مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرعان «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابى «سەرت» دەپ اتالادى.

ازاتتىق ىزدەگەن جولعا اتتانار الدىنداعى سەرت...

باسى: كەسەك تۋىندىنىڭ كەسكىنى

ەڭ الدىمەن اڭگىمەنى ونىڭ توقەتەرىنەن باستاعان ورىندى سياقتى. سەبەبى، رومان-تريلوگيانىڭ نەگىزگى ايتارى، كوتەرەر جۇگىنىڭ بار اۋىرتپالىعى جانە جاۋاپكەرشىلىگى ەكىنشى كىتاپقا تۇسكەن. جازۋشى وسى شىعارماسىن دۇنيەگە اكەلەردە سولاي جوسپارلاعان دا شىعار دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بولار، بارلىق جيعان-تەرگەنىن شاشپاي-توكپەي وقىرماننىڭ الدىنا بۇكپەسىز جايىپ سالعان.

جيعان-تەرگەن دەگەننەن شىعادى، جازۋشى رەسمي مۇراعاتتىق قۇجاتتاردى جانە ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىز-حيكايالاردى تىگىسىن بىلدىرمەي، جۇيەلەپ، ءبۇتىن، جۇپ-جۇمىر، كەسەك تۋىندى ەتىپ جازعان. قازاق دالاسىندا وسىدان مىڭ جىلداي بۇرىن باستالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ تاريحى جىگى بۇزىلماي جازىلعان دەسەم، تريلوگيانى وقىپ شىققان بىردە-ءبىر وقىرمان قارسى داۋ ايتا الماس. شىنىمەن دە، تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى مەن لاۋازىمدارى، رەسمي حات-حابارلاردىڭ، وقيعالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تەك قۇجاتتار ارقىلى، سولاردىڭ تىلىمەن باياندالاتىنىنا كوزى اشىق وقىرمان مىندەتتى تۇردە زەر سالادى. ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ تاريحىنا ارنالعان عىلىمي ساراپتامادان وتكەن وقۋلىق سياقتى.

رومان-تريلوگيانىڭ تاعى ءبىر قۇندىلىعى بۇگىنگى جانە بولاشاق ۇرپاققا ازاتتىقتىڭ، بوستاندىقتىڭ ماڭداي تەرمەن نەمەسە نايزانىڭ ۇشى، بىلەكتىڭ كۇشىمەن عانا ەمەس، ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ قانىمەن كەلەتىنىن ساناسىنا قۇنتتاپ قۇيىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. باياعىدا، كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس (سوۆەت) كەزەڭىندە «ۋ رەۆوليۋتسي ەست ناچالو، نو ۋ رەۆوليۋتسي نەت كونتسا...» («رەۆوليۋتسيانىڭ باستاۋى بولعانىمەن، ونىڭ سوڭى بولمايدى») دەگەن تىركەس بولاتىن. «ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس» تا سونداي قۇبىلىس ەكەن. ونىڭ دا سوڭى جوق. رومان-تريلوگيانى وقىپ وتىرىپ، وسى ويعا ەرىكسىز كەلەسىڭ. تاۋەلسىزدىك الۋ ءبىر كۇننىڭ تىرلىگى ەمەس. وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن مىڭ جىل كۇرەسۋ قاجەت شىعار، ال ەگەمەندىكتى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، قورعاپ قالۋ ءۇشىن دە مىڭ جىلدان كوپ ۋاقىت كەرەك بولار. روماندى وقىپ وتىرىپ وسى ويعا ءجىپسىز بايلانعانىڭدى بايقاماي قالاسىڭ.  كەرەي مەن جانىبەك، ابىلاي مەن قاسىم، كەنەسارى مەن ناۋرىزباي زامانىنان بەرى التى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس اياقتالماي، ءجۇرىپ جاتقانداي. باستى شايقاس الدىمىزدا سياقتى. مايدان مىلتىقسىز دا جالعاسىپ، ارانداتۋشى ارامىزداعى ارامزالار مەن تىستاعى دۇشپان وتقا ماي قۇيادى.

تريلوگيانىڭ تاعى ءبىر تارتىمدى تۇسىن ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى. ارامىزدى التى عاسىر ءبولىپ تۇرسا دا، سول كەزەڭنىڭ وقيعالارىن، زامان اعىمىن بۇگىنگى، جيىرما ءبىرىنشى عاسىرداعى قازاقتىڭ باسىنداعى قىم-قۋىت قاقتىعىستاردى، اۋمالى-توكپەلى توڭكەرىستەردى تىزبەكتەپ، سالىستىرساڭ ۋاقىت ءبىر ساتكە توقتاپ قالعانداي بولادى. جاۋ سىرتتان دا انتالاپ تۇر، ىشتەن دە اياقتان شالىپ جاتىر. بىرەۋ الامىن دەپ الاسۇرادى، ەندى بىرەۋ بەرمەيمىن دەپ بەلدى بەكەم بۋادى. باتىر دا بارشىلىق، ساتقىندار دا جوق ەمەس. قازاقتىڭ ۇشى-قيىرىن ۇشاقپەن عانا قۇشاقتاي الاتىن ۇلى دالاسىنا قىزىعۋشىلار ابىلايدىڭ زامانىندا دا، ءدال قازىر دە كوزدەرى قانتالاپ دايىن تۇر. ولاردىڭ بىرەۋىنە سەنىپ بولمايدى.

رومان-تريلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابىنىڭ سوڭىندا جازۋشى مىناداي مىسال كەلتىرەدى. ورىنبوردىڭ گۋبەرناتورى ۆاسيلي ۋرۋسوۆ ابىلايدان: «ەگەردە روسسيامەن قىتاي سوعىسا قالسا، كىمدى قولدايسىزدار؟» دەپ سۇرايدى. «ەشكىمدى دە، بىزگە بەيبىت ءومىر قاجەت» دەپ جاۋاپ بەرەدى ابىلاي. وسى كەشە عانا، مىڭ جەلەۋ، ءجۇز سىلتاۋمەن ۋكراينا – رەسەي اراسىنداعى سوعىس باستالعاندا قازاقستان باسشىسىنا وسىنداي سۇراق قويىلدى. پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆ تا: «ءبىز ەكى جاقتى دا جاقتامايمىز، ءبىز بەيبىت ەلمىز» دەپ جاۋاپ قايىردى.

رومان-تريلوگيانىڭ باعىن اشىپ، داڭعىل جولعا سالىپ بەرگەن بۇگىنگى زاماننىڭ كەڭدىگى. ەگەردە، ەركىن ويعا سور بولىپ جابىسقان سوتسياليستىك رەاليزم العا شىعىپ، تىنىسىڭدى تارىلتاتىن تاپتىق كوزقاراستىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعاندا، بۇل دۇنيە جازىلار ما ەدى، جازىلسا دا جارىققا شىعار ما ەدى، ونى بولجاۋ قيىننىڭ قيىنى.

ءبىز رومان-تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ تاراۋلارىنا تەرەڭدەي باستادىق. روماننىڭ تاقىرىبى ۇلت-ازاتتىڭ قوزعالىسى، ونىڭ باستى قاھارمانى (كەيىپكەرى) – كەنەسارى حان. كەنەسارىنىڭ تاريحتاعى ورنىنا ارقيلى كوزقاراستىڭ بولۋى زاڭدى دا. ونى بىرەۋ ماقتايدى، ەندى بىرەۋ جاقتايدى، ال، ءۇشىنشى داتتايدى. «داتتاۋشىلار» اسپاننان تۇسكەن جوق. ولار دا ارامىزدا ءجۇر، ورتامىزدان شىققان. ولار وزگەنىڭ ايتاقتاۋىمەن قالىپتاسقان قاۋىم. رومان-تريلوگيا وسى قاۋىمنىڭ ىرگەسىن ىدىراتىپ، قاتارىن ازايتادى.

كەنەسارى حان مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان ءىرى قايراتكەر. جۇرەگىندە تۇگى بار باتىر. كورەگەن كوسەم. وراق ءتىلدى شەشەن. اسكەري قولباسشى. ارداقتى اكە. باۋىرمال اعا. ادال جار. رومان-تريلوگيادا كەنەسارى حاننىڭ ادامي قاسيەتتەرىنىڭ بارلىعىن جازۋشى جەتكىزە سومداعان. رومانداعى كەز كەلگەن وقيعا جانە كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى كەنەسارى حاننىڭ ومىرىمەن بىتە قايناسىپ جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلەدى. جاعىمدى كەيىپكەرلەر ارپالىستار مەن اتىس-شابىستىڭ ورتاسىندا وت كەشىپ جۇرسە، جاعىمسىز كەيىپكەرلەر ەتەكتەن تارتىپ، ازاتتىق ءۇشىن جان بەرىپ، جان العان كۇرەسكە كەدەرگى بولىپ جاتادى. روماننىڭ ەكىنشى كىتابى باستالىسىمەن-اق، كوپ ۇزاماي كەنەسارىنىڭ بەينەسى وقىرمانعا ايقىندالا كورىنەدى. «شەيىت بولعان تابىن رۋىنىڭ جىگىتتەرىن جەر قوينىنا بەرىپ، يمان باتىر مۇعالجارعا جۇرەردە جولامان (ەل پاناسى بولعان بي): «ءبۇيتىپ رۋ-رۋ بولىپ اق پاتشانىڭ اسكەرىنە قارسى تۇرا الماسپىز. باسىمىزدى قۇراعانىمىز ءجون، تىرۋ-تىرۋ ءجۇرىپ، يت-قۇسقا جەم بولامىز. ابىلاي اۋلەتىنەن قازاقتى بىرىكتىرە الاتىن ارقادا ەشكىم قالمادى، تەك قاسىم سۇلتاننىڭ بالالارىمەن بايلانىسقا شىعۋ كەرەك. «قۇم جيىلىپ – تاس، قۇل جيىلىپ – باس بولۋى» ءۇشىن، ءبىر تەگەۋرىندى قولباسشى قاجەت» دەيدى. وسى سالەمدى جەتكىزۋ ءۇشىن الىس جولعا قۇدايمەندىنى اتتاندىرادى.

ول كەزدە قاسىم سۇلتان قاسكويلەردىڭ قولىنان قازا تاپقان سارجان جانە ەسەنكەلدى اتتى ۇلدارىنان ايىرىلىپ، قابىرعاسى قايىرىلىپ، وپىق جەپ وتىرعان بولاتىن. سونداي حالدەگى قاسىم سۇلتان: «... كەر باققىر، كەسىر شالدى – حاندىقتان ايرىلدىق، تاۋەلسىزدىكتىڭ داڭعىل جولىنان اداستىق، بيلىك تىزگىنىن وزگەگە بەردىك. كومەك دامەتە اركىمگە ءبىر جالتاقتايتىن كىرىپتارعا ۇشىرادىق...

... حان ابىلاي تۇقىمىنىڭ باسىن الداپ اپارىپ شاپسا دا، مەنىڭ ورەندەرىم، العان بەتىنەن قايتپايدى. اتا-بابا ۇستانعان جولدان اۋىتقي المايدى. ەلدىك مۇرات ءۇشىن ات جالىندا ارپالىسىپ ءجۇرىپ سارجان مەن ەسەنكەلدى قىرشىنىنان قيىلسا، كەلەسى ءبىر قىرانىم كوك جۇزىنە ساڭقىلداپ شىعادى. تەك، مىندەت جۇكتەپ، امانات ارقالاتۋ كەرەك. ەندىگى التى الاشتىڭ الدىنا شىعاتىن كەزەك – سەنىكى، كەنەسارى! جاي قولىڭدى، اكەلىك باتامدى بەرەمىن!» دەپ، اق باتاسىن بەرەدى.

قان جۇتىپ، قايعىعا باتىپ وتىرعان قاسىم سۇلتان سول كەزدە ناعىز اكەگە ءتان ەرەكشە ارەكەت جاسايدى. وسى ءۇزىندىنى تولىق كەلتىرەيىن: «توردە مالداس قۇرعان كارلى تورە ورنىنان تۇرەگەلىپ، كىسە بەلدىگىن شەشە باستادى. الدىنداعى جينالعانداردا ءۇن جوق، ءبارى قاسىم سۇلتاننىڭ ەندىگى ارەكەتىنە ساۋالدى كەپتە قارايدى. كىسەسى مەن كۇمىس قىندى ساپىسىن ۇلىنىڭ الدىنا تاستادى. سوسىن تۋ سىرتىندا كەرەگەدە سۇيەۋلى تۇرعان بىلتەلى قۇلدىر ماماي تۇركە مىلتىقتى الىپ، ءدۇمىن كەنەسارىنىڭ دىزەسىنىڭ تۇسىنا قويدى دا، ۇڭعىسىن يىعىنا سۇيەدى.

– مىنە، مىناۋ، اتاڭ ابىلاي حاننان قالعان كيەلى مۇرانىڭ بىرەۋى. بەس ءجۇز قادامنان جاڭىلماي تيەتىن بەرەن. يە بول، وزگە بالالارىمنىڭ ەشقايسىسىنا بەرمەي ءجۇر ەدىم» – دەدى.

بەرەندى العان كەنەسارىنىڭ ارەكەتى دە اكەسىنىڭ ارەكەتىنەن كەم تۇسپەدى. ونى جازۋشى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «... كەنەسارى حان اتاسىنىڭ مىلتىعىنا الدەبىر تەبىرەنگەن حالدە قارادى دا، جانىنا جايعاسقان ناۋرىزبايعا «ۇستاي تۇر» دەگەن يشارا تانىتتى. سوسىن مولداسوقىنعان ورنىنا اتىپ تۇرىپ، ءبىر تىزەرلەپ قايتا شوكتى دە، قىلپىلداعان ساپىنى كۇمىس قىنىنان سۋىرىپ اپ ماڭدايىنا تيگىزىپ، جۇزىنەن ءسۇيدى.

– وسى وت پەن سۋعا سۋارىلعان الماستىڭ جۇزىندەي قاس-جاۋلارىمدى اياماي باۋىزداۋعا انت ەتەمىن! – قوس جانارى كەك پەن وشپەندىلىككە تۇنىپ، سەمسەردىڭ جۇزىمەن سەرتتەستى».

مىنە، كەنەسارى وسىلايشا ەل ازاتتىعى جولىندا جان پيدا دەپ اتقا قوندى. بەل شەشىپ اتتان تۇسپەي، اتىستى، شابىستى، شايقاستى، جەڭدى، جەڭىلدى، ۇتتى، ۇتىلدى، كوندى، كوندىردى، ايلا جاسادى، الداندى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس ازاپتى جول ەكەنىن ءوزى دە ۇقتى، وزگەنى دە ۇقتىردى.

رومان-تريلوگيانى وقىپ وتىرىپ، كەنەسارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە قولباسشىلىق قابىلەتتەرىنە تاڭ قالاسىڭ. ءتىپتى جان-جاعىنا سەرىكتەستەرىن ىرىكتەپ توپتاستىرۋىندا، ولاردى باستى ماقساتقا جۇمىلدىرا بىلۋىندە دە ءمىن جوق. دالا توسىندە سوڭىنا ەرگەن ەل-جۇرتىمەن، ساربازدارىمەن كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ، ورىستىڭ وقىعان، جوعارعى اسكەري ءبىلىمى بار، ەكى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ (ورىنبور جانە باتىس ءسىبىر) اپشىسىن قۋىرىپ، جاندارىن شۇبەرەككە تۇيگىزگەن. ورىنبوردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى پەروۆسكيگە جانە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆكە حات جازىپ، ءوز ۇسىنىس-تالاپتارىن قويىپ، ايتقانىن ورىنداتقان. ءتىپتى پەتەربورداعى اسكەري ءمينيستردىڭ ءوزى دە ۇرەيلەنىپ وتىرعان. سوعان قاراعاندا كەنەسارىنىڭ اقىل-ويى، پاراساتى، پارمەنى، قابىلەتى، كۇش-قايراتى الدەقايدا بيىك دەڭگەيدە بولعانى عوي. كەنەسارى حان قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ جۇرسە دە ورىنبور مەن ومبىدا ونىڭ جانسىزدارى مەن تىڭشىلارى تىنباي جۇمىس جاساپ، گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ كەڭسەلەرىنىڭ ىشىندەگى بارلىق جاعدايلاردان حاباردار بولىپ وتىرعان. ءتىپتى، كەيبىر اسكەري شەندىلەردىڭ بەتتەرىن وزىنە قاراتىپ العان.

ەكى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەنەسارىعا جانە ونىڭ كوتەرىلىسىن توقتاتۋعا باعىتتالعان كوزقاراسى ەكى ءتۇرلى. پەروۆسكي كەنەسارىمەن ىمىراعا كەلۋدىڭ بەيبىت جولىن تاڭداسا، ال گورچاكوۆ بولسا «ۇر دا جىقتى» قالاعان. وسىنى بىلگەن كەنەسارى ەكەۋىنە حات جازىپ، ولاردى «قىرىلىستىرىپ» قويادى. ەكى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كيكىلجىڭى پەتەربورداعى اسكەري مينيسترگە (چەرنىشەۆ), اق پاتشاعا مالىمدەنەدى. جازۋشىنىڭ سوزىمەن ايتار بولساق «كۇللى ورىس يمپەرياسىن الاڭداتىپ وتىرعان كوتەرىلىسشىلەر كوسەمى» كەنەسارىنىڭ جەڭىل شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس ەكەنىن اق پاتشانىڭ ءوزى بىلسە، قالعاندارىنا جول بولسىن؟! التى اي بويى جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەردىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كەنەسارى راقىمشىلىق الىپ، قاماۋداعى تۋىستارى بوساتىلىپ، ورىنبور وڭىرىندەگى قارۋلى قاقتىعىستار توقتاتىلدى. كەنەسارى وسال بولسا ورىس وسىعان بارار ما ەدى؟ جوق، ارينە.

وسىنداي تىنىش ءومىردىڭ ۇزاققا بارمايتىنىن كەنەسارى دا، ونىڭ قاندىكويلەك قارۋلاستارى دى ءبىلدى. مىسالى، كەنەسارىنىڭ تاپسىرماسىمەن ورىنبورمەن ەكى ورتادا ەلشىلىك جۇمىستارمەن جۇرگەن ابىلعازى سۇلتان: «... جان-جاعىمىزدان انتالاعان جاۋدىڭ تىرناعىنان امان قالۋ جولى، مەنىڭشە، وسى وزبىر بولسا دا ورىسپەن دوستاسىپ، قويان-قولتىق ارالاسۋدا ما دەپ ويلايمىن» – دەيدى. وعان كەنەسارى: «سولايى سولاي عوي، دوس بولايىق دەگەن ورىس جوق. بايلاۋلى بودانىم، قۇلاق كەستى قۇلىم بول دەپ وتىر ەمەس پە؟ دوستىق قارىم-قاتىناسقا قولىمىز جەتسە قانەكي؟ دوس بولۋ ءۇشىن نەگە تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلۋىمىز كەرەك؟» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ارينە، رومان-تريلوگياداعى كەنەسارى حاننىڭ ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا باسىنان كەشكەن بارلىق قيلى كەزەڭدەرگە توقتالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق، كەنەسارى حاننىڭ «بايلاۋلى بودانىم، قۇلاق كەستى قۇلىم بول دەپ وتىر ەمەس پە؟» دەگەن سوزىنە روماننان مىسال رەتىندە ءبىر ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن.

كەنەسارى حان اسكەرىمەن اقمولا بەكىنىسىنە شابۋىل جاسايدى. سول كەزدە بەكىنىستىڭ ىشىندە اقمولا وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين بولادى. ءۇزىندىنى كىتاپتان اينا-قاتەسىز كەلتىرەيىن. «... ساپىرىلىس، ايقاي-ۇيقاي، قايشالىس باستالدى دا جونەلدى. قىلىشتارى توبىعىن قاققان جاساق اتقورالارعا جۇگىرىپ، جالما-جان ەرگە قوندى.

توقىشەكتەي كۇرجيگەن قوڭىرقۇلجا دا چيريكوۆتىڭ جانىندا ەدى، وسى كۇنگە دەيىن جارەۋكەلەنىپ شاۋىپ جۇرسە دە وعان سەنبەي:

– كۋدايمەندينا ۆ كامەرۋ، جيۆو، زاكرويتە! – دەدى سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاي كورسەتىپ. زاماتىندا اعا سۇلتاندى ەكى جەندەت ەكى جاعىنان الىپ، كازارماعا قاراي دەدەكتەتە جونەلدى.

– ۇلىق مىرزا، مىناۋىڭىز نە؟ – ەشتەمە ۇقپاي سەمىز ىسەكتەي بارقىرادى.

– سىزگە قاتەر تونبەسىن دەپ... – جەتەلەگەن جەندەتتىڭ بىرەۋى جۋىپ-شايدى».

قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندين وكرۋگتىڭ اعا سۇلتانى. ال چيريكوۆ بولسا بار-جوعى سول بەكىنىستەگى وتريادتىڭ باستىعى. اسكەري شەنى ەساۋل. چيريكوۆ «ۆ كامەرۋ!» دەدى، «ۆ كازارمۋ» دەگەن جوق. دەمەك، «قاماپ قوي!» دەگەن بۇيرىق. كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا ءوتىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەندى عوي سارقىلشىقتى! مىنە، «اعا سۇلتان» كىم، «ەساۋل» كىم؟ بيلىگى مەن قاھارى قار جاۋدىراتىن اعا سۇلتان، ەسەرسوق ەساۋلدىڭ الدىندا بەيشارا بولدى دا قالدى. كەرىسىنشە، اعا سۇلتاننىڭ الدىندا ەساۋىل دەگەندەرىڭ قۇرداي جورعالاۋى كەرەك ەدى عوي. تەمەكى ساسىعان سارىقىلشىقتى قازاقتىڭ بالاسىنا بيلىگىن جۇرگىزىپ، دالاسىن تاپتاۋعا كىرىستى. وسىنى كەنەسارى ءبىلدى. اتقا قوندى. باسىن قاتەرگە تىكتى. ءوز رۋى، ءوز اۋىلى، ءوز جايلاۋى ءۇشىن ەمەس. قازاق ءۇشىن! ۇلى دالانىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىكتى!

كەنەسارى كەمەلىنە جەتكەن قولباسشى بولا ءبىلدى. ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا وي-ءورىسى كەڭ، تاكتيكاسى تابان استىندا جاۋدىڭ ۇرىمتال تۇسىن تابا الاتىن ۇتقىر شەشىمگە نەگىزدەلىپ وتىردى.

شىنداپ كەلگەندە رومان-تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىن كاسىبي اسكەريلەر وقىسا قۇبا-قۇب بولار ەدى. كوماندير-وفيتسەرلەر بۇل كىتاپتى قول استىنداعى جاۋىنگەرلەرگە ارنايى وقىتىپ، كىتاپتا ايتىلاتىن كەنەسارى باستاعان ساربازداردىڭ ۇرىس دالاسىنداعى ەرلىگى مەن ەلىنىڭ ەركىندىگى ءۇشىن، جاعادان العان جاۋمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، جان پيدا ەتۋگە دايىن ەكەنىن ۇلگى رەتىندە پاش ەتسە، جاس ساربازدىڭ ساناسىندا وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك ساۋلەسىنىڭ ءىزى قالار ما ەدى؟ كەنەسارىنىڭ سوزاقتى، مەركىنى ازات ەتۋدەگى شايقاستارى، الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەگى قاقتىعىسى سوعىس امال-تاسىلدەرىن قولدانۋدىڭ حرەستوماتياسى دەۋگە ابدەن بولادى. اسىرەسە، كەنەسارىنىڭ 1843-ءشى جىلى تورعاي دالاسىنداعى ءوزى تىكەلەي مايدان ورتاسىندا ءجۇرىپ باسقارعان شايقاسى، ناعىز قولباسشىنىڭ قولىنان كەلەتىن اسكەري ارەكەت ەدى. ايتپاقشى، وسى شايقاستى باستاۋعا 1843-ءشى جىلى ماۋسىمنىڭ 27-ءسى كۇنى ءبىرىنشى نيكولايدىڭ ءوزى رۇقسات بەردى. كەنەسارى حان قارسى الدىنداعى جاۋدىڭ بارلىق جاعدايىن بارلاپ، سارالاپ بارىپ ساربازدارىنا پارمەن ءتۇسىردى.

تامىز ايىنداعى تورعاي دالاسىنداعى ۇرىسقا كەلەيىك. شەكارا باستىعى لادىجەنسكي كەنەسارىنى كەڭىنەن وراعىتا كەپ قورشاپ الىپ، تىپ-تيپىل ەتىپ جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن قول استىنداعى جاساق پەن اسكەردى بەس قۇرامعا ءبولىپ، دايىندىققا كىرىسەدى. كەنەسارىنىڭ قارسى قيمىل-قوزعالىسىن جازۋشى بىلايشا سۋرەتتەيدى: «بۇل ارەكەتتىڭ ۇزىن-ىرعاسىن تىڭشىلار مەن ەل اراسىنداعى ۇزىنقۇلاقتار ارقىلى بىلگەن حان كەنە ءوزىنىڭ سوعىس ءادىسىن بۇرىنعىدان مۇلدەم باسقاشا قۇردى. الدىندا بەس ءتۇرلى قۇرام تۇرعاندىقتان قاراۋىنداعى اسكەردى بەسكە ءبولدى. ...حان كەنە جولامان ەكەۋى «سوعىس دالاسىنىڭ ءدال ورتاسى وسى بولار-اۋ» دەپ، ىرعىز وزەنىنىڭ جاعاسىندا قالدى.

كەنەسارى اسكەرىنىڭ مايدانعا بۇلاي دايىندالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار ەدى. باستىسى – پاتشا اسكەرىنىڭ باسىن ىرعىز بويىندا قوسۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، جەكەلەپ پارشالاۋ. سونىمەن قاتار، قاراۋىنداعى اسكەردىڭ مولشەرىن جاۋ كوزىنە تىم كوپ ەتىپ كورسەتۋ، ءۇشىنشى ءوزىنىڭ قاي قوسىندا سوعىسىپ جۇرگەنىن بىلدىرمەۋ.

...حاننىڭ سىپايلارىن بەسكە ءبولىپ تاستاۋىنىڭ جانە ءبىر باستى سىرى – كۇللى اسكەرىمەن تۇتاستاي قورشاۋعا ءتۇسىپ، بار كۇشىن ءبىر ساتتە جازىم ەتىپ الماۋ. ال مىنا كوكەيىنە تۇيگەن ءادىسى ۇشى-قيىرى جوق قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا ەڭ لايىقتى امال. ءبىر تۇستا سوققىعا ۇشىراپ، ادام شىعىنىنا جول بەرگەن كۇندە دە وزگە جەردەگى اسكەرى امان قالادى.

سونداي-اق كۇشى باسىم، زەڭبىرەك سۇيرەتكەن جاۋمەن بەتپە-بەت كەلىپ ۇرىسپاي، ءتيىپ-قاشىپ، سوڭىنان قۋدىرا قالجىراتىپ، بەتپاققا قاماپ، جەر سوقتىرۋ – مىڭباسىلار كەڭەسىندە قاداپ ايتىلعان». مىنە، وسىلايشا تاكتيكالىق جاعىنان پىسىقتالعان، ستراتەگيالىق جاعىنان شىڭدالعان حان كەنەنىڭ جوسپارى ىسكە اسىپ، جانارال لادىجەنسكي ۇيىمداستىرعان ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ 1843-ءشى جىلعى شابۋىلى ناتيجەسىز اياقتالدى.

كەنەسارى حان تۇراقتى اسكەر قۇرۋدى، قارۋ-جاراقتى وزدەرى جاساپ، زەڭبىرەكتەردى وزدەرى قۇيۋدى ارمانداعان. ماقسات ەتكەن. (وسى ورايدا، مەن ءوزىمنىڭ مىنا پىكىرىمدى قوسا كەتۋدى ءجون سانادىم. مەنىڭ ويىمشا، باۋىرجان مومىشۇلى كەنەسارى حاننىڭ سوعىستا ىسكە اسىرعان اسكەري امالدارىنان تولىق حاباردار بولعان. ءبىلىپ قانا قويماي جادىندا ساقتاعان. ولاي دەيتىنىم، باۋكەڭ موسكۆا تۇبىندەگى شايقاستاردا جەكە ءوزى كەنەسارى حاننىڭ ءادىس-ايلالارىن اينا-قاتەسىز قولدانىپ، جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان. كەنەسارى حاننىڭ سوعىسى مەن باۋكەڭنىڭ شايقاستارىنىڭ اراسىندا ءبىر عاسىر (!), ءجۇز جىل جاتىر. سايىپ كەلگەندە ەكەۋى دە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قان توكتى ەمەس پە؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعدىرى باتىرلاردىڭ قولىندا  بولعانى عوي! ءا.و.).

ارينە، رومان-تريلوگيانى سىدىرتىپ وقىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى جازۋشى وقىرمانىن وقيعالارعا تىكەلەي قاتىستىرىپ جىبەرىپ، ونى باۋراپ الادى. سوندىقتان حان كەنەمەن، ونىڭ باتىرلارىمەن جانە جانكەشتى ساربازدارىمەن بىرگە سوعىسىپ كەتىپ، سولاردىڭ كورگەن ازابىن، وزەك ورتەيتىن وكىنىشتەرىن باسىنان كەشىرىپ جاتادى. ول جەڭىسكە جەتكەندە وقىرمان دا شاتتىققا بولەنگەندەي بولادى.

وكىنىشكە وراي كەنەسارى حان سوڭعى شايقاستا ساتسىزدىككە ۇشىراپ، قاپىدا تۇتقىنعا تۇسەدى. ساتسىزدىككە ءوزىنىڭ وسالدىعىنان ەمەس، وپاسىز ساتقىندىقتىڭ (سىپاتاي مەن رۋستەم اسكەرىن ەرتىپ، كەنەگە ايتپاي ۇرىس دالاسىنان كەتىپ قالادى) سالدارىنان ىلىنەدى. تۇتقىندا جاتىپ، ونىڭ كورمەگەن ازابى جوق. سوندا دا العان بەتىنەن قايتپايدى. ايتپاقشى، مايتوبەنىڭ باسىنداعى شايقاستا باسىنا قاۋىپتىڭ شىنداپ تونگەنىن سەزگەن حان كەنەنىڭ كىشى جۇبايى جاڭىلعا ايتقان سوزدەرى جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ جىبەرەدى. «حان ۇرەيدەن تومسارىپ وتىرعان جاڭىلدى سابىرعا شاقىرا قۇشاعىنا قىسىپ، ۇستىندەگى جەڭىل ساۋىتىن شەشىپ كيگىزدى.

– جاپار مەن تايشىق ەرجەتتى. سەندەرگە باس-كوز بولار. مەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەم ناۋرىزباي حاندىققا يە بولىپ، تىزگىندى قولىنا السا، سەندەردى جەكە وتاۋ ەتىپ ۇستاپ وتىرار. سىزدىقتى ەرەكشە كۇت. بەتىنەن قاقپا. مەنىڭ ءىسىمدى جالعاستىرار سول بولار. كۇنىمجان بايبىشەنى تىڭداپ، اجىراماڭدار، بىرگە بولىڭدار. اللا جولدارىڭدى وڭعارسىن. حوش، ساۋ بولىڭدار!» – دەپ شىعارىپ سالدى».

كەنەنىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنىن بىلگەن ناۋرىزباي جانىن قويارعا جەر تاپپاي، قالايدا ونى قۇتقارۋعا تاۋەكەل ەتەدى. قاسىنداعى قاندىكويلەك سەرىكتەرى، اعىباي باتىر ناۋرىزبايدى سابىرعا، اقىلعا شاقىرادى. كوزسىز ەرلىكتىڭ وتە قاۋىپتى ەكەنىن، جاۋدىڭ قاقپانىنا قاپىدا قاپىلۋىن ەسكەرتەدى. سوندا ناۋرىزباي: «ەي، اعەكە! «ەكى قاتىننىڭ بالاسى – ەكى رۋلى ەل دەگەن»، بىراق مەنىڭ كەنە اعاتايىممەن شىعارعا جانىم ءبىر. اتاڭا نالەت قۋ قىرعىزدى قاق جارىپ بارىپ، كەنە اعاتايىمدى نە جاۋدان اراشالاپ الايىن، نە بىرگە ولەيىن! – دەدى كوزى شاتىناپ. – «كەنەسارى ءولىپ، ناۋرىزباي قاشىپ كەتىپتى» دەگەن ءسوز ولىمنەن بەتەر...جامان اتاق. ونداي اتپەن ۇيگە ءتىرى بارعاننان دا، ولگەنىم ارتىق! جيىرما بەسكە جەتكەنىم جوق، بىراق ءجۇز جاساعان كىسىنىڭ سۇرەتۇعىن داۋرەنىن ءسۇردىم. تىرشىلىك پەن بۇل جالعانعا مەنىڭ ارمانىم جوق» –  دەيدى. وكىنىشكە وراي نارۋىزباي دا كوپتىڭ قامالاۋىمەن تۇتقىندالىپ، ونى ابدەن ازاپتاپ، كەنەدەن بۇرىن باسىن شاۋىپ الادى.

كوزىنە قان تولعان، قانىشەر دە قاتىگەز جاۋ كەنەسارىنى دا اياعان جوق. ونىڭ دا باسىن شاۋىپ الدى. ءولىم الدىندا، اجالمەن بەتپە-بەت كەلىپ تۇرىپ، حان كەنە: «جانىمدى اۋىرتپاي، باسىمدى قولىنىڭ داعدىسى بار بىرەۋ ءداتى جەتسە ءوز قىلىشىممەن شاپسىن. بىراق سەندەر قوينىمداعى قاتىنىمنان، استىمداعى اتىمنان، موينىمداعى باسىمنان ايىرساڭدار دا، بويىمداعى قازاق دەگەن رۋحتان ايىرا المايسىڭدار! قىلشا موينىم سەمسەردىڭ جۇزىندە تۇرعاندا سەرت ەتەم، ورىندالماعان ارمانىم – ۇرپاعىما امانات! سولار رۋحىمدى قايتا تىرىلتەدى، باسقىنشىلىققا قارسى كۇرەسىمدى قايتا جالعاستىرادى! قازاقتى وسال جۇرت دەمەڭدەر، جاۋىن الماي قويمايدى! حان كەنە قۇلاسا دا، قازاقتىڭ تۋى جىعىلمايدى! قازاق ءتۇبى تاۋەلسىزدىگىن الادى!» دەيدى. راسىندا دا پەندەنىڭ جانىن العانمەن، حالىقتىڭ ازاتتىقتى اڭساعان اسىل مۇراتىن ولتىرە المايتىنى ءمالىم. نارۋىزبايدىڭ جانە كەنەسارى حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى رومان-تريلوگيادا جانىڭدى اۋىرتىپ، قابىرعاڭدى قايىستىرا سۋرەتتەلگەن.

بەس قارۋىن اسىنىپ، ات ۇستىندە كۇندى كۇنگە، ءتۇندى تۇنگە جالعاستىرىپ، جورىقتان جورىققا ءىزىن سۋىتپاي شاپقىلاپ جۇرسە دە، حان كەنە ءبىر كۇن دە بولسا، قاراپايىم قازاقى تىرشىلىككە ۋاقىت تاپقان. ول دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان. قىر قازاعىنىڭ سالت-داستۇرىنەن، ادەت-عۇرپىنان، تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن، ءجون-جورالعىسىنان اتتاپ كەتپەگەن. كەرىسىنشە، ولاردىڭ سالتانات قۇرۋىنا، ءبىر ءسات بولسا دا، ۇيىتقى بولعان. وسى سوزىمىزگە رومان-تريلوگياداعى كەڭىنەن باياندالعان كەنەسارى حان مەن بالعوجا ءبيدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناسى تولىق دالەل بولا الادى. كەنەسارىنىڭ جاس بالا ىبىرايعا:

«نۇرىنا شوم باتامنىڭ،

سىرىن اڭدا جاھاننىڭ.

سانالىعا جولىعىپ،

شىراعى بول جاپاننىڭ» – دەپ باستالاتىن باتاسى قانداي عاجاپ!

كەنەسارىنىڭ حان سايلانعان جىلى ەستەن شىعىپ بارادى ەكەن. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنان جينالعان حالىق 1841-ءشى جىلى كۇزدە كەنەسارىنى اق كيىزگە كوتەرىپ، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ حانى ەتىپ سايلادى.

جالپى العاندا جازۋشى وقيعالارعا، كەيىپكەرلەرگە، ءتىپتى سۋرەتتەلگەن زاتقا دا وتە ادال ەكەنىن ءبىلدىرىپ جازادى. ءبىر رەت جازىلعان وقيعا، زات نەمەسە كەيىپكەر ءبىرجولاتا ۇمىتىلىپ كەتپەيدى. مىندەتتى تۇردە امالىن تاۋىپ، قايتا ەسكە سالادى. ايدالىپ كەتكەن جىلقىلار، ۇرلانعان جۇيرىك ات ويلاماعان جەردەن تابىلىپ، وقىرماندى قۋانتىپ وتىرادى. مىسالى، ماقالانىڭ جوعارعى جاعىنداعى كارلى تورە قاسىمنىڭ ۇلىنا: «مىنە، مىناۋ، اتاڭ ابىلاي حاننان قالعان كيەلى مۇرانىڭ بىرەۋى. بەس ءجۇز قادامنان جاڭىلماي تيەتىن بەرەن. يە بول، وزگە بالالارىمنىڭ ەشقايسىسىنا بەرمەي ءجۇر ەدىم» دەگەن جولدار ەستەرىڭىزدە بولار.

اقمولا بەكىنىسىنە جاسالاتىن شابۋىلدىڭ الدىندا «كەنە تايتوبەنىڭ جوتاسىنا كوتەرىلگەندە تومەننەن ءبىر سارقىلشىقتى اڭداپ قالدى. دەرەۋ سۇلتان اكەسى قاسىم تورەنىڭ تابىستاعان اكەسى ابىلاي حاننىڭ قۇلدىر ماماي تۇركە مىلتىعىن تاقىمىنان سۋىرىپ اپ، قاراۋىلشىنى اتىپ ءولتىردى» – دەپ سول اتالعان مىلتىقتى قايتارا ەسكە سالادى.

روماننىڭ باسىندا ورىمدەي جاس نىسانبايدىڭ جانە باۋبەكتىڭ ەسىمى اتالادى. ولار روماننىڭ اعىسىمەن بىرگە ەسەيىپ، العاشقىسى كەنەسارى اسكەرىنىڭ داۋىلپازى بولسا، ەكىنشىسى حاننىڭ سەنىمدى جاۋجۇرەك باتىرىنا اينالادى. بۇنداي مىسالدار بارشىلىق.

وسى شاعىن پىكىردىڭ سوڭىن رومان-تريلوگياداعى ەكى كەيىپكەردىڭ سوزىمەن قورىتىندىلاسا ورىندى بولار دەپ ويلايمىن. ءبىرىنشىسى، مۇڭايتپاس اقساقالدىڭ: «كەنەسارىنىڭ اتى كەلەشەكتى دە  تامسانتادى. الاسى سىرتىنان بىلىنبەي اۋزىنان بىلىنگەن الاشتىڭ الاڭعاسارلارى ءالى بارماعىن شاينار...» دەگەن ءسوزى. ەكىنشىسى، شوقاننىڭ تانەكە باتىرعا ايتقان مىنا سوزدەرى. «ەرتەڭ ەلدىڭ ەنشىسىنە تيەتىن، تاريحىنا وشپەستەي تاڭبالاناتىن نارسەلەر – ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەندەر ءىسى ەكەن. كەنەسارى مەن ناۋرىزباي كوكەلەرىمدى جوعارى قويام، قادىر تۇتام. حالىققا اراشا تۇسكەن ولار بيلىك داۋرەنىن ساقتاپ قالۋدى ماقسات تۇتپادى. مەنىڭ ۇعىنۋىمشا ەلىن ارام نيەتتىلەردىڭ ارانىنا تاستاپ، قور ەتكىسى كەلمەدى. كەلەشەككە ەشكىمگە قۇل بولماي بارسىن دەپ ويلادى» دەيدى شوقان.

ورىستار دەگەنىنە كەنەسارى حان ولگەن سوڭ جەتتى. كەنەسارى قازا تاپقان كەيىن ونشاقتى جىلدىڭ اينالاسىندا پاتشالىق يمپەريا ورتا ازيانى قۇرساۋىنا الىپ، ۋىسىندا ۇستادى. باسقىنشىلىق يمپەرشىل پيعىل اسقىنداي، قازاق حالقى تەمىر توردىڭ ىشىندە قالدى.

ول كەزدە، ارينە، شىن تاۋەلسىزدىككە اپاراتىن تار دا تايعاق جول ءبىر جارىم عاسىرعا سوزىلاتىنىن ەشكىم بىلگەن جوق ەدى.

ءاليحان وماربەكوۆ،

وتستاۆكىدەگى پوليتسيا پولكوۆنيگى

سەمەي قالاسى

Abai.kz