynyn» zandyq kýshi bolmaydy. Al, «mindetti referendum» Konstitusiyalyq El basshynyng ne Parlamentting zandyq kýshi bar arnayy sheshimimen ótkiziledi. Ol sheshim memleketting Zandary men Konstitusiyasyna qayshy bolmauy kerek. Qayshylyq bolghan jaghdayda, referendumdy zang túrghysynan esepke almay tastaugha bolady.

Qazaqstanda Referendum turaly Konstitusiyalyq Zan  1995 jyly 2 qarasha aiynda qabyldanghan  (№2592). Sodan bergi uaqytta oghan birqatar týzetuler engizilgenimen, qazirgi uaqytta referendumdardy ótkizu  osy zanmen retteledi.

Búl zang qabyldanghangha deyin‑aq Qazaqstan alghashqy referendumdaryn onyng aldynda, yaghni,  1995 j. 29 sәuirinde jәne 30 tamyzynda ótkizdi. Odan keyin Referendum tek 2022 jylghy konstitusiyalyq ózgeristerge baylanysty ótkizildi. Búl referendumda halyq Jana Qazaqstan‑2 memlekettikformasyna kóshuge dauys berdi. Kelesi referendum AES salugha baylanysty osy kýzde ótetin bolady dep kýtilude.

Múndaghy aita keterlik súraq mynaday: alghashqy ‑ «Túnghysh preziydentting ókilettiligin 2000 jalgha deyin sozu turaly» referendum ótkizu turaly Jarlyqqa preziydent N.Nazarbaev 1995 j. 25 nauryzynda qol qoydy. 29 sәuirde referendum ótti.  Nәtiyjesinde N.Nazarbaev ózining preziydenttik ókilettigin 2000 jylgha deyin sozyp aldy. Ile shala Jana Konstitusiyany qabyldau turaly 1995 j. 5 mausymda  kelesi referendumdy ótkizu ýshin preziydent Nazarbaev 1995 j. 5 mamyrda jana Jarlyq shyghardy.  Alayda,  ol Jarlyqtar shyqqan kezde elimizde «Respublikalyq referendum turaly» konstitusiyalyq zang әli joq bolatyn. Ol tek qana sol jyldyng qarasha aiynda ghana qabyldandy. Sondyqtan, «Qazaqstandaghy referendumdar tarihy» turaly aitqanda, konstitusiyalyq zang shyqqangha deyingi ótkizilgen eki referendumnyng zandyq kýshi qanday edi degen súraqtyng tuatyny zandy. Biraq, búl súraqqa әli jauap berilmegen. Endeshe, «Referendum ótkizu turaly» konstitusiyalyq zannyng qabyldanuyna deyingi ótken refrendumdardy tolyq maghynasynda «referendum» dep aitugha bolar‑bolmasy – bilikti qúqyqtanushylardyng enshisinde der edik. Eger olar ony «zansyz» dep tanysa, ar jaghynda «biylikti basyp alu» degen zannamalyq mәsele payda bolatyny týsinikti...

Endeshe, әzirge elimizde Konstitusiyalyq zandargha sýiene otyryp ótkizilgen referendum dep preziydent Q.Toqaevtyng 5 mamyr 2022 j. Jarlyghyna say ótkizilgen 2022 jylghy 5 mausymda ótken referendumdy aitar edik.  Qazaqstandaghy búl respublikalyq referendum memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jarlyghyna sәikes Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu boyynsha ótti. Referendumda qazaqstandyqtar Konstitusiyadaghy týzetulerding bolu ne bolmauyna dauys berdi.

№888 Jarlyq:

2022 jylghy 5 mausymda respublikalyq referendum ótkizu turaly

2022 jylghy 05 mamyr

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyanyng 91-babynyng 1-tarmaghyna jәne «Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq zanynyng 18-babyna sәikes QAULY ETEMIN:

1. 2022 jylghy 5 mausymda respublikalyq referendum ótkizilsin.

2. «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasy «2022 jylghy 6 mamyrda búqaralyq aqparat qúraldarynda jariyalanghan «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasynda bayandalghan Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrulardy qabyldaysyz ba?» degen tújyrymdaghy saual qoyylyp, respublikalyq referendumgha shygharylsyn.

3. Osy Jarlyq jәne «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasy 2022 jylghy 6 mamyrda búqaralyq aqparat qúraldarynda resmy týrde jariyalansyn.

4. Respublikalyq referendumdy úiymdastyru men ótkizu Referendumnyng ortalyq komissiyasynyng qyzmetin atqaratyn Ortalyq saylau komissiyasyna, sonday-aq referendumnyng aumaqtyq jәne uchaskelik komissiyalarynyng qyzmetin atqaratyn aumaqtyq jәne uchaskelik saylau komissiyalaryna jýktelsin.

5. Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimeti Qazaqstan Respublikasynyng Ortalyq saylau komissiyasymen, Qazaqstan Respublikasynyng basqa da ortalyq memlekettik organdarymen jәne jergilikti atqarushy organdarymen birlesip, respublikalyq referendumdy úiymdastyru men ótkizu jóninde qajetti sharalar qabyldasyn.

6. Osy Jarlyq jariyalanghan kýninen bastap qoldanysqa engiziledi.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydent  Q.Toqaev, Núr-Súltan, Aqorda, 2022 jylghy 5 mamyr

Qogham – ýnemi qozghalystaghy jandy organizm. Qoghamnyng dinamikalyq damuy «memlekettik damu baghytymen» birlikte jәne tendikte boluy shart. Qanday memleket bolmasyn, ózining damu staregiyasyn osy zandylyqtargha baghyndyrady. Biraq, qazirgi zaman praktikasynda sanauly avtoritarlyq‑diktatorlyq memleketter búghan qarsy antiydemokratiyalyq baghyttardy ústanuda. Ol jerde baghzy Ludovik XIV koroliding zamanyndaghy «Memleket degen men» degen prinsipke tap bolamyz. Áriyne, key jaghdayda korolidikter, әmirlikter, patshalyqtar, handyqtar, súltanattar memleket damuyn qamtamasyz etui mýmkin. Alayda, ol jaghdayda halyqtyng túrmys jaghdayy, ekonomika, әleumettik jaghday memleketting obektivti damu zandarynan tuyndamaydy. Kóbine ol voluntaristik sheshimning nәtiyjesi bolyp shyghady.  Ol elderdegi referendumdar sol sebepti demokratiyalyq negizinen ajyrap,  dekorasiyalyq sipatta qalady. Onday referendum halyqqa emes, avtoritarly biylikke ghana qyzmet etedi. Dauys berude búrmalaushylyqtar oryn alady.

Memleket әr referendum aldynda mәseleni dúrys kóterui tiyis jәne kóteriletin súraqtyng mәni men maghynasyn týsindiru júmystaryn jýrgizedi. Sonda ghana referendum el azamattarynyng «sanaly jәne erikti  tandau jasay aluyna» qol jetkizedi. Al, mәselening týp tórkinin bilmey berilgen dauys – búqaralyq  sana dengeyinde oryn alatyn «kóp aitty, men kóndim» degen psihologiyalyq ge úqsas bolyp shyghady.  Ony bilu ýshin ghalymdardyng búqaralyq sana turaly bilimine nazar salu kerek:

Búqaralyq sana — qoghamda keng taraghan iydeyalardy, kózqarastardy, úghymdardy, әleumettik sezimderdi qamtidy. Onda qoghamdyq sananyng kýndelikti psihologiyalyq, teoriyalyq-iydeologiyalyq dәrejeleri úshtasyp keledi. Búqaralyq sanada teoriyalyq-iydeologiyalyq elementterining boluy men olardyng ýles salmaghy Búqaranyng әleumettik subekt retinde damu dengeyi, tarihy jaghdaylarmen baylanysty. Sonymen birge ol búqaranyng túrmys jaghdaylarynyng әserimen stihiyaly týrde qalyptasady.

Damyghan Búqaralyq sana qoghamdyq jәne memlekettik isterdi retteuge, demokratiyany jetildiruge, elding aldynda túrghan jana mindetterdi talqylaugha jәne sheshuge kómektesedi. Búqaralyq sananyng kórinu sipaty, qoghamda atqarar qyzmeti týrlishe.

Búqaralyq sana subektisi — әleumettik toptardyng qoghamdaghy ornyna, kózdegen múrat-maqsattaryna qaray belsendi, progresshil nemese beytarap, beyjay sipatta óris alady. Toptyq minez-qúlyq arqyly adamdardyng birlestigin jetildiru barysynda Búqaralyq sana qoghamdyq kelisimdi kýndelikti tәrtipke, ómirlik saltqa ainaldyrady.

Sayasy týsindirme sózdik. – Almaty, 2007. ISBN 9965-32-491-3

Biyekenov K., Sadyrova M. Áleumettanudyng týsindirme sózdigi. — Almaty: Sózdik-Slovari, 2007. — 344 bet. ISBN 9965-822-10-7

Sonymen, Referendum negizinen demokratiyalyq qoghamnyng jemisi ekeni anyq. Al, demokratiya tendik bolghan jerde ghana bar. Múnda barlyq salada: zang shygharuda, ony oryndauda jәne t.b. tendik boluy tiyis. Demokratiyada әdilet boluy kerek. Ol qoghamnyng barlyq salasyn qamtidy. Demokratiyada sonymen qatar bostandyq, erkindik bolady. Sondyqtan, biylghy jyly Qazaqstan halqy demokratiyanyng taghy bir synyna týsuge dayyndaluda.  Ol turaly preziydent Qasym-Jomart Toqaev.mәlimdedi: «Shyn mәninde, elimizde atom energetikasyn damytugha zor mýmkindik bar. Ony dúrys, yaghny tiyimdi paydalanghan jón. Osy mәselege qatysty songhy sheshimdi halyq qabyldaydy. Referendum biyl kýzde ótedi. Ýkimet naqty datany aiqyndaydy». Endeshe, qazaqstandyqtardy kýzde óte manyzdy memlekettik sheshim qabyldau referendumy kýtip túr dey alamyz.

Soghan say qoyylatyn súraqtar mynau:

1. Qazaqstan halqy «AES salu‑salmau» siyaqty óte kýrdeli tehnologiyalyq jәne njenerlik salmaqty súraqqa jauap beruge dayyn ba?

Bizding oiymyzsha, qogham oghan dayyn emes. Óitkeni, birinshiden, KSRO kezinde de, qazir de yadrolyq zertteuler «memlekettik qúpiya» sanatyna jatatyn ghylym salasy bolyp tabylady. Arnayy mamandar bolmasa, búl salada halyqtyng bilimi «mektep baghdarlamasy» dengeyinde ghana. Endeshe, halyq óz tarapynan AES‑ting qanshalyqty qauipti‑qauipsiz ekenin ghylymy tújyrymday almaydy. Oghan qosa, ekinshiden, qazir AES salatyn birneshe әlemdik elder men kompaniyalar bar. Olardyng qaysysynyng tehnologiyasy eng qauipsiz ekenin halyq taghy da bile bermeydi. Ýshinshiden, Ýkimet әli de bolashaqtaghy «energetikalyq tapshylyqtyn» naqty jobasymen halyqty tanystyrghan joq. Mәselen, ol jaqyn jәne alys bolashaqtaghy ashylatyn iri óndiris oshaqtary qanday, oghan qajet energiya quaty qansha, odan ózge, qanday qalalar men iri eldi mekender jәne qansha mektepter men aruhanalar salynady, megapolisterding elektr quatyn tútynysy qanshalyqty artady jәne t.t. súraqtar osy AES qúrylysymen baylanysta qaralmay otyr.

2. Qazaqstan ózining energiya óndirushi tabighy resurstaryn tauysty ma?

Búl súraqqa da Ýkimet ózining zertteu instituttary arqyly tereng taldau jasap, ony halyqqa tanystyruy kerek.  Mysaly, halyq kýn sayyn avtotransportpen Ózbekstangha qaray ketip bara jatqan, úzyndyghy 40‑50 metrlik Jel elektr stansiyalarynyng jel qalaqtaryn kórip otyr. Onday transporttyng bizding territoriyadan ótip jatqanyna birneshe jyldyng jýzi boldy. Júrttyng aituynsha, Ózbekstan ózining Jel quatymen isteytin energetika salasyn ýzdiksiz damytu ýstinde eken. Sol siyaqty, biyl Germaniya da tabighy týrdegi jasyl energetikada barlyq quattyng 52%-óndiruge qol jetkizipti. Onyng kóp bóligi Jel energetikasy, odan keyin Kýn energetikasy, Teniz energetikasy, alty payyz ‑  Biogaz energetikasy. Endeshe, bizding Ýkimet Qazaqstannyng tabighy qalpyna keletin resurstardan (jel, su, kýn, biogaz, qoqys qaldyqtary) alynatyn energetika quatyn tolyq saraptap, onyng potensialdy mýmkin bolarlyq quatyn anyqtap, osymen halyqty tanystyruy kerek. Olay etpese, osyny bile almaghan halyqtyng AES salu turaly «ong sheshimin» soghan dauys bergen halyqtyng ózi birjaqty «dúrys sheshim» dep qabylday almaytyny anyq.

3. Qazaqstangha AES salugha qanday elder bәsekeles bolyp otyr?

Áriyne, qazir bizge belgilisi – Resey ghana. Alayda, geosayasy jaghdaylargha baylanysty Resey әlemning jýzden asa elderi tarapynan ekonomikalyq sanksiyalargha úshyrap jatyr. Osy jaghdayda, Qazaqstan Reseymen birge tәuekelge bara ala ma? Halyqty osy súraq ta oilandyratyny anyq. Al, Qytay jaghy búl salada belsendilik tanytyp otyrmaghany belgili. Sol sebepten, osy siyaqty memlekettik qauipsizdik mәselesin Ýkimet halyqqa jete týsindirip, shyndyqty aituy kerek. Sebebi, Qazaqstannyng tәuelsizdigine qarsy «shabuyldy» Resey Dumasynyng deputattary ýdetip jibergeni ótirik emes. Búl ‑ qazaq halqyn elendetip otyrghan súraqtyng biri...

4. AES qúrylysyna qajet jabdyqtar men qúraldar Qazaqstanda óndirile me?

Bizde әli kýnge deyin óndiris damymay keledi. Shaghyn óndirister ghana bar, shaghyn jeke agrosharuashylyqtar bar, úsaq sheberler bar, shaghyn tigin sehtary bar... Alayda, mamandandyrylghan iri óndirushiler, zavodtar men fabrikalar joq. Tek solar ghana elimizge jogharghy tehnologiyany alyp kele alady. Ol joq. Endeshe, AES qajetin óteytin jabdyqtardy ózimiz shyghara alamyz deu de shyndyqqa sәikes kelmeydi... Búl – elding ekonomikalyq qauipsizdigine tónetin potensiyaldy qater...   Osy súraqty da halyq bilui kerek siyaqty...

5. Qazaqstanda AES júmysyn qamtamasyz etetin kadrlar dayyn ba?

Qazir memleketting ghylymgha degen kózqarasy ózgeru ýstinde. Ol jaqsy, әriyne. Alayda, ghylym damuy serpindi qarqyn ala almay jatyr. Keyde ol búrynghy  «eski Qazaqstan» bazasynda jasalyp jatqangha úqsaydy. Yaghni, ghylymgha bólinip jatqan qarjy nәtiyjege emes, «esepke qúrylghan» synay bayqaluda. Sondyqtan bolar, onyng ishinde biz AES mamandaryn dayarlau turaly keshendi baghdarlamalardy bayqay almadyq. Ol «Arnayy joba» retindi jasalyp jatqan bolsa, halyq ony biler edi...

Mine, әzirge Halyq kýzgi referendumgha osynday «dayyndyqpen», naqtyraq aitsaq – «esh dayyndyqsyz» bara jatyr... Olay bolsa, әli de kesh bolmay túrghanda, halyqty referendumgha dayyndau kerek. Ol ýshin jogharydaghy biz qoyghan súraqqa jauap berip ótseniz – talay mәselening basy ashylyp qalar edi... Qalghan súraqtaryn halyq ózi qoya jatar...

Soz sony:

Memleketting demokratiyalyq týri: tendik, saylau, kópshilik dauyspen sheshim shygharu prinsipterine negizdelgen úiym týri.

Qoghamdyq qúrylymnyng múraty: Ár jerde demokratiya әrtýrli reng alghan. Biraq, ol halyqtyng zang jýzinde memlekettik biylikti basqaruy. Múnda konstitusiya «biylik halyqtyng qolynda» ekendigine kepil bolady.

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz