(Filosofiya ghylymdarynyng doktory, mәdeniyettanushy, professor, Qazaqstandyq filosofiyalyq Kongresting viyse-preziydenti Ghabitov Túrsyn Hafiyzúlymen súhbat)

Tәuelsiz Qazaqstannyng damuy bayan­dy boluyn­yng bir ke­pi­li – ózi­miz­ding ruha­niy-mә­de­ny dý­niyemiz­ding tariy­hyna qayta ýni­lu ‑ ony oy ele­gi­nen ót­ki­zu, tarih qaltarysynda qalghan ruha­ny dý­niyemiz­ding jandy tamyrlaryn qayta tiriltu bolyp tabylady. Áriy­ne, ke­le­shek jastary bayyrghy qazaqy tekpen qala bermeydi. Olar qazaq halqy­nyng әlemdegi tó­rin­ anyqtaushy, zamanyna baylanysty tuyn­daghan jana mәdeniyetke ie buyngha ainalady...

Býgin osy mәselelerdi keninen talqylau ýshin redaksiyagha belgili qazaq filosofy, mәdeniyettanushy, professor f.gh.d. Ghabitov Túrsyn Hafiyzúlyn súhbatqa shaqyrdyq.

– Qúrmetti professor myrza, memleketting «Jana Qazaqstan» baghdary ziyaly qauymgha ýlken oy saldy. Sondyqtan, mәselening sayasy astarlaryn týsine otyryp, býgin ózinizge jaqsy tanys filosofiya men mәdeniyettanu, mәdeny antropologiya ilimderining jay-kýii jónindegi oilarmen bólisseniz.

– Óz tarihyn, ruhany múralaryn, qúndylyqtaryn, әdet-ghúryp, salt-dәstýrin kelesi úrpaqqa tanytu – últtyng ózin-ózi saqtau instinkti. Ásirese, tarihy sanany qalyptastyrudyng orny erekshe. Óitkeni, ótkenimizdi bilmey keleshekke qadam basugha bolmaydy. Últtyq mýddeni úghynuda ziyaly qauymnyng atqarar róli asa zor. Naq solar búqara, kópshilik sanasyna últtyq mýddeni jetkizui, kórsetui tiyis. Últtyng óz mýddesin qorghay aluy – onyng kýshtiliginin, ómirshendigining kórsetkishi. Onyng adamzat tarihynan is-týssiz joghalyp ketpeuining kepili. Qazirgi ózekti mәselening biri – qazaqtardyng últtyq ózindik bolmysyn, tóltuma mәdeniyetin saqtap qalu jayynda.

– Siz «mәdeny antropologiya» turaly jii aityp jýrsiz. Jalpy, «mәdeny antropologiya» ilimining manyzyn oqyrmangha týsindirip berseniz dúrys bolar edi.

– Studentter «Antropologiya teoriyasynyng ne qajeti bar?» degen súraqty jii qoyady. Dәl sol siyaqty olar «Mәdeniyettanudyng qajeti qansha?» dep te súrauy mýmkin. Eger, olar osy ilimnen habardar bolmasa, onda olar búl súraqty mindetti týrde qoyatyn bolady. Negizi, «Mәdeny antropologiya» ‑ birinshiden, mәdeniyetting abstraktili maghynasyn terenirek týsinuge jәne әrbir mәdeniyetting ereksheligine baylanysty qalyptasatyn adamzat tabighatyn anyqtaugha, mysaly, últtar men etnostar bolmysyn úghugha qyzmet etedi. Ekinshi jaghynan, kez kelgen jalpylama teoriya etnografiyasyz qanday da bir mәninen aiyrylady. Óitkeni antropologiyalyq mәselelerding ishindegi eng manyzdysy ‑ últtardyng mәdeny ózgeshelikterin týsinu.

Qazirgi zamanda mәdeny antropologiya  mәselelerining ózektiligi men auqymdylyghyn bildiretin birneshe mәdeniy-әleumettik faktorlardy atap óteyik. Aldymen osy faktorlardyng arasynda ghalamdanu ýderisining róli erekshe ekendigine nazar audarghan jón.  Álemdik qauymdastyqty qúrap otyrghan últtyq memleketter men aimaqtardyng bir-birine ózara tәueldiligining artuy, olardyng jalpygha ortaq ekonomikalyq, sayasy jәne mәdeny erejeleri bar bir jýiege birte-birte tartyluy, integrasiyalanuy ‑ dendep bara jatqan ghalamdanudan (globalizasiyalanudan) tys qala almaytynymyzdy belgileydi.

Jahandanu jónindegi týrli kózqarastar bolsa da, kýshti el әlsiz elge basymdyq kórsete almaytyn, barsha adamzat jatyrqamaytyn mәdeny ghalamdastyru negizinde jergilikti últtyq dәstýrler men erekshelikterdi saqtay otyryp, ózge órkeniyetten, ózge mәdeniyetten talghap-tandap, iriktep, әlemdik mәdeniyette layyqty orny bar, birtútas últtyq mәdeny kenistik qalyptastyrghan lәzim.

Osyghan sәikes, Qazaqstannyng «mәdeniy-sayasy damu modeli» retinde memlekettik sayasattyng mynaday qúraldaryn atap ótemiz:

• qoghamnyng jan-jaqty damuynyng alghy sharty bolyp tabylatyn mәdeniyet tәuelsizdikti saqtau;
• qoghamnyng negizgi subektisi men obektisi retindegi adamnyng jeke túlghalyq qúndylyqtary men shygharmashylyq damuyn baghalau;
• qoghamnyng adamgershilik (ruhani, moralidyq, dini) jәne intellektualidyq resurstaryn damytu men qayta qalpyna keltiru ýshin memlekettik jigerdi (qamqorlyqty) jýzege asyru;
• qoghamnyng joghary dәstýrli-moralidyq qúndylyqtar men etnikalyq normalargha jetui;
• negizgi últ qazaq halqynyng mәdeny qúndylyqtaryn basshylyqqa alu jәne ony basqa últ ókilderining qabyldap, beyimdeluin retteu arqyly últtyq modelidi qalyptastyru jәne t.b.

– Oghan qalay qol jetkizuge bolady?

– Osy jaghdaylardy eskere otyryp, jana Qazaqstan ýshin bilim beru ýderisinde filosofiya men mәdeniyettanu salalarynda myna sharalardy iske asyrghan manyzdy dep esepteymin:

- aldymen  QR BGhM men Joghary oqu oryndarynyng assosiasiyasymen birlese otyryp, filosofiyalyq, mәdeny antropologiyalyq  bilim beru pәnderi boyynsha jana tiptik baghdarlamalardy dayyndau kerek, olarda búrynghy totalitarizm men avtoritarizm iydeologiyasynan (ol qatarda diny qazirgi totalitarizm de bar), yaghni, jalpylama tilde aitsaq – «jaghympazdyq filosofiyasynan» barynsha arylu qajet;

- jana oqulyqtardy dayyndau júmysyna osy pәnder boyynsha qalyptasqan elimizdegi barlyq ghylymy mektepter men baghyttar qamtyluy tiyis, shygharmashyl toptar úiymdastyrylyp, songhy 5 jyl aumaghynda osy pәnder boyynsha uniyversiytet ghalymdary dayyndaghan  kitaptar men elektrondyq qúraldar eskerilui kerek, barlyq oqulyqtar jәne  qújattar aldymen qazaq tilinde jazylyp, keyin basqa tilderge audaryluy kerek, búl júmys barynsha jariya jýrgizilui qajet;

- jana oqulyqtardy dayyndau júmysy memleket tarapynan jetkilikti týrde qarjylandyryluy qajet;

- jana oqulyqtardy dayyndau júmysynda burokratiyalyq kedergiler bolmauy kerek, búl júmys tek jospar retinde jariyalanyp qoymay, naqtyly sharalar qolgha alynuy kerek.

– Oghan ne kedergi?

– Shyndyqty aitar bolsaq, bizde totalitaristik jәne  avtoritarlyq sana men әreketterding kórinisteri birshama oryn alghan. Totalitarizm adamdy qorlaugha (oryssha aitqanda – hamstvo), ony shektep tastaugha, auzyn jabugha, qúldyq sanany qalyptastyrugha baghyttalady. Dana qazaq halqy «bas kesu bolsa da, til kesu joq» degen. Búl jerde «bas kesu» allegoriyalyq maghynada. Jaqynda bir jergilikti «bastyqtan»: «Menen joghary túrghan «bastyqtargha» tek mening rúqsatymmen bara alasyz» degendi estigenmin. Osynday sanamen tym alysqa bara almaytyn shygharmyz.  Onda «aughanstan sindromynyn» da auyly alys emes siyaqty.

Aytpaqshy, órkeniyetti sana ózimen ózi qalyptaspaydy. Ony jýieli týrde nasihattau, engizu, damytu qajet. 2000-y jyldardyng basynda belgili  sayasatker Alihan Baymenovtyng jetekshiligimen arnauly shygharmashylyq top әlemdigi ozyq demokratiyalyq baghyttaghy әdebiyetti (Popper, Monteskie, Russo, Lokk jәne t.b.) qazaq tiline audardy. Biraq búl kitaptar qoldanyssyz qaldy, keregi bolmady. Mening kitap sórelerimde olar shang basyp túr. Mýmkin búl kitaptardy eske alamyz. «Jaghympazdyq filosofiyasynyn» ornyna jastardy demokratiyalyq iydeyalarmen susyndatamyz.

– Uikiypediyagha qarasaq, «Mәdeny anrtopologiyagha»: «Mәdeny antropologiya degenimiz (keybir elderde ol «әleumettik antropologiya» dep atalady) – mәdeniyetti materialdyq obektiler iyen iydeyalardyn, qúndylyqtardyng jәne ómir sýru formalarynyng jiyntyghy dep qarastyryp, onyng damuyn barlyq tarihy kezenderge baylanysty qarastyru»  degen anyqtama berilipti. Yaghni, ol týpting týbinde adamnyng qoghamdyq bolmysy men ol tuyndatqan mәdeny qúndylyqtardy tútas qaraytyn ilim bolyp shyqty. Ol jeke ilim retinde 19‑ghasyr ayaghynda payda bolyp, 20‑ghasyrda AQSh‑ta damyghan. Biraq kóptegen elderde «Mәdeny antropologiya» men «Etnologiya» ilimining arasy ajyratylmaghan. Qazir de búl ekeuin bir ilim dep sanaytyndar jetkilikti. Degenmen, «etnologiya» ilimining qazirgi jaghdayda órisi tarylghan synayly. Sebebi, halyqtar myndaghan jyldar boyy tek ózimen‑ózi ghana damyghan joq. Árbir halyqtyng tarihy әlemdik tarihy damumen úshtasyp otyrady.  Olardyng bir‑birine yqpaly, kóp jaghdayda, etnologiya auqymynan tysqary. Mysaly, qoghamda «qazirgi qazaq tiline arab tilining yqpaly» atty mәsele  ótkir talqylanady.  Din ókilderi kóptegen qazaq sózining arabtan engenin negizge alyp, qazaq halqynyng tarihyn tek qana islam zamanymen ólsheuge kiristi. Sóitip, «qazaq etnologiyasy» aqyr sonynda «islam dinining Qazaq Elinde taraluy» atty súraqpen shekteletin boldy. Sondyqtan, búl shekteuli shenberdi búzu ýshin de bizge «mәdeny antropologiya» ilimin qolgha alu kerek siyaqty. Sebebi, sonda ghana biz «etnologiyanyn» tar shenberinen shyghyp, kerisinshe, Týrki әlemining arab mәdeniyeti men tiline tiygizgen yqpaly turaly aitugha qol jetkizemiz. Sonda ghana, mәdeny antropologya bizge ózimizding tútas tarihymyzdy tek qana bir dinmen ghana baylanystyryp emes, ony Qazaq elining kóneden bastalatyn tútas tarihymen baylanystyrugha mýmkindik beredi dey alar edik. Osy әngimeden song maghan osynday oy keldi. Kelisesiz be, Túrsyn Hafiyzúly?

– Áriyne, kelisemin. Sebebi, Qazaqstanda oqytylatyn mәdeniyettanu pәnining negizgi  mindetterine  tәuelsiz Qazaqstannyng mәdeny damuynyng derbestigin qamtamasyz etu, últtyq mәdeny damuynyng derbestigin qamtamasyz etu, últtyng mәdeny súranystary men talaptaryn qanaghattandyru sayasatyn jýrgizu jatady. Últtyq mәdeniyetting qayta órleui eki negizgi talaptargha sәikes kelui tiyis:

- Últtyq mәdeniyet ózindik damu amalymen ózindik damu qabiletin anyqtauy tiyis.

- Ol qazirgi kezde qoghamda bolyp jatqan radikaldyq jәne innovasiyalyq ózgeristerge kedergi jasamay, kerisinshe, oghan demeu berip, birigip, onymen ishtesip modernizasiyalanugha úmtyluy tiyis.

Býgindegi órkeniyettilik filosofiyasy men mәdeny antropologiyasynyng basqa qyrlary – olar alyp keletin jaghymdy qúndylyqtar. Búlar:

- qoghamnyng ashyqtyghy tirshilik qalyptarynyng jogharyluyna, ekologiyalyq býldirulerding bayaulauyna, jalpy gýldenuge sebepshi bola alady;

- ashyq (demokratiyalyq) naryq jana júmys oryndaryn ashady, tabysty molaytady, jana tehnologiyalardy taratady;

- әlemdik ekonomikamen birigu  ózimen birge jana tehnologiyalar men iydeyalardy ala jýredi, halyqaralyq saudany damytady, inflyasiyany júmsartady, innovasiyalardy jedeldetedi;

- ashyqtyq (demokratiya dep bilu kerek) adamdyq faktorlar ‑ bilim beruge, densaulyqty saqtaugha, infraqúrylymgha investisiyalardy úlghaytady;

- ózgerister biylikti sayasy jәne ekonomikalyq reformalardy jýrgizuge mәjbýrleydi.

Mәdeniyettanu mamandaryn dayyndauda jetekshi ról atqaratyn  antropologiya kursy óz ishine әleumettik nemese mәdeny antropologiyany, antropologiyalyq lingvistikany, ejelgi arheologiyany jәne biologiyalyq nemese fizikalyq antropologiyany qamtityn pәn. Antropologiya pәninde teoriya zor mәnge iye. Al teoriya men tәjiriybe ózara tyghyz baylanysty. Búl bólimde biz antropologiyagha qatysty negizgi mәselelerge sholu jasaymyz. Ásirese týrli últtyq dәstýr yqpalymen pәnge berilgen anyqtamalargha, teoriya men etnografiyanyng ózara baylanysyna, sinhrondyq jәne diahrondyq túrghydan zertteuding aiyrmashylyqtaryna jәne pәn tarihyn tarihshylar men antropologtardyng qalay qabyldaytynyna mәn beriledi. Mәdeny antropologiya ýshin ne nәrse manyzdy jәne ne nәrsening manyzy joq ekenin anyqtap almayynsha, onymen ainalysu mýmkin emes. Jalpy, bizge etnologiyagha «kiru» ýshin de mәseleni «mәdeny antropologiya» ilimin iygeruden bastau kerek dep sanaymyn.

– Túrsyn Hafiyzúly, bayqaymyn, bizding súhbat osy әngimemen tausylmaytyn siyaqty. Sondyqtan, bir súhbatta barlyq filosofiyalyq mәselelerdi tútas qarastyryp shyghu – oqyrman sanasyna jýk. Osyny eskere kele, biz sizben әli de súhbattasamyz dep oilap otyrmyn. Býgin bir mәselening basyn qayyrdyq qoy dep oilaymyn. Erteng oqyrmandy odan da tereng әngimelerge shaqyramyz dep otyrmyn. Sizge alghys. Keleside kezdeskenshe!

– Qarsy emespin.

Súhbatty jýrgizgen Ábdirashit Bәkirúly.

Abai.kz