رەفەرەندۋم – لاتىن تىلىنەن ماعىناسىمەن اۋداعاندا «مالىمدەمە» دەگەن سوزگە جاقىن كەلەدى. الايدا، رەفەرەندۋم ازاماتتاردىڭ بىرىگىپ جاريا ەتكەن  مالىمدەمەسى بولاتىندىقتان، قازىرگى قازاق تىلىندە ونى «مامىلە» دەپ تە اتاۋعا بولادى. ارينە، كەز كەلگەن رەفەرەندۋم مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى كۇردەلى دە ءتۇيىندى ماسەلەنى شەشۋ قاتىناسىن بىلدىرەتىن ءىس‑شارا بولىپ تابىلادى. سەبەبى، ءاربىر دەموكراتيالىق مەملەكەت بولاشاق ءۇشىن ماڭىزدى شەشىم قابىلدار الدىندا، الدىمەن ءوز ازاماتتارىنىڭ پىكىرىمەن ساناسادى. سوندىقتان، جالپى ماعىناسىندا «رەفەرەندۋم» ‑ دەموكراتيالىق، رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماسىنداعى قوعامدارعا ءتان قۇبىلىس ەكەنى وسىدان بايقالادى.

رەفەرەندۋمدى «بەتپە‑بەت دەموكراتيا» نە بولماسا، «دەموكراتيامەن بەتپە‑بەت» ءتۇرى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، حالىق تەك قانا رەفەرەندۋم ارقىلى ءوز مەملەكەتىندە «زاڭ شىعارۋ قىزمەتىنە»، نە بولماسا، بەيبىتشىلىك نە سوعىس ماسەلەسىنە، نە ەكولوگيالىق اپاتتىڭ الدىن الۋعا جانە ت.ب. وزگە دە بىرقاتار ومىرماندىك ءمانى بار مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ماڭىزدى سۇراقتاردى توتەسىنەن، تىكەلەي، وزىمەن‑وزى بەتپە‑بەت شەشۋگە مۇمكىندىك الادى. سول سەبەپتى، رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە قابىلدانعان شەشىمدى وعان قاتىسقان (داۋىس بەرگەن) ءاربىر ازامات «ورتاق شەشىمى» دەپ قابىلداپ، ءوزىنىڭ «مەملەكەتتىك سۋبەكت» ەكەنىن  تولىق سەزىنەدى. تىپتەن، رەفەرەندۋمدا قارسى داۋىس بەرگەن ادامداردىڭ وزدەرى دە رەفەرەندۋم  قورىتىندىسىن «حالىق شەشىمى» دەپ قابىلداپ، وعان تولىق مويىنسىنادى.

رەفەرەندۋم ونداعى قويىلاتىن سۇراقتارعا بايلانىستى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى:

1. كونستيتۋتسيالىق رەفەرەندۋم.

بۇل رەفەرەندۋمدا ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى نە كونستيتۋتسيالىق جەكە تۇزەتۋلەر تۋرالى سۇراقتارى داۋىس بەرۋگە قويىلادى.

2. زاڭعا بايلانىستى رەفەرەندۋم.

بۇعان مەملەكەتتىڭ قابىلداعان بەلگىلى ءبىر زاڭ جوبالارىنىڭ سۇراقتارى قويىلادى.

3. مىندەتتى نە كەڭەسۋ رەفەرەندۋمى.

مۇندا بەلگىلى ءبىر شەشىمدى نە مەملەكەتتىك جوبانى حالىقتىڭ قولداۋى نە قولداماۋى ماسەلەسى شەشىلەدى. بۇل جاعدايدا تالقىعا سالعان جوبانى حالىقتىڭ كوپشىلىگى قولداپ شىعۋى مىندەتتى.  حالىقتان قولداۋ تاپپاسا، ول ول جوبا توقتاتىلۋى ءتيىس. مۇنداي رەفەرەندۋمدار جوعارى بيلىكتىڭ، نە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇسىنىستارىمەن وتكىزىلەدى.

4. رەفەرەندۋمدار ساياسي پارتيالار مەن قوعام تاراپىنان، باسقا مەملەكەتتەر تاراپىنان «مويىندالعان»، «مويىندالماعان»، «جارتىلاي مويىندالعان» دەپ بولىنەدى.

رەفەرەندۋمدى «حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ» ماقساتىندا جاسالاتىن پىكىرتەرىممەن (پىكىرلەردى جيناۋ، تالداۋ، قورىتىندىلاۋ) شاتاستىرماۋ كەرەك. سەبەبى، «كەڭەسۋ رەفەرەندۋمدارىنىڭ» زاڭدىق كۇشى بولمايدى. ال، «مىندەتتى رەفەرەندۋم» كونستيتۋتسيالىق ەل باسشىنىڭ نە پارلامەنتتىڭ زاڭدىق كۇشى بار ارنايى شەشىمىمەن وتكىزىلەدى. ول شەشىم مەملەكەتتىڭ زاڭدارى مەن كونستيتۋتسياسىنا قايشى بولماۋى كەرەك. قايشىلىق بولعان جاعدايدا، رەفەرەندۋمدى زاڭ تۇرعىسىنان ەسەپكە الماي تاستاۋعا بولادى.

قازاقستاندا رەفەرەندۋم تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ  1995 جىلى 2 قاراشا ايىندا قابىلدانعان  (№2592). سودان بەرگى ۋاقىتتا وعان بىرقاتار تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەنىمەن، قازىرگى ۋاقىتتا رەفەرەندۋمداردى وتكىزۋ  وسى زاڭمەن رەتتەلەدى.

بۇل زاڭ قابىلدانعانعا دەيىن‑اق قازاقستان العاشقى رەفەرەندۋمدارىن ونىڭ الدىندا، ياعني،  1995 ج. 29 ساۋىرىندە جانە 30 تامىزىندا وتكىزدى. ودان كەيىن رەفەرەندۋم تەك 2022 جىلعى كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى وتكىزىلدى. بۇل رەفەرەندۋمدا حالىق جاڭا قازاقستان‑2 مەملەكەتتىكفورماسىنا كوشۋگە داۋىس بەردى. كەلەسى رەفەرەندۋم اەس سالۋعا بايلانىستى وسى كۇزدە وتەتىن بولادى دەپ كۇتىلۋدە.

مۇنداعى ايتا كەتەرلىك سۇراق مىناداي: العاشقى ‑ «تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن 2000 جالعا دەيىن سوزۋ تۋرالى» رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى جارلىققا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ 1995 ج. 25 ناۋرىزىندا قول قويدى. 29 ساۋىردە رەفەرەندۋم ءوتتى.  ناتيجەسىندە ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن 2000 جىلعا دەيىن سوزىپ الدى. ىلە شالا جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ تۋرالى 1995 ج. 5 ماۋسىمدا  كەلەسى رەفەرەندۋمدى وتكىزۋ ءۇشىن پرەزيدەنت نازارباەۆ 1995 ج. 5 مامىردا جاڭا جارلىق شىعاردى.  الايدا،  ول جارلىقتار شىققان كەزدە ەلىمىزدە «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ ءالى جوق بولاتىن. ول تەك قانا سول جىلدىڭ قاراشا ايىندا عانا قابىلداندى. سوندىقتان، «قازاقستانداعى رەفەرەندۋمدار تاريحى» تۋرالى ايتقاندا، كونستيتۋتسيالىق زاڭ شىققانعا دەيىنگى وتكىزىلگەن ەكى رەفەرەندۋمنىڭ زاڭدىق كۇشى قانداي ەدى دەگەن سۇراقتىڭ تۋاتىنى زاڭدى. بىراق، بۇل سۇراققا ءالى جاۋاپ بەرىلمەگەن. ەندەشە، «رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا دەيىنگى وتكەن رەفرەندۋمداردى تولىق ماعىناسىندا «رەفەرەندۋم» دەپ ايتۋعا بولار‑بولماسى – بىلىكتى قۇقىقتانۋشىلاردىڭ ەنشىسىندە دەر ەدىك. ەگەر ولار ونى «زاڭسىز» دەپ تانىسا، ار جاعىندا «بيلىكتى باسىپ الۋ» دەگەن زاڭنامالىق ماسەلە پايدا بولاتىنى تۇسىنىكتى...

ەندەشە، ازىرگە ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق زاڭدارعا سۇيەنە وتىرىپ وتكىزىلگەن رەفەرەندۋم دەپ پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ 5 مامىر 2022 ج. جارلىعىنا ساي وتكىزىلگەن 2022 جىلعى 5 ماۋسىمدا وتكەن رەفەرەندۋمدى ايتار ەدىك.  قازاقستانداعى بۇل رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جارلىعىنا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ بويىنشا ءوتتى. رەفەرەندۋمدا قازاقستاندىقتار كونستيتۋتسياداعى تۇزەتۋلەردىڭ بولۋ نە بولماۋىنا داۋىس بەردى.

№888 جارلىق:

2022 جىلعى 5 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ تۋرالى

2022 جىلعى 05 مامىر

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيانىڭ 91-بابىنىڭ 1-تارماعىنا جانە «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ 18-بابىنا سايكەس قاۋلى ەتەمىن:

1. 2022 جىلعى 5 ماۋسىمدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكiزiلسiن.

2. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى «2022 جىلعى 6 مامىردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىندا باياندالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى قابىلدايسىز با؟» دەگەن تۇجىرىمداعى ساۋال قويىلىپ، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا شىعارىلسىن.

3. وسى جارلىق جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى 2022 جىلعى 6 مامىردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا رەسمي تۇردە جاريالانسىن.

4. رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكiزۋ رەفەرەندۋمنىڭ ورتالىق كوميسسياسىنىڭ قىزمەتiن اتقاراتىن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا، سونداي-اق رەفەرەندۋمنىڭ اۋماقتىق جانە ۋچاسكەلiك كوميسسيالارىنىڭ قىزمەتiن اتقاراتىن اۋماقتىق جانە ۋچاسكەلiك سايلاۋ كوميسسيالارىنا جۇكتەلسiن.

5. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىمەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا دا ورتالىق مەملەكەتتىك ورگاندارىمەن جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىمەن بىرلەسىپ، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ جونىندە قاجەتتى شارالار قابىلداسىن.

6. وسى جارلىق جاريالانعان كۇنىنەن باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنت  ق.توقاەۆ، نۇر-سۇلتان، اقوردا، 2022 جىلعى 5 مامىر

قوعام – ۇنەمى قوزعالىستاعى جاندى ورگانيزم. قوعامنىڭ ديناميكالىق دامۋى «مەملەكەتتىك دامۋ باعىتىمەن» بىرلىكتە جانە تەڭدىكتە بولۋى شارت. قانداي مەملەكەت بولماسىن، ءوزىنىڭ دامۋ ستارەگياسىن وسى زاڭدىلىقتارعا باعىندىرادى. بىراق، قازىرگى زامان پراكتيكاسىندا ساناۋلى اۆتوريتارلىق‑ديكتاتورلىق مەملەكەتتەر بۇعان قارسى انتيدەموكراتيالىق باعىتتاردى ۇستانۋدا. ول جەردە باعزى ليۋدوۆيك XIV كورولدىڭ زامانىنداعى «مەملەكەت دەگەن مەن» دەگەن پرينتسيپكە تاپ بولامىز. ارينە، كەي جاعدايدا كورولدىكتەر، امىرلىكتەر، پاتشالىقتار، حاندىقتار، سۇلتاناتتار مەملەكەت دامۋىن قامتاماسىز ەتۋى مۇمكىن. الايدا، ول جاعدايدا حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك جاعداي مەملەكەتتىڭ وبەكتيۆتى دامۋ زاڭدارىنان تۋىندامايدى. كوبىنە ول ۆوليۋنتاريستىك شەشىمنىڭ ناتيجەسى بولىپ شىعادى.  ول ەلدەردەگى رەفەرەندۋمدار سول سەبەپتى دەموكراتيالىق نەگىزىنەن اجىراپ،  دەكوراتسيالىق سيپاتتا قالادى. ونداي رەفەرەندۋم حالىققا ەمەس، اۆتوريتارلى بيلىككە عانا قىزمەت ەتەدى. داۋىس بەرۋدە بۇرمالاۋشىلىقتار ورىن الادى.

مەملەكەت ءار رەفەرەندۋم الدىندا ماسەلەنى دۇرىس كوتەرۋى ءتيىس جانە كوتەرىلەتىن سۇراقتىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. سوندا عانا رەفەرەندۋم ەل ازاماتتارىنىڭ «سانالى جانە ەرىكتى  تاڭداۋ جاساي الۋىنا» قول جەتكىزەدى. ال، ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن بىلمەي بەرىلگەن داۋىس – بۇقارالىق  سانا دەڭگەيىندە ورىن الاتىن «كوپ ايتتى، مەن كوندىم» دەگەن پسيحولوگيالىق گە ۇقساس بولىپ شىعادى.  ونى ءبىلۋ ءۇشىن عالىمداردىڭ بۇقارالىق سانا تۋرالى بىلىمىنە نازار سالۋ كەرەك:

بۇقارالىق سانا — قوعامدا كەڭ تاراعان يدەيالاردى، كوزقاراستاردى، ۇعىمداردى، الەۋمەتتىك سەزىمدەردى قامتيدى. وندا قوعامدىق سانانىڭ كۇندەلىكتى پسيحولوگيالىق، تەوريالىق-يدەولوگيالىق دارەجەلەرى ۇشتاسىپ كەلەدى. بۇقارالىق سانادا تەوريالىق-يدەولوگيالىق ەلەمەنتتەرىنىڭ بولۋى مەن ولاردىڭ ۇلەس سالماعى بۇقارانىڭ الەۋمەتتىك سۋبەكت رەتىندە دامۋ دەڭگەيى، تاريحي جاعدايلارمەن بايلانىستى. سونىمەن بىرگە ول بۇقارانىڭ تۇرمىس جاعدايلارىنىڭ اسەرىمەن ستيحيالى تۇردە قالىپتاسادى.

دامىعان بۇقارالىق سانا قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك ىستەردى رەتتەۋگە، دەموكراتيانى جەتىلدىرۋگە، ەلدىڭ الدىندا تۇرعان جاڭا مىندەتتەردى تالقىلاۋعا جانە شەشۋگە كومەكتەسەدى. بۇقارالىق سانانىڭ كورىنۋ سيپاتى، قوعامدا اتقارار قىزمەتى تۇرلىشە.

بۇقارالىق سانا سۋبەكتىسى — الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قوعامداعى ورنىنا، كوزدەگەن مۇرات-ماقساتتارىنا قاراي بەلسەندى، پروگرەسشىل نەمەسە بەيتاراپ، بەيجاي سيپاتتا ءورىس الادى. توپتىق مىنەز-قۇلىق ارقىلى ادامداردىڭ بىرلەستىگىن جەتىلدىرۋ بارىسىندا بۇقارالىق سانا قوعامدىق كەلىسىمدى كۇندەلىكتى تارتىپكە، ومىرلىك سالتقا اينالدىرادى.

ساياسي تۇسىندىرمە سوزدىك. – الماتى، 2007. ISBN 9965-32-491-3

بيەكەنوۆ ك.، سادىروۆا م. الەۋمەتتانۋدىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى. — الماتى: سوزدىك-سلوۆار، 2007. — 344 بەت. ISBN 9965-822-10-7

سونىمەن، رەفەرەندۋم نەگىزىنەن دەموكراتيالىق قوعامنىڭ جەمىسى ەكەنى انىق. ال، دەموكراتيا تەڭدىك بولعان جەردە عانا بار. مۇندا بارلىق سالادا: زاڭ شىعارۋدا، ونى ورىنداۋدا جانە ت.ب. تەڭدىك بولۋى ءتيىس. دەموكراتيادا ادىلەت بولۋى كەرەك. ول قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. دەموكراتيادا سونىمەن قاتار بوستاندىق، ەركىندىك بولادى. سوندىقتان، بيىلعى جىلى قازاقستان حالقى دەموكراتيانىڭ تاعى ءبىر سىنىنا تۇسۋگە دايىندالۋدا.  ول تۋرالى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ.مالىمدەدى: «شىن مانىندە، ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا زور مۇمكىندىك بار. ونى دۇرىس، ياعني ءتيىمدى پايدالانعان ءجون. وسى ماسەلەگە قاتىستى سوڭعى شەشىمدى حالىق قابىلدايدى. رەفەرەندۋم بيىل كۇزدە وتەدى. ۇكىمەت ناقتى داتانى ايقىندايدى». ەندەشە، قازاقستاندىقتاردى كۇزدە وتە ماڭىزدى مەملەكەتتىك شەشىم قابىلداۋ رەفەرەندۋمى كۇتىپ تۇر دەي الامىز.

سوعان ساي قويىلاتىن سۇراقتار مىناۋ:

1. قازاقستان حالقى «اەس سالۋ‑سالماۋ» سياقتى وتە كۇردەلى تەحنولوگيالىق جانە نجەنەرلىك سالماقتى سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە دايىن با؟

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قوعام وعان دايىن ەمەس. ويتكەنى، بىرىنشىدەن, كسرو كەزىندە دە، قازىر دە يادرولىق زەرتتەۋلەر «مەملەكەتتىك قۇپيا» ساناتىنا جاتاتىن عىلىم سالاسى بولىپ تابىلادى. ارنايى ماماندار بولماسا، بۇل سالادا حالىقتىڭ ءبىلىمى «مەكتەپ باعدارلاماسى» دەڭگەيىندە عانا. ەندەشە، حالىق ءوز تاراپىنان اەس‑تىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى‑قاۋىپسىز ەكەنىن عىلىمي تۇجىرىمداي المايدى. وعان قوسا، ەكىنشىدەن, قازىر اەس سالاتىن بىرنەشە الەمدىك ەلدەر مەن كومپانيالار بار. ولاردىڭ قايسىسىنىڭ تەحنولوگياسى ەڭ قاۋىپسىز ەكەنىن حالىق تاعى دا بىلە بەرمەيدى. ۇشىنشىدەن, ۇكىمەت ءالى دە بولاشاقتاعى «ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتىڭ» ناقتى جوباسىمەن حالىقتى تانىستىرعان جوق. ماسەلەن، ول جاقىن جانە الىس بولاشاقتاعى اشىلاتىن ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى قانداي، وعان قاجەت ەنەرگيا قۋاتى قانشا، ودان وزگە، قانداي قالالار مەن ءىرى ەلدى مەكەندەر جانە قانشا مەكتەپتەر مەن ارۋحانالار سالىنادى، مەگاپوليستەردىڭ ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنىسى قانشالىقتى ارتادى جانە ت.ت. سۇراقتار وسى اەس قۇرىلىسىمەن بايلانىستا قارالماي وتىر.

2. قازاقستان ءوزىنىڭ ەنەرگيا ءوندىرۋشى تابيعي رەسۋرستارىن تاۋىستى ما؟

بۇل سۇراققا دا ۇكىمەت ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ارقىلى تەرەڭ تالداۋ جاساپ، ونى حالىققا تانىستىرۋى كەرەك.  مىسالى، حالىق كۇن سايىن اۆتوترانسپورتپەن وزبەكستانعا قاراي كەتىپ بارا جاتقان، ۇزىندىعى 40‑50 مەترلىك جەل ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ جەل قالاقتارىن كورىپ وتىر. ونداي ترانسپورتتىڭ ءبىزدىڭ تەرريتوريادان ءوتىپ جاتقانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، وزبەكستان ءوزىنىڭ جەل قۋاتىمەن ىستەيتىن ەنەرگەتيكا سالاسىن ۇزدىكسىز دامىتۋ ۇستىندە ەكەن. سول سياقتى، بيىل گەرمانيا دا تابيعي تۇردەگى جاسىل ەنەرگەتيكادا بارلىق قۋاتتىڭ 52%-وندىرۋگە قول جەتكىزىپتى. ونىڭ كوپ بولىگى جەل ەنەرگەتيكاسى، ودان كەيىن كۇن ەنەرگەتيكاسى، تەڭىز ەنەرگەتيكاسى، التى پايىز ‑  بيوگاز ەنەرگەتيكاسى. ەندەشە، ءبىزدىڭ ۇكىمەت قازاقستاننىڭ تابيعي قالپىنا كەلەتىن رەسۋرستاردان (جەل، سۋ، كۇن، بيوگاز، قوقىس قالدىقتارى) الىناتىن ەنەرگەتيكا قۋاتىن تولىق ساراپتاپ، ونىڭ پوتەنتسيالدى مۇمكىن بولارلىق قۋاتىن انىقتاپ، وسىمەن حالىقتى تانىستىرۋى كەرەك. ولاي ەتپەسە، وسىنى بىلە الماعان حالىقتىڭ اەس سالۋ تۋرالى «وڭ شەشىمىن» سوعان داۋىس بەرگەن حالىقتىڭ ءوزى بىرجاقتى «دۇرىس شەشىم» دەپ قابىلداي المايتىنى انىق.

3. قازاقستانعا اەس سالۋعا قانداي ەلدەر باسەكەلەس بولىپ وتىر؟

ارينە، قازىر بىزگە بەلگىلىسى – رەسەي عانا. الايدا، گەوساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى رەسەي الەمنىڭ جۇزدەن اسا ەلدەرى تاراپىنان ەكونوميكالىق سانكتسيالارعا ۇشىراپ جاتىر. وسى جاعدايدا، قازاقستان رەسەيمەن بىرگە تاۋەكەلگە بارا الا ما؟ حالىقتى وسى سۇراق تا ويلاندىراتىنى انىق. ال، قىتاي جاعى بۇل سالادا بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىرماعانى بەلگىلى. سول سەبەپتەن، وسى سياقتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ۇكىمەت حالىققا جەتە ءتۇسىندىرىپ، شىندىقتى ايتۋى كەرەك. سەبەبى، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قارسى «شابۋىلدى» رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارى ۇدەتىپ جىبەرگەنى وتىرىك ەمەس. بۇل ‑ قازاق حالقىن ەلەڭدەتىپ وتىرعان سۇراقتىڭ ءبىرى...

4. اەس قۇرىلىسىنا قاجەت جابدىقتار مەن قۇرالدار قازاقستاندا وندىرىلە مە؟

بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ءوندىرىس دامىماي كەلەدى. شاعىن وندىرىستەر عانا بار، شاعىن جەكە اگروشارۋاشىلىقتار بار، ۇساق شەبەرلەر بار، شاعىن تىگىن تسەحتارى بار... الايدا، مامانداندىرىلعان ءىرى وندىرۋشىلەر، زاۆودتار مەن فابريكالار جوق. تەك سولار عانا ەلىمىزگە جوعارعى تەحنولوگيانى الىپ كەلە الادى. ول جوق. ەندەشە، اەس قاجەتىن وتەيتىن جابدىقتاردى ءوزىمىز شىعارا الامىز دەۋ دە شىندىققا سايكەس كەلمەيدى... بۇل – ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن پوتەنتسيالدى قاتەر...   وسى سۇراقتى دا حالىق ءبىلۋى كەرەك سياقتى...

5. قازاقستاندا اەس جۇمىسىن قامتاماسىز ەتەتىن كادرلار دايىن با؟

قازىر مەملەكەتتىڭ عىلىمعا دەگەن كوزقاراسى وزگەرۋ ۇستىندە. ول جاقسى، ارينە. الايدا، عىلىم دامۋى سەرپىندى قارقىن الا الماي جاتىر. كەيدە ول بۇرىنعى  «ەسكى قازاقستان» بازاسىندا جاسالىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ياعني، عىلىمعا ءبولىنىپ جاتقان قارجى ناتيجەگە ەمەس، «ەسەپكە قۇرىلعان» سىڭاي بايقالۋدا. سوندىقتان بولار، ونىڭ ىشىندە ءبىز اەس ماماندارىن دايارلاۋ تۋرالى كەشەندى باعدارلامالاردى بايقاي المادىق. ول «ارنايى جوبا» رەتىندى جاسالىپ جاتقان بولسا، حالىق ونى بىلەر ەدى...

مىنە، ازىرگە حالىق كۇزگى رەفەرەندۋمعا وسىنداي «دايىندىقپەن»، ناقتىراق ايتساق – «ەش دايىندىقسىز» بارا جاتىر... ولاي بولسا، ءالى دە كەش بولماي تۇرعاندا، حالىقتى رەفەرەندۋمعا دايىنداۋ كەرەك. ول ءۇشىن جوعارىداعى ءبىز قويعان سۇراققا جاۋاپ بەرىپ وتسەڭىز – تالاي ماسەلەنىڭ باسى اشىلىپ قالار ەدى... قالعان سۇراقتارىن حالىق ءوزى قويا جاتار...

سوز سوڭى:

مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق ءتۇرى: تەندىك، سايلاۋ، كوپشىلىك داۋىسپەن شەشىم شىعارۋ پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن ۇيىم ءتۇرى.

قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ مۇراتى: ءار جەردە دەموكراتيا ءارتۇرلى رەڭ العان. بىراق، ول حالىقتىڭ زاڭ جۇزىندە مەملەكەتتىك بيلىكتى باسقارۋى. مۇندا كونستيتۋتسيا «بيلىك حالىقتىڭ قولىندا» ەكەندىگىنە كەپىل بولادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz