Jeksenbi, 8 Qyrkýiek 2024
Ádebiyet 1467 2 pikir 17 Shilde, 2024 saghat 13:30

Azattyqqa aparar azapty jol

Kollaj: Abai.kz

Memlekettik syilyqqa úsynylyp otyrghan «Semser jýzindegi sert» roman-trilogiyanyng ekinshi kitaby «Sert» dep atalady.

Azattyq izdegen jolgha attanar aldyndaghy sert...

Basy: Kesek tuyndynyng keskini

Eng aldymen әngimeni onyng toqeterinen bastaghan oryndy siyaqty. Sebebi, roman-trilogiyanyng negizgi aitary, kóterer jýgining bar auyrtpalyghy jәne jauapkershiligi ekinshi kitapqa týsken. Jazushy osy shygharmasyn dýniyege әkelerde solay josparlaghan da shyghar dep oilaymyn. Sondyqtan bolar, barlyq jighan-tergenin shashpay-tókpey oqyrmannyng aldyna býkpesiz jayyp salghan.

Jighan-tergen degennen shyghady, jazushy resmy múraghattyq qújattardy jәne el auzynda saqtalghan anyz-hikayalardy tigisin bildirmey, jýielep, býtin, júp-júmyr, kesek tuyndy etip jazghan. Qazaq dalasynda osydan myng jylday búryn bastalghan últ-azattyq qozghalystyng tarihy jigi búzylmay jazylghan desem, trilogiyany oqyp shyqqan birde-bir oqyrman qarsy dau aita almas. Shynymen de, tarihy túlghalardyng esimderi men lauazymdary, resmy hat-habarlardyn, oqighalardyng basym kópshiligi tek qújattar arqyly, solardyng tilimen bayandalatynyna kózi ashyq oqyrman mindetti týrde zer salady. Últ-azattyq kýresting tarihyna arnalghan ghylymy saraptamadan ótken oqulyq siyaqty.

Roman-trilogiyanyng taghy bir qúndylyghy býgingi jәne bolashaq úrpaqqa azattyqtyn, bostandyqtyng manday termen nemese nayzanyng úshy, bilekting kýshimen ghana emes, eniregen erlerding qanymen keletinin sanasyna qúnttap qúiyp túrghanday әser qaldyrady. Bayaghyda, kelmeske ketken kenes (sovet) kezeninde «U revolusiy esti nachalo, no u revolusiy net konsa...» («Revolusiyanyng bastauy bolghanymen, onyng sony bolmaydy») degen tirkes bolatyn. «Últ-azattyq qozghalys» ta sonday qúbylys eken. Onyng da sony joq. Roman-trilogiyany oqyp otyryp, osy oigha eriksiz kelesin. Tәuelsizdik alu bir kýnning tirligi emes. Oghan qol jetkizu ýshin myng jyl kýresu qajet shyghar, al egemendikti ayaghynan tik túrghyzyp, qorghap qalu ýshin de myng jyldan kóp uaqyt kerek bolar. Romandy oqyp otyryp osy oigha jipsiz baylanghanyndy bayqamay qalasyn.  Kerey men Jәnibek, Abylay men Qasym, Kenesary men Nauryzbay zamanynan beri alty ghasyrgha juyq uaqyt ótse de azattyq jolyndaghy kýres ayaqtalmay, jýrip jatqanday. Basty shayqas aldymyzda siyaqty. Maydan myltyqsyz da jalghasyp, arandatushy aramyzdaghy aramzalar men tystaghy dúshpan otqa may qúyady.

Trilogiyanyng taghy bir tartymdy túsyn aitpay ketpeuge bolmaydy. Aramyzdy alty ghasyr bólip túrsa da, sol kezenning oqighalaryn, zaman aghymyn býgingi, jiyrma birinshi ghasyrdaghy qazaqtyng basyndaghy qym-quyt qaqtyghystardy, aumaly-tókpeli tónkeristerdi tizbektep, salystyrsang uaqyt bir sәtke toqtap qalghanday bolady. Jau syrttan da antalap túr, ishten de ayaqtan shalyp jatyr. Bireu alamyn dep alasúrady, endi bireu bermeymin dep beldi bekem buady. Batyr da barshylyq, satqyndar da joq emes. Qazaqtyng úshy-qiyryn úshaqpen ghana qúshaqtay alatyn úly dalasyna qyzyghushylar Abylaydyng zamanynda da, dәl qazir de kózderi qantalap dayyn túr. Olardyng bireuine senip bolmaydy.

Roman-trilogiyanyng birinshi kitabynyng sonynda jazushy mynaday mysal keltiredi. Orynbordyng gubernatory Vasiliy Urusov Abylaydan: «Egerde Rossiyamen Qytay soghysa qalsa, kimdi qoldaysyzdar?» dep súraydy. «Eshkimdi de, bizge beybit ómir qajet» dep jauap beredi Abylay. Osy keshe ghana, myng jeleu, jýz syltaumen Ukraina – Resey arasyndaghy soghys bastalghanda Qazaqstan basshysyna osynday súraq qoyyldy. Preziydent Q.K. Toqaev ta: «Biz eki jaqty da jaqtamaymyz, biz beybit elmiz» dep jauap qayyrdy.

Roman-trilogiyanyng baghyn ashyp, danghyl jolgha salyp bergen býgingi zamannyng kendigi. Egerde, erkin oigha sor bolyp jabysqan sosialistik realizm algha shyghyp, tynysyndy taryltatyn taptyq kózqarastyng aidarynan jel esip túrghanda, búl dýnie jazylar ma edi, jazylsa da jaryqqa shyghar ma edi, ony boljau qiynnyng qiyny.

Biz roman-trilogiyanyng ekinshi kitabynyng taraularyna terendey bastadyq. Romannyng taqyryby últ-azattyng qozghalysy, onyng basty qaharmany (keyipkeri) – Kenesary han. Kenesarynyng tarihtaghy ornyna әrqily kózqarastyng boluy zandy da. Ony bireu maqtaydy, endi bireu jaqtaydy, al, ýshinshi dattaydy. «Dattaushylar» aspannan týsken joq. Olar da aramyzda jýr, ortamyzdan shyqqan. Olar ózgening aitaqtauymen qalyptasqan qauym. Roman-trilogiya osy qauymnyng irgesin ydyratyp, qataryn azaytady.

Kenesary han memleket qúrugha úmtylghan iri qayratker. Jýreginde týgi bar batyr. Kóregen kósem. Oraq tildi sheshen. Áskery qolbasshy. Ardaqty әke. Bauyrmal agha. Adal jar. Roman-trilogiyada Kenesary hannyng adamy qasiyetterining barlyghyn jazushy jetkize somdaghan. Romandaghy kez kelgen oqigha jәne keyipkerlerding is-әreketteri Kenesary hannyng ómirimen bite qaynasyp jәne últ-azattyq qozghalysymen tyghyz baylanysty bolyp keledi. Jaghymdy keyipkerler arpalystar men atys-shabystyng ortasynda ot keship jýrse, jaghymsyz keyipkerler etekten tartyp, azattyq ýshin jan berip, jan alghan kýreske kedergi bolyp jatady. Romannyng ekinshi kitaby bastalysymen-aq, kóp úzamay Kenesarynyng beynesi oqyrmangha aiqyndala kórinedi. «Sheyit bolghan tabyn ruynyng jigitterin jer qoynyna berip, Iman batyr Múghaljargha jýrerde Jolaman (el panasy bolghan biy): «Býitip ru-ru bolyp aq patshanyng әskerine qarsy túra almaspyz. Basymyzdy qúraghanymyz jón, tyru-tyru jýrip, iyt-qúsqa jem bolamyz. Abylay әuletinen qazaqty biriktire alatyn arqada eshkim qalmady, tek Qasym súltannyng balalarymen baylanysqa shyghu kerek. «Qúm jiylyp – tas, qúl jiylyp – bas boluy» ýshin, bir tegeurindi qolbasshy qajet» deydi. Osy sәlemdi jetkizu ýshin alys jolgha Qúdaymendini attandyrady.

Ol kezde Qasym súltan qaskóilerding qolynan qaza tapqan Sarjan jәne Esenkeldi atty úldarynan aiyrylyp, qabyrghasy qayyrylyp, opyq jep otyrghan bolatyn. Sonday haldegi Qasym súltan: «... Ker baqqyr, kesir shaldy – handyqtan airyldyq, tәuelsizdikting danghyl jolynan adastyq, biylik tizginin ózgege berdik. Kómek dәmete әrkimge bir jaltaqtaytyn kiriptargha úshyradyq...

... Han Abylay túqymynyng basyn aldap aparyp shapsa da, mening órenderim, alghan betinen qaytpaydy. Ata-baba ústanghan joldan auytqy almaydy. Eldik múrat ýshin at jalynda arpalysyp jýrip Sarjan men Esenkeldi qyrshynynan qiylsa, kelesi bir qyranym kók jýzine sanqyldap shyghady. Tek, mindet jýktep, amanat arqalatu kerek. Endigi alty alashtyng aldyna shyghatyn kezek – seniki, Kenesary! Jay qolyndy, әkelik batamdy beremin!» dep, aq batasyn beredi.

Qan jútyp, qayghygha batyp otyrghan Qasym súltan sol kezde naghyz әkege tәn erekshe әreket jasaydy. Osy ýzindini tolyq keltireyin: «Tórde maldas qúrghan kәrli tóre ornynan týregelip, kise beldigin sheshe bastady. Aldyndaghy jinalghandarda ýn joq, bәri Qasym súltannyng endigi әreketine saualdy kepte qaraydy. Kisesi men kýmis qyndy sapysyn úlynyng aldyna tastady. Sosyn tu syrtynda keregede sýieuli túrghan bilteli qúldyr mamay týrke myltyqty alyp, dýmin Kenesarynyng dizesining túsyna qoydy da, únghysyn iyghyna sýiedi.

– Mine, mynau, atang Abylay hannan qalghan kiyeli múranyng bireui. Bes jýz qadamnan janylmay tiyetin beren. Ie bol, ózge balalarymnyng eshqaysysyna bermey jýr edim» – dedi.

Berendi alghan Kenesarynyng әreketi de әkesining әreketinen kem týspedi. Ony jazushy bylaysha suretteydi: «... Kenesary han atasynyng myltyghyna әldebir tebirengen halde qarady da, janyna jayghasqan Nauryzbaygha «ústay túr» degen ishara tanytty. Sosyn moldasoqynghan ornyna atyp túryp, bir tizerlep qayta shókti de, qylpyldaghan sapyny kýmis qynynan suyryp ap mandayyna tiygizip, jýzinen sýidi.

– Osy ot pen sugha suarylghan almastyng jýzindey qas-jaularymdy ayamay bauyzdaugha ant etemin! – Qos janary kek pen óshpendilikke túnyp, semserding jýzimen serttesti».

Mine, Kenesary osylaysha el azattyghy jolynda jan pida dep atqa qondy. Bel sheship attan týspey, atysty, shabysty, shayqasty, jendi, jenildi, útty, útyldy, kóndi, kóndirdi, aila jasady, aldandy. Azattyq ýshin kýres azapty jol ekenin ózi de úqty, ózgeni de úqtyrdy.

Roman-trilogiyany oqyp otyryp, Kenesarynyng úiymdastyrushylyq jәne qolbasshylyq qabiletterine tang qalasyn. Tipti jan-jaghyna seriktesterin iriktep toptastyruynda, olardy basty maqsatqa júmyldyra biluinde de min joq. Dala tósinde sonyna ergen el-júrtymen, sarbazdarymen kóship-qonyp jýrip, orystyng oqyghan, jogharghy әskery bilimi bar, eki general-gubernatorynyng (Orynbor jәne Batys Sibir) apshysyn quyryp, jandaryn shýberekke týigizgen. Orynbordyng general-gubernatory Perovskiyge jәne Batys Sibir general-gubernatory Gorchakovke hat jazyp, óz úsynys-talaptaryn qoyyp, aitqanyn oryndatqan. Tipti Peterbordaghy әskery ministrding ózi de ýreylenip otyrghan. Soghan qaraghanda Kenesarynyng aqyl-oyy, parasaty, pәrmeni, qabileti, kýsh-qayraty әldeqayda biyik dengeyde bolghany ghoy. Kenesary han qar jastanyp, múz tósenip jýrse de Orynbor men Ombyda onyng jansyzdary men tynshylary tynbay júmys jasap, general-gubernatorlardyng kenselerining ishindegi barlyq jaghdaylardan habardar bolyp otyrghan. Tipti, keybir әskery shendilerding betterin ózine qaratyp alghan.

Eki general-gubernatordyng Kenesarygha jәne onyng kóterilisin toqtatugha baghyttalghan kózqarasy eki týrli. Perovskiy Kenesarymen ymyragha keluding beybit jolyn tandasa, al Gorchakov bolsa «úr da jyqty» qalaghan. Osyny bilgen Kenesary ekeuine hat jazyp, olardy «qyrylystyryp» qoyady. Eki general-gubernatordyng kiykiljini Peterbordaghy әskery ministrge (Chernyshev), aq patshagha mәlimdenedi. Jazushynyng sózimen aitar bolsaq «Kýlli orys imperiyasyn alandatyp otyrghan kóterilisshiler kósemi» Kenesarynyng jenil shaghylatyn janghaq emes ekenin aq patshanyng ózi bilse, qalghandaryna jol bolsyn?! Alty ay boyy jýrgizilgen kelissózderding qorytyndysy boyynsha Kenesary raqymshylyq alyp, qamaudaghy tuystary bosatylyp, Orynbor ónirindegi qaruly qaqtyghystar toqtatyldy. Kenesary osal bolsa orys osyghan barar ma edi? Joq, әriyne.

Osynday tynysh ómirding úzaqqa barmaytynyn Kenesary da, onyng qandykóilek qarulastary dy bildi. Mysaly, Kenesarynyng tapsyrmasymen Orynbormen eki ortada elshilik júmystarmen jýrgen Ábilghazy súltan: «... Jan-jaghymyzdan antalaghan jaudyng tyrnaghynan aman qalu joly, meninshe, osy ozbyr bolsa da oryspen dostasyp, qoyan-qoltyq aralasuda ma dep oilaymyn» – deydi. Oghan Kenesary: «Solayy solay ghoy, dos bolayyq degen orys joq. Baylauly bodanym, qúlaq kesti qúlym bol dep otyr emes pe? Dostyq qarym-qatynasqa qolymyz jetse qaneki? Dos bolu ýshin nege tәuelsizdigimizden aiyryluymyz kerek?» dep jauap beredi.

Áriyne, roman-trilogiyadaghy Kenesary hannyng elining azattyghy jolynda basynan keshken barlyq qily kezenderge toqtalyp ótu mýmkin emes. Biraq, Kenesary hannyng «baylauly bodanym, qúlaq kesti qúlym bol dep otyr emes pe?» degen sózine romannan mysal retinde bir ýzindi keltire keteyin.

Kenesary han әskerimen Aqmola bekinisine shabuyl jasaydy. Sol kezde bekinisting ishinde Aqmola okrugining agha súltany Qonyrqúlja Qúdaymendin bolady. Ýzindini kitaptan aina-qatesiz keltireyin. «... Sapyrylys, aiqay-úiqay, qayshalys bastaldy da jóneldi. Qylyshtary tobyghyn qaqqan jasaq atqoralargha jýgirip, jalma-jan erge qondy.

Toqishektey kýrjiygen Qonyrqúlja da Chirikovtyng janynda edi, osy kýnge deyin jәreukelenip shauyp jýrse de oghan senbey:

– Kudaymendina v kameru, jivo, zakroyte! – dedi súq sausaghymen núsqay kórsetip. Zamatynda agha súltandy eki jendet eki jaghynan alyp, kazarmagha qaray dedektete jóneldi.

– Úlyq myrza, mynauynyz ne? – Eshteme úqpay semiz isektey barqyrady.

– Sizge qater tónbesin dep... – Jetelegen jendetting bireui juyp-shaydy».

Qonyrqúlja Qúdaymendin okrugting agha súltany. Al Chirikov bolsa bar-joghy sol bekinistegi otryadtyng bastyghy. Áskery sheni esaul. Chirikov «v kameru!» dedi, «v kazarmu» degen joq. Demek, «qamap qoy!» degen búiryq. Kóterilisshiler jaghyna ótip keter dep qauiptendi ghoy sarqylshyqty! Mine, «agha súltan» kim, «esaul» kim? Biyligi men qahary qar jaudyratyn agha súltan, esersoq esauldyng aldynda beyshara boldy da qaldy. Kerisinshe, agha súltannyng aldynda esauyl degendering qúrday jorghalauy kerek edi ghoy. Temeki sasyghan saryqylshyqty qazaqtyng balasyna biyligin jýrgizip, dalasyn taptaugha kiristi. Osyny Kenesary bildi. Atqa qondy. Basyn qaterge tikti. Óz ruy, óz auyly, óz jaylauy ýshin emes. Qazaq ýshin! Úly dalanyng Tәuelsizdigi ýshin basyn qaterge tikti!

Kenesary kemeline jetken qolbasshy bola bildi. Strategiyalyq túrghydan alghanda oi-órisi ken, taktikasy taban astynda jaudyng úrymtal túsyn taba alatyn útqyr sheshimge negizdelip otyrdy.

Shyndap kelgende roman-trilogiyanyng ekinshi kitabyn kәsiby әskeriyler oqysa qúba-qúb bolar edi. Komandiyr-ofiyserler búl kitapty qol astyndaghy jauyngerlerge arnayy oqytyp, kitapta aitylatyn Kenesary bastaghan sarbazdardyng úrys dalasyndaghy erligi men elining erkindigi ýshin, jaghadan alghan jaumen arpalysyp jýrip, jan pida etuge dayyn ekenin ýlgi retinde pash etse, jas sarbazdyng sanasynda Otangha degen sýiispenshilik sәulesining izi qalar ma edi? Kenesarynyng Sozaqty, Merkini azat etudegi shayqastary, Alataudyng bókterindegi qaqtyghysy soghys amal-tәsilderin qoldanudyng hrestomatiyasy deuge әbden bolady. Ásirese, Kenesarynyng 1843-shi jyly Torghay dalasyndaghy ózi tikeley maydan ortasynda jýrip basqarghan shayqasy, naghyz qolbasshynyng qolynan keletin әskery әreket edi. Aytpaqshy, osy shayqasty bastaugha 1843-shi jyly mausymnyng 27-si kýni birinshi Nikolaydyng ózi rúqsat berdi. Kenesary han qarsy aldyndaghy jaudyng barlyq jaghdayyn barlap, saralap baryp sarbazdaryna pәrmen týsirdi.

Tamyz aiyndaghy Torghay dalasyndaghy úrysqa keleyik. Shekara bastyghy Ladyjenskiy Kenesaryny keninen oraghyta kep qorshap alyp, typ-tipyl etip joyyp jiberu ýshin qol astyndaghy jasaq pen әskerdi bes qúramgha bólip, dayyndyqqa kirisedi. Kenesarynyng qarsy qimyl-qozghalysyn jazushy bylaysha suretteydi: «Búl әreketting úzyn-yrghasyn tynshylar men el arasyndaghy úzynqúlaqtar arqyly bilgen han Kene ózining soghys әdisin búrynghydan mýldem basqasha qúrdy. Aldynda bes týrli qúram túrghandyqtan qarauyndaghy әskerdi beske bóldi. ...Han Kene Jolaman ekeui «soghys dalasynyng dәl ortasy osy bolar-au» dep, Yrghyz ózenining jaghasynda qaldy.

Kenesary әskerining maydangha búlay dayyndaluynyng birneshe sebepteri bar edi. Bastysy – patsha әskerining basyn Yrghyz boyynda qosugha mýmkindik bermey, jekelep parshalau. Sonymen qatar, qarauyndaghy әskerding mólsherin jau kózine tym kóp etip kórsetu, ýshinshi ózining qay qosynda soghysyp jýrgenin bildirmeu.

...Hannyng sypaylaryn beske bólip tastauynyng jәne bir basty syry – kýlli әskerimen tútastay qorshaugha týsip, bar kýshin bir sәtte jazym etip almau. Al myna kókeyine týigen әdisi úshy-qiyry joq qazaqtyng keng dalasyna eng layyqty amal. Bir tústa soqqygha úshyrap, adam shyghynyna jol bergen kýnde de ózge jerdegi әskeri aman qalady.

Sonday-aq kýshi basym, zenbirek sýiretken jaumen betpe-bet kelip úryspay, tiyip-qashyp, sonynan qudyra qaljyratyp, betpaqqa qamap, jer soqtyru – mynbasylar kenesinde qadap aitylghan». Mine, osylaysha taktikalyq jaghynan pysyqtalghan, strategiyalyq jaghynan shyndalghan han Kenening jospary iske asyp, janaral Ladyjenskiy úiymdastyrghan Orynbor әskery gubernatorynyng 1843-shi jylghy shabuyly nәtiyjesiz ayaqtaldy.

Kenesary han túraqty әsker qúrudy, qaru-jaraqty ózderi jasap, zenbirekterdi ózderi qúndy armandaghan. Maqsat etken. (Osy orayda, men ózimning myna pikirimdi qosa ketudi jón sanadym. Mening oiymsha, Bauyrjan Momyshúly Kenesary hannyng soghysta iske asyrghan әskery amaldarynan tolyq habardar bolghan. Bilip qana qoymay jadynda saqtaghan. Olay deytinim, Baukeng Moskva týbindegi shayqastarda jeke ózi Kenesary hannyng әdis-aylalaryn aina-qatesiz qoldanyp, jeniske jetip otyrghan. Kenesary hannyng soghysy men Baukenning shayqastarynyng arasynda bir ghasyr (!), jýz jyl jatyr. Sayyp kelgende ekeui de tәuelsizdik ýshin qan tókti emes pe? Tәuelsizdikting taghdyry batyrlardyng qolynda  bolghany ghoy! Á.O.).

Áriyne, roman-trilogiyany sydyrtyp oqyp shyghu mýmkin emes. Sebebi jazushy oqyrmanyn oqighalargha tikeley qatystyryp jiberip, ony baurap alady. Sondyqtan han Kenemen, onyng batyrlarymen jәne jankeshti sarbazdarymen birge soghysyp ketip, solardyng kórgen azabyn, ózek órteytin ókinishterin basynan keshirip jatady. Ol jeniske jetkende oqyrman da shattyqqa bólengendey bolady.

Ókinishke oray Kenesary han songhy shayqasta sәtsizdikke úshyrap, qapyda tútqyngha týsedi. Sәtsizdikke ózining osaldyghynan emes, opasyz satqyndyqtyng (Sypatay men Rustem әskerin ertip, Kenege aitpay úrys dalasynan ketip qalady) saldarynan ilinedi. Tútqynda jatyp, onyng kórmegen azaby joq. Sonda da alghan betinen qaytpaydy. Aytpaqshy, Maytóbening basyndaghy shayqasta basyna qauipting shyndap tóngenin sezgen han Kenening kishi júbayy Janylgha aitqan sózderi jýregindi eljiretip jiberedi. «Han ýreyden tomsaryp otyrghan Janyldy sabyrgha shaqyra qúshaghyna qysyp, ýstindegi jenil sauytyn sheship kiygizdi.

– Japar men Tayshyq erjetti. Senderge bas-kóz bolar. Men olay-búlay bolyp ketsem Nauryzbay handyqqa ie bolyp, tizgindi qolyna alsa, senderdi jeke otau etip ústap otyrar. Syzdyqty erekshe kýt. Betinen qaqpa. Mening isimdi jalghastyrar sol bolar. Kýnimjan bәibisheni tyndap, ajyramandar, birge bolyndar. Alla joldaryndy ongharsyn. Hosh, sau bolyndar!» – dep shygharyp saldy».

Kenening tútqyngha týskenin bilgen Nauryzbay janyn qoyargha jer tappay, qalayda ony qútqarugha tәuekel etedi. Qasyndaghy qandykóilek serikteri, Aghybay batyr Nauryzbaydy sabyrgha, aqylgha shaqyrady. Kózsiz erlikting óte qauipti ekenin, jaudyng qaqpanyna qapyda qapyluyn eskertedi. Sonda Nauryzbay: «Ey, Agheke! «Eki qatynnyng balasy – eki ruly el degen», biraq mening Kene aghatayymmen shyghargha janym bir. Atana nәlet qu qyrghyzdy qaq jaryp baryp, Kene aghatayymdy ne jaudan arashalap alayyn, ne birge óleyin! – dedi kózi shatynap. – «Kenesary ólip, Nauryzbay qashyp ketipti» degen sóz ólimnen beter...jaman ataq. Onday atpen ýige tiri barghannan da, ólgenim artyq! Jiyrma beske jetkenim joq, biraq jýz jasaghan kisining sýretúghyn dәurenin sýrdim. Tirshilik pen búl jalghangha mening armanym joq» –  deydi. Ókinishke oray Naruyzbay da kópting qamalauymen tútqyndalyp, ony әbden azaptap, Keneden búryn basyn shauyp alady.

Kózine qan tolghan, qanisher de qatigez jau Kenesaryny da ayaghan joq. Onyng da basyn shauyp aldy. Ólim aldynda, ajalmen betpe-bet kelip túryp, han Kene: «Janymdy auyrtpay, basymdy qolynyng daghdysy bar bireu dәti jetse óz qylyshymmen shapsyn. Biraq sender qoynymdaghy qatynymnan, astymdaghy atymnan, moynymdaghy basymnan aiyrsandar da, boyymdaghy qazaq degen ruhtan aiyra almaysyndar! Qylsha moynym semserding jýzinde túrghanda sert etem, oryndalmaghan armanym – úrpaghyma amanat! Solar ruhymdy qayta tiriltedi, basqynshylyqqa qarsy kýresimdi qayta jalghastyrady! Qazaqty osal júrt demender, jauyn almay qoymaydy! Han Kene qúlasa da, qazaqtyng tuy jyghylmaydy! Qazaq týbi tәuelsizdigin alady!» deydi. Rasynda da pendening janyn alghanmen, halyqtyng azattyqty ansaghan asyl múratyn óltire almaytyny mәlim. Naruyzbaydyng jәne Kenesary hannyng ómirining songhy sәtteri roman-trilogiyada janyndy auyrtyp, qabyrghandy qayystyra surettelgen.

Bes qaruyn asynyp, at ýstinde kýndi kýnge, týndi týnge jalghastyryp, joryqtan joryqqa izin suytpay shapqylap jýrse de, han Kene bir kýn de bolsa, qarapayym qazaqy tirshilikke uaqyt tapqan. Ol da et pen sýiekten jaralghan. Qyr qazaghynyng salt-dәstýrinen, әdet-ghúrpynan, túrmys-tirshiliginen, jón-joralghysynan attap ketpegen. Kerisinshe, olardyng saltanat qúruyna, bir sәt bolsa da, úiytqy bolghan. Osy sózimizge roman-trilogiyadaghy keninen bayandalghan Kenesary han men Balghoja biyding arasyndaghy qarym-qatynasy tolyq dәlel bola alady. Kenesarynyng jas bala Ybyraygha:

«Núryna shom batamnyn,

Syryn anda jahannyn.

Sanalygha jolyghyp,

Shyraghy bol japannyn» – dep bastalatyn batasy qanday ghajap!

Kenesarynyng han saylanghan jyly esten shyghyp barady eken. Ýsh jýzding balasynan jinalghan halyq 1841-shi jyly kýzde Kenesaryny aq kiyizge kóterip, býkil qazaq halqynyng hany etip saylady.

Jalpy alghanda jazushy oqighalargha, keyipkerlerge, tipti surettelgen zatqa da óte adal ekenin bildirip jazady. Bir ret jazylghan oqigha, zat nemese keyipker birjolata úmytylyp ketpeydi. Mindetti týrde amalyn tauyp, qayta eske salady. Aydalyp ketken jylqylar, úrlanghan jýirik at oilamaghan jerden tabylyp, oqyrmandy quantyp otyrady. Mysaly, maqalanyng jogharghy jaghyndaghy kәrli tóre Qasymnyng úlyna: «Mine, mynau, atang Abylay hannan qalghan kiyeli múranyng bireui. Bes jýz qadamnan janylmay tiyetin beren. Ie bol, ózge balalarymnyng eshqaysysyna bermey jýr edim» degen joldar esterinizde bolar.

Aqmola bekinisine jasalatyn shabuyldyng aldynda «Kene Taytóbening jotasyna kóterilgende tómennen bir sarqylshyqty andap qaldy. Dereu súltan әkesi Qasym tórening tabystaghan әkesi Abylay hannyng qúldyr mamay týrke myltyghyn taqymynan suyryp ap, qarauylshyny atyp óltirdi» – dep sol atalghan myltyqty qaytara eske salady.

Romannyng basynda órimdey jas Nysanbaydyng jәne Baubekting esimi atalady. Olar romannyng aghysymen birge eseyip, alghashqysy Kenesary әskerining dauylpazy bolsa, ekinshisi hannyng senimdi jaujýrek batyryna ainalady. Búnday mysaldar barshylyq.

Osy shaghyn pikirding sonyn roman-trilogiyadaghy eki keyipkerding sózimen qorytyndylasa oryndy bolar dep oilaymyn. Birinshisi, Múnaytpas aqsaqaldyn: «Kenesarynyng aty keleshekti de  tamsantady. Alasy syrtynan bilinbey auzynan bilingen alashtyng alanghasarlary әli barmaghyn shaynar...» degen sózi. Ekinshisi, Shoqannyng Tәneke batyrgha aitqan myna sózderi. «Erteng elding enshisine tiyetin, tarihyna óshpestey tanbalanatyn nәrseler – azattyq ýshin kýreskender isi eken. Kenesary men Nauryzbay kókelerimdi joghary qoyam, qadir tútam. Halyqqa arasha týsken olar biylik dәurenin saqtap qaludy maqsat tútpady. Mening úghynuymsha elin aram niyettilerding aranyna tastap, qor etkisi kelmedi. Keleshekke eshkimge qúl bolmay barsyn dep oilady» deydi Shoqan.

Orystar degenine Kenesary han ólgen song jetti. Kenesary qaza tapqan keyin onshaqty jyldyng ainalasynda patshalyq imperiya Orta Aziyany qúrsauyna alyp, uysynda ústady. Basqynshylyq impershil pighyl asqynday, qazaq halqy temir tordyng ishinde qaldy.

Ol kezde, әriyne, shyn Tәuelsizdikke aparatyn tar da tayghaq jol bir jarym ghasyrgha sozylatynyn eshkim bilgen joq edi.

Álihan Omarbekov,

otstavkidegi polisiya polkovniygi

Semey qalasy

Abai.kz

2 pikir