(فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مادەنيەتتانۋشى، پروفەسسور، قازاقستاندىق فيلوسوفيالىق كونگرەستىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى عابيتوۆ تۇرسىن حافيزۇلىمەن سۇحبات)

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دaمۋى بaيان­دى بولۋىن­ىڭ ءبىر كە­پى­لى – ءوزى­مىز­دىڭ رۋحa­ني-ءما­دە­ني ءدۇ­نيەمىز­دىڭ تaري­حىنا قaيتa ءۇڭى­لۋ ‑ ونى وي ەلە­گى­نەن ءوت­كى­زۋ، تaريح قaلتارىسىندا قaلعaن رۋحa­ني ءدۇ­نيەمىز­دىڭ جaندى تaمىرلaرىن قaيتa ءتىرىلتۋ بولىپ تابىلادى. ءاري­نە، كە­لە­شەك جاستارى بaيىرعى قaزaقي تەكپەن قالا بەرمەيدى. ولار قaزaق حaلقى­نىڭ الەمدەگى ءتو­رىن­ انىقتاۋشى، زامانىنا بايلانىستى تۋىن­دaعان جاڭا مادەنيەتكە يە بۋىنعا اينالادى...

بۇگىن وسى ماسەلەلەردى كەڭىنەن تالقىلاۋ ءۇشىن رەداكتسياعا بەلگىلى قازاق فيلوسوفى، مادەنيەتتانۋشى، پروفەسسور ف.ع.د. عابيتوۆ تۇرسىن حافيزۇلىن سۇحباتقا شاقىردىق.

– قۇرمەتتى پروفەسسور مىرزا، مەملەكەتتىڭ «جاڭا قازاقستان» باعدارى زيالى قاۋىمعا ۇلكەن وي سالدى. سوندىقتان، ماسەلەنىڭ ساياسي استارلارىن تۇسىنە وتىرىپ، بۇگىن وزىڭىزگە جاقسى تانىس فيلوسوفيا مەن مادەنيەتتانۋ، مادەني انتروپولوگيا ىلىمدەرىنىڭ جاي-كۇيى جونىندەگى ويلارمەن بولىسسەڭىز.

– ءوز تاريحىن، رۋحاني مۇرالارىن، قۇندىلىقتارىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن كەلەسى ۇرپاققا تانىتۋ – ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتى. اسىرەسە، تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋدىڭ ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، وتكەنىمىزدى بىلمەي كەلەشەككە قادام باسۋعا بولمايدى. ۇلتتىق مۇددەنى ۇعىنۋدا زيالى قاۋىمنىڭ اتقارار ءرولى اسا زور. ناق سولار بۇقارا، كوپشىلىك ساناسىنا ۇلتتىق مۇددەنى جەتكىزۋى، كورسەتۋى ءتيىس. ۇلتتىڭ ءوز مۇددەسىن قورعاي الۋى – ونىڭ كۇشتىلىگىنىڭ، ومىرشەندىگىنىڭ كورسەتكىشى. ونىڭ ادامزات تاريحىنان ءىس-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتپەۋىنىڭ كەپىلى. قازىرگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – قازاقتاردىڭ ۇلتتىق وزىندىك بولمىسىن، ءتولتۋما مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ جايىندا.

– ءسىز «مادەني انتروپولوگيا» تۋرالى ءجيى ايتىپ ءجۇرسىز. جالپى، «مادەني انتروپولوگيا» ءىلىمىنىڭ ماڭىزىن وقىرمانعا ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز دۇرىس بولار ەدى.

– ستۋدەنتتەر «انتروپولوگيا تەورياسىنىڭ نە قاجەتى بار؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى. ءدال سول سياقتى ولار «مادەنيەتتانۋدىڭ قاجەتى قانشا؟» دەپ تە سۇراۋى مۇمكىن. ەگەر، ولار وسى ىلىمنەن حاباردار بولماسا، وندا ولار بۇل سۇراقتى مىندەتتى تۇردە قوياتىن بولادى. نەگىزى، «مادەني انتروپولوگيا» ‑ بىرىنشىدەن، مادەنيەتتىڭ ابستراكتىلى ماعىناسىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە جانە ءاربىر مادەنيەتتىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قالىپتاساتىن ادامزات تابيعاتىن انىقتاۋعا، مىسالى، ۇلتتار مەن ەتنوستار بولمىسىن ۇعۋعا قىزمەت ەتەدى. ەكىنشى جاعىنان, كەز كەلگەن جالپىلاما تەوريا ەتنوگرافياسىز قانداي دا ءبىر مانىنەن ايىرىلادى. ويتكەنى انتروپولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى ‑ ۇلتتاردىڭ مادەني وزگەشەلىكتەرىن ءتۇسىنۋ.

قازىرگى زاماندا مادەني انتروپولوگيا  ماسەلەلەرىنىڭ وزەكتىلىگى مەن اۋقىمدىلىعىن بىلدىرەتىن بىرنەشە مادەني-الەۋمەتتىك فاكتورلاردى اتاپ وتەيىك. الدىمەن وسى فاكتورلاردىڭ اراسىندا عالامدانۋ ۇدەرىسىنىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەندىگىنە نازار اۋدارعان ءجون.  الەمدىك قاۋىمداستىقتى قۇراپ وتىرعان ۇلتتىق مەملەكەتتەر مەن ايماقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە ءوزارا تاۋەلدىلىگىنىڭ ارتۋى، ولاردىڭ جالپىعا ورتاق ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني ەرەجەلەرى بار ءبىر جۇيەگە بىرتە-بىرتە تارتىلۋى، ينتەگراتسيالانۋى ‑ دەندەپ بارا جاتقان عالامدانۋدان (گلوباليزاتسيالانۋدان) تىس قالا المايتىنىمىزدى بەلگىلەيدى.

جاھاندانۋ جونىندەگى ءتۇرلى كوزقاراستار بولسا دا، كۇشتى ەل ءالسىز ەلگە باسىمدىق كورسەتە المايتىن، بارشا ادامزات جاتىرقامايتىن مادەني عالامداستىرۋ نەگىزىندە جەرگىلىكتى ۇلتتىق داستۇرلەر مەن ەرەكشەلىكتەردى ساقتاي وتىرىپ، وزگە وركەنيەتتەن، وزگە مادەنيەتتەن تالعاپ-تاڭداپ، ىرىكتەپ، الەمدىك مادەنيەتتە لايىقتى ورنى بار، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مادەني كەڭىستىك قالىپتاستىرعان ءلازىم.

وسىعان سايكەس، قازاقستاننىڭ «مادەني-ساياسي دامۋ مودەلى» رەتىندە مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مىناداي قۇرالدارىن اتاپ وتەمىز:

• قوعامنىڭ جان-جاقتى دامۋىنىڭ العى شارتى بولىپ تابىلاتىن مادەنيەت تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ;
• قوعامنىڭ نەگىزگى سۋبەكتىسى مەن وبەكتىسى رەتىندەگى ادامنىڭ جەكە تۇلعالىق قۇندىلىقتارى مەن شىعارماشىلىق دامۋىن باعالاۋ;
• قوعامنىڭ ادامگەرشىلىك (رۋحاني، مورالدىق، ءدىني) جانە ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرستارىن دامىتۋ مەن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك جىگەردى (قامقورلىقتى) جۇزەگە اسىرۋ;
• قوعامنىڭ جوعارى ءداستۇرلى-مورالدىق قۇندىلىقتار مەن ەتنيكالىق نورمالارعا جەتۋى;
• نەگىزگى ۇلت قازاق حالقىنىڭ مادەني قۇندىلىقتارىن باسشىلىققا الۋ جانە ونى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قابىلداپ، بەيىمدەلۋىن رەتتەۋ ارقىلى ۇلتتىق مودەلدى قالىپتاستىرۋ جانە ت.ب.

– وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟

– وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا قازاقستان ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە فيلوسوفيا مەن مادەنيەتتانۋ سالالارىندا مىنا شارالاردى ىسكە اسىرعان ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىن:

- الدىمەن  قر بعم مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اسسوتسياتسياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، فيلوسوفيالىق، مادەني انتروپولوگيالىق  ءبىلىم بەرۋ پاندەرى بويىنشا جاڭا تيپتىك باعدارلامالاردى دايىنداۋ كەرەك، ولاردا بۇرىنعى توتاليتاريزم مەن اۆتوريتاريزم يدەولوگياسىنان (ول قاتاردا ءدىني قازىرگى توتاليتاريزم دە بار), ياعني، جالپىلاما تىلدە ايتساق – «جاعىمپازدىق فيلوسوفياسىنان» بارىنشا ارىلۋ قاجەت;

- جاڭا وقۋلىقتاردى دايىنداۋ جۇمىسىنا وسى پاندەر بويىنشا قالىپتاسقان ەلىمىزدەگى بارلىق عىلىمي مەكتەپتەر مەن باعىتتار قامتىلۋى ءتيىس، شىعارماشىل توپتار ۇيىمداستىرىلىپ، سوڭعى 5 جىل اۋماعىندا وسى پاندەر بويىنشا ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى دايىنداعان  كىتاپتار مەن ەلەكتروندىق قۇرالدار ەسكەرىلۋى كەرەك، بارلىق وقۋلىقتار جانە  قۇجاتتار الدىمەن قازاق تىلىندە جازىلىپ، كەيىن باسقا تىلدەرگە اۋدارىلۋى كەرەك، بۇل جۇمىس بارىنشا جاريا جۇرگىزىلۋى قاجەت;

- جاڭا وقۋلىقتاردى دايىنداۋ جۇمىسى مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى تۇردە قارجىلاندىرىلۋى قاجەت;

- جاڭا وقۋلىقتاردى دايىنداۋ جۇمىسىندا بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر بولماۋى كەرەك، بۇل جۇمىس تەك جوسپار رەتىندە جاريالانىپ قويماي، ناقتىلى شارالار قولعا الىنۋى كەرەك.

– وعان نە كەدەرگى؟

– شىندىقتى ايتار بولساق، بىزدە توتاليتاريستىك جانە  اۆتوريتارلىق سانا مەن ارەكەتتەردىڭ كورىنىستەرى ءبىرشاما ورىن العان. توتاليتاريزم ادامدى قورلاۋعا (ورىسشا ايتقاندا – حامستۆو), ونى شەكتەپ تاستاۋعا، اۋزىن جابۋعا، قۇلدىق سانانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالادى. دانا قازاق حالقى «باس كەسۋ بولسا دا، ءتىل كەسۋ جوق» دەگەن. بۇل جەردە «باس كەسۋ» اللەگوريالىق ماعىنادا. جاقىندا ءبىر جەرگىلىكتى «باستىقتان»: «مەنەن جوعارى تۇرعان «باستىقتارعا» تەك مەنىڭ رۇقساتىممەن بارا الاسىز» دەگەندى ەستىگەنمىن. وسىنداي سانامەن تىم الىسقا بارا المايتىن شىعارمىز.  وندا «اۋعانستان سيندرومىنىڭ» دا اۋىلى الىس ەمەس سياقتى.

ايتپاقشى، وركەنيەتتى سانا وزىمەن ءوزى قالىپتاسپايدى. ونى جۇيەلى تۇردە ناسيحاتتاۋ، ەنگىزۋ، دامىتۋ قاجەت. 2000-ى جىلداردىڭ باسىندا بەلگىلى  ساياساتكەر اليحان بايمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارناۋلى شىعارماشىلىق توپ الەمدىگى وزىق دەموكراتيالىق باعىتتاعى ادەبيەتتى (پوپپەر، مونتەسكە، رۋسسو، لوكك جانە ت.ب.) قازاق تىلىنە اۋداردى. بىراق بۇل كىتاپتار قولدانىسسىز قالدى، كەرەگى بولمادى. مەنىڭ كىتاپ سورەلەرىمدە ولار شاڭ باسىپ تۇر. مۇمكىن بۇل كىتاپتاردى ەسكە الامىز. «جاعىمپازدىق فيلوسوفياسىنىڭ» ورنىنا جاستاردى دەموكراتيالىق يدەيالارمەن سۋسىنداتامىز.

– ۋيكيپەدياعا قاراساق، «مادەني انرتوپولوگياعا»: «مادەني انتروپولوگيا دەگەنىمىز (كەيبىر ەلدەردە ول «الەۋمەتتىك انتروپولوگيا» دەپ اتالادى) – مادەنيەتتى ماتەريالدىق وبەكتىلەر يەن يدەيالاردىڭ، قۇندىلىقتاردىڭ جانە ءومىر ءسۇرۋ فورمالارىنىڭ جيىنتىعى دەپ قاراستىرىپ، ونىڭ دامۋىن بارلىق تاريحي كەزەڭدەرگە بايلانىستى قاراستىرۋ»  دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى. ياعني، ول ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامنىڭ قوعامدىق بولمىسى مەن ول تۋىنداتقان مادەني قۇندىلىقتاردى تۇتاس قارايتىن ءىلىم بولىپ شىقتى. ول جەكە ءىلىم رەتىندە 19‑عاسىر اياعىندا پايدا بولىپ، 20‑عاسىردا اقش‑تا دامىعان. بىراق كوپتەگەن ەلدەردە «مادەني انتروپولوگيا» مەن «ەتنولوگيا» ءىلىمىنىڭ اراسى اجىراتىلماعان. قازىر دە بۇل ەكەۋىن ءبىر ءىلىم دەپ سانايتىندار جەتكىلىكتى. دەگەنمەن، «ەتنولوگيا» ءىلىمىنىڭ قازىرگى جاعدايدا ءورىسى تارىلعان سىڭايلى. سەبەبى، حالىقتار مىڭداعان جىلدار بويى تەك وزىمەن‑وزى عانا دامىعان جوق. ءاربىر حالىقتىڭ تاريحى الەمدىك تاريحي دامۋمەن ۇشتاسىپ وتىرادى.  ولاردىڭ بىر‑بىرىنە ىقپالى، كوپ جاعدايدا، ەتنولوگيا اۋقىمىنان تىسقارى. مىسالى، قوعامدا «قازىرگى قازاق تىلىنە اراب ءتىلىنىڭ ىقپالى» اتتى ماسەلە  وتكىر تالقىلانادى.  دىن وكىلدەرى كوپتەگەن قازاق ءسوزىنىڭ ارابتان ەنگەنىن نەگىزگە الىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحىن تەك قانا يسلام زامانىمەن ولشەۋگە كىرىستى. ءسويتىپ، «قازاق ەتنولوگياسى» اقىر سوڭىندا «يسلام ءدىنىنىڭ قازاق ەلىندە تارالۋى» اتتى سۇراقپەن شەكتەلەتىن بولدى. سوندىقتان، بۇل شەكتەۋلى شەڭبەردى بۇزۋ ءۇشىن دە بىزگە «مادەني انتروپولوگيا» ءىلىمىن قولعا الۋ كەرەك سياقتى. سەبەبى، سوندا عانا ءبىز «ەتنولوگيانىڭ» تار شەڭبەرىنەن شىعىپ، كەرىسىنشە، تۇركى الەمىنىڭ اراب مادەنيەتى مەن تىلىنە تيگىزگەن ىقپالى تۋرالى ايتۋعا قول جەتكىزەمىز. سوندا عانا، مادەني انتروپولوگيا بىزگە ءوزىمىزدىڭ تۇتاس تاريحىمىزدى تەك قانا ءبىر دىنمەن عانا بايلانىستىرىپ ەمەس، ونى قازاق ەلىنىڭ كونەدەن باستالاتىن تۇتاس تاريحىمەن بايلانىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەي الار ەدىك. وسى اڭگىمەدەن سوڭ ماعان وسىنداي وي كەلدى. كەلىسەسىز بە، تۇرسىن حافيزۇلى؟

– ارينە، كەلىسەمىن. سەبەبى، قازاقستاندا وقىتىلاتىن مادەنيەتتانۋ ءپانىنىڭ نەگىزگى  مىندەتتەرىنە  تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مادەني دامۋىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ۇلتتىق مادەني دامۋىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ۇلتتىڭ مادەني سۇرانىستارى مەن تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ جاتادى. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قايتا ورلەۋى ەكى نەگىزگى تالاپتارعا سايكەس كەلۋى ءتيىس:

- ۇلتتىق مادەنيەت وزىندىك دامۋ امالىمەن وزىندىك دامۋ قابىلەتىن انىقتاۋى ءتيىس.

- ول قازىرگى كەزدە قوعامدا بولىپ جاتقان راديكالدىق جانە يننوۆاتسيالىق وزگەرىستەرگە كەدەرگى جاساماي، كەرىسىنشە، وعان دەمەۋ بەرىپ، بىرىگىپ، ونىمەن ىشتەسىپ مودەرنيزاتسيالانۋعا ۇمتىلۋى ءتيىس.

بۇگىندەگى وركەنيەتتىلىك فيلوسوفياسى مەن مادەني انتروپولوگياسىنىڭ باسقا قىرلارى – ولار الىپ كەلەتىن جاعىمدى قۇندىلىقتار. بۇلار:

- قوعامنىڭ اشىقتىعى تىرشىلىك قالىپتارىنىڭ جوعارىلۋىنا، ەكولوگيالىق بۇلدىرۋلەردىڭ باياۋلاۋىنا، جالپى گۇلدەنۋگە سەبەپشى بولا الادى;

- اشىق (دەموكراتيالىق) نارىق جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشادى، تابىستى مولايتادى، جاڭا تەحنولوگيالاردى تاراتادى;

- الەمدىك ەكونوميكامەن بىرىگۋ  وزىمەن بىرگە جاڭا تەحنولوگيالار مەن يدەيالاردى الا جۇرەدى، حالىقارالىق ساۋدانى دامىتادى، ينفلياتسيانى جۇمسارتادى، يننوۆاتسيالاردى جەدەلدەتەدى;

- اشىقتىق (دەموكراتيا دەپ ءبىلۋ كەرەك) ادامدىق فاكتورلار ‑ ءبىلىم بەرۋگە، دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا، ينفراقۇرىلىمعا ينۆەستيتسيالاردى ۇلعايتادى;

- وزگەرىستەر بيلىكتى ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇرگىزۋگە ماجبۇرلەيدى.

مادەنيەتتانۋ ماماندارىن دايىنداۋدا جەتەكشى ءرول اتقاراتىن  انتروپولوگيا كۋرسى ءوز ىشىنە الەۋمەتتىك نەمەسە مادەني انتروپولوگيانى، انتروپولوگيالىق لينگۆيستيكانى، ەجەلگى ارحەولوگيانى جانە بيولوگيالىق نەمەسە فيزيكالىق انتروپولوگيانى قامتيتىن ءپان. انتروپولوگيا پانىندە تەوريا زور مانگە يە. ال تەوريا مەن تاجىريبە ءوزارا تىعىز بايلانىستى. بۇل بولىمدە ءبىز انتروپولوگياعا قاتىستى نەگىزگى ماسەلەلەرگە شولۋ جاسايمىز. اسىرەسە ءتۇرلى ۇلتتىق ءداستۇر ىقپالىمەن پانگە بەرىلگەن انىقتامالارعا، تەوريا مەن ەتنوگرافيانىڭ ءوزارا بايلانىسىنا، سينحروندىق جانە دياحروندىق تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ ايىرماشىلىقتارىنا جانە ءپان تاريحىن تاريحشىلار مەن انتروپولوگتاردىڭ قالاي قابىلدايتىنىنا ءمان بەرىلەدى. مادەني انتروپولوگيا ءۇشىن نە نارسە ماڭىزدى جانە نە نارسەنىڭ ماڭىزى جوق ەكەنىن انىقتاپ المايىنشا، ونىمەن اينالىسۋ مۇمكىن ەمەس. جالپى، بىزگە ەتنولوگياعا «كىرۋ» ءۇشىن دە ماسەلەنى «مادەني انتروپولوگيا» ءىلىمىن يگەرۋدەن باستاۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

– تۇرسىن حافيزۇلى، بايقايمىن، ءبىزدىڭ سۇحبات وسى اڭگىمەمەن تاۋسىلمايتىن سياقتى. سوندىقتان، ءبىر سۇحباتتا بارلىق فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى تۇتاس قاراستىرىپ شىعۋ – وقىرمان ساناسىنا جۇك. وسىنى ەسكەرە كەلە، ءبىز سىزبەن ءالى دە سۇحباتتاسامىز دەپ ويلاپ وتىرمىن. بۇگىن ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن قايىردىق قوي دەپ ويلايمىن. ەرتەڭ وقىرماندى ودان دا تەرەڭ اڭگىمەلەرگە شاقىرامىز دەپ وتىرمىن. سىزگە العىس. كەلەسىدە كەزدەسكەنشە!

– قارسى ەمەسپىن.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءابدىراشيت باكىرۇلى.

Abai.kz