Múhtar Áuezov atyndaghy Qazaq Últtyq drama teatry – ghasyrgha tarta tarihy bar óner ordasy, qasiyetti qarashanyraq. Aytylmysh teatrdyng repertuarynda qogham nazaryn audarghan barlyq taqyryp qauzaldy desem artyq emes. Kópshilik kókeyinde jýrgen sayasi, tarihi, dini, lirikalyq, әleumettik mәseleler sahnada kórsetilip, júrttyng talqysyna týskeni aiqyn. Sonday kórkem shygharmanyng biri – 2015 jyly túnghysh ret sahnalanghan «Ay men Aysha» spektakli.

Qoyylym jazushy Sh. Múrtazanyng «Ay men Aysha» romany men «Myltyqsyz maydan» povesi negizinde elge mәlim dramaturg Erkin Juasbek inssenirovkasyn әzirlep, sahnagha layyqtady. Jogharydaghy shygharmalar – HH ghasyrdyng eng qasiretti, auyr kezenin arqau etken dýniyeler. Múndaghy soyqan jyldar, maydandaghy býkil auyrtpalyq, auyldaghy adamdardyng ahualy, «halyq jauy» atanyp, qughyn-sýrginge úshyraghan otbasynyng jaysyz jaghdayy Aysha arqyly suretteledi. Alapat soghys, ashtyq, repressiya, halyqtyng basynan ótken qiyndyqtar túsynda Aysha ómir ýshin, óz otbasy, balalarynyng bolashaghy ýshin kýresedi.

Qoyylymnyng qongshy rejisseri – Qazaqstannyng Halyq artiysi Túnghyshbay әl-Tarazi, qoishy suretshisi – M. Saparov, kiyim ýlgisining suretshisi – B. Ábdimanapova, kompozitory – Sh. Bazarqúlova, biyin qoyghan – G. Múhamedjanova, plastikalyq kompozisiyany qoyghan – G. Baharova, rejisserding kómekshisi – G. Seytimbet. Qoyylymnyng akterler qúramy da aitarlyqtay. Mәselen, Baryshandy – Eljan Túrys, Merey Múhtarúly, Núrperzentti – Ermek Bektasov, Aydaydy – Sayajan Real Blanko, Ajarlym Baqytjanova, Totiyany – Aray Ómirova, Qamqany – Qazaqstannyng Halyq artiysi Gýlnar Jaqypova, Qazaqstannyng Enbek sinirgen qayratkeri Ayzada Satybaldiyeva, Ayshany – Qazaqstannyng Enbek sinirgen qayratkeri Dariya Jýsip, Jastar odaghy syilyghynyng iyegeri Bayan Qajynәbiyeva, Tasbetti – «Qúrmet» ordenining iyegeri Jandarbek Sadyrbaev, Qalpeni – «Qúrmet» ordenining iyegeri Ýsiphan Seytimet, Múrtazany – Qazaqstannyng Enbek sinirgen qayratkeri Jalghas Tolghanbay, Mamaydy – Qazaqstannyng Halyq artiysi Túnghyshbay әl-Tarazi, Qazaqstannyng enbek sinirgen artiysi Aydos Bektemir somdaydy.

HH ghasyr – adamzat ýshin qayghysy qalyng ghasyr edi. Sol zamandy sahnagha kóshirip, oghan kórkemdik túrghydan bagha beru onay júmys emes. Elge aty da, zaty da mәlim kәsiby mamandar dәuir qasiretin ot sónuge ainalghan shanyraq arqyly ornyqty pash etedi. Rasynda da, búl kezende talay otau kýirep, adamdar sayasattyng qúrbanyna ainaldy, alyp imperiya bilgenin istedi. XX ‒ ghasyr adamzat ýshin, sonday-aq qazaq júrty ýshin zúlmat-zobalangha toly ghasyr boldy. Kerzamannyng kesiri kimge tiymedi desenizshi?! Naqaqtan-naqaq atylyp, qudalanyp, jazyqsyz aiyptalghandardyng qarasy ‒ mol. Osy jýrekke jýk týsirer sәtter «Ay men Aysha» qoyylymynda jan-jaqty ashylghan dep oilaymyz. Al, rejisser men dramaturg arasyndaghy shygharmashylyq baylanys ózining ong nәtiyjesin bergeni anyq. Sebebi, material jinaqy, sony akterler qauymy da oidaghyday oinap shyqqan-dy. Spektakli kórermendi birden oqigha ortasyna әkeledi. Shygharma bylay bastalady:

«Milisioner – Áy, Múrtaza! Týs, algha! Sen ústaldyn!

Aysha – Ne deydi? Ne jazyghy bar, Qúday-au...

Milisioner – Jap, auzyndy, halyq jauynyng qatyny, әitpese bayynmen birge seni de qosaqtap aidatam!

Qamqa – Qayda alyp bara jatyr búl, beybaqty?

Qalpe – Áulie atagha aparatyn kórinedi, búlardy.

Totiya – Qarasudyng boyyna aparyp atady deydi ghoy...

Ayday – Itappen sibirge aidaytyn kórinedi...

Qalpe – A, Qúday, ózing jar bola gór!

Múrtaza – Aysha! Balalargha ie bol. Atymdy óshirme!

Aysha – Ua jaratqan, basqa-basqa, myna ýrpek balapanday ýsh nәrestening ne jazyghy bar edi?

Dauys – «Sen qaydan keldin?» – degende bir danyshpan: «Men  balalyqtyng elinen keldim», – degen eken. Eresekterde sol balalyqtyng elinen kelmegen eshkim joq. Anadan eshkim saqal-múrtymen tumaydy. Men de solardyng birimin. Anamnyng esimi Aysha edi. Týsimde ylghy balalyq shaghymdy kóremin. Týsimde ylghy tughan ýiimdi kóremin. Týsime ylghy Aysha kiredi. Múrtaza týsime siyrek kiredi, óitkeni ol ketkende bala edim. Elesi emis-emis qana. Egde tartqanda býgin kórgening erteng esten shyghady. Al, endi bala kezde kórgenim, estigenim býgingidey esimde». Negizinen, atalghan dramanyng tiregi – óz otyn ózi óshirmeuge kýsh salghan Qamqa, Aysha siyaqty kórkem beyneler. Mysaly, sóz basynda bayqaghanynyzday aidalyp, ústalyp bara jatqan Múrtazanyng amanatyna Aysha qiyanat jasamaydy, qayta bar kýsh-jigerin júmsap, balalaryna qamqor bolady. Ayshanyng ertek aituynda qalyng qatpar, ýlken astar bar. Osy arqyly avtorlyq konsepsiya aiqyn kórinis tabady. Óitkeni, ertek negizinde psihologiyalyq parallelizm әdisi ondy qoldanylghan:

«Núrperzent – Jiyshe! Aytynyz endi bir әngime. Tym bolmasa úiqy shaqyrsyn.

Aysha – Men qaybir aitqysh deysin, bayaghyda estigenim ghoy.

Barshan – Bastashy endi...

Aysha – Bayaghyda osy bizding Mynbúlaqta it múrny batpas qalyng orman bolady eken. Mine sol ormannyng ishinde jan-januardyng bәri qonsy qonyp, kәdimgi peyishtey ómir sýredi eken. Al, eng qyzyghy, anaday jerde ýrikpey, qoryqpay elikter jayylyp jýredi eken. Moyyndarynda kýmis qonyrau syldyrlaydy...

Barshan – Kәdimgi elik pe?

Aysha – Áriyne. Sodan jazghy shildede Týrkistan jaqtan ba, jaz jaylaugha Han ordasy kóship keledi eken. Han әsirese elikterdi jaqsy kóredi eken. Eshkim tiymesin dep jarlyq ta beripti.

Pauza

Aysha – Sodan, han qarauyldary kózining qarashyghynday qorityn elikting bireuin týnde qasqyr jep ketipti. Han ordasy jau shapqanday alasapyran bolypty.

Aysha – Han qaharlanyp...

Ári qaray sol ertegining elesi bastalady. Múrtaza Han keypine engendey bolady...

Han-Múrtaza – Qasqyrdy tiridey ústap әkelinder! ...Múnyng terisin tiridey sypyryndar!

Aysha – Ol kezde neshe týrli qasapshylar bar, tiri qasqyrgha pyshaq salyp, terisin sypyrghanda, әlgi arlan bir qynq etpedi deydi ghoy. Tek shoq shashqan kózderinen birer tamshy jas shyqsa kerek.

Han-Múrtaza – Endi auzyn, ayaghyn sheship qoya berinder!

Aysha – Arlan qany shyqqan jalanash etine shóp-shalam, qiyrshyq tas jabysyp ornynan әreng túrdy deydi. Dymyn shygharmastan adam kózinen úzap ketti deydi. Kózden tasa bolghanda ghana zarlana úlydy deydi. Adamdar arasynan tasa bolghansha shydap, kóktegi aigha qarap, Tәnirge ghana múnyn shaghatyny sodan deydi». Qoyylymnyng basty aitar oiy – ana degen ardaqty esimdi úlyqtau, sonyng qadir-qasiyetine ýnilu. Áyel, ana – ómirdegi barsha qiyndyqqa moyymay, soghan kóndigip, aqyrynda jenip shyghatyn erekshe tabighaty bar jaratylys. Shygharmada eki jeli bar jәne solar bir-birimen shiyelenisip, qabattasyp-qanattasyp qatar jýrip, órbip otyrady. Súrapyl soghys, qyp-qyzyl qyrghyn kezinde jylu beretin nәrseler – mahabbat, sert, adamnyng adamgha degen senimi, demeui, qaysarlyghy. Qoyylym da sәby siyaqty. Onyng dýniyege kelui onay bolmasy anyq. Sebebi, búl – újymdyq júmys, premiera kezinde bәri saqaday say bolu kerek. Osy rette, «Ay men Ayshanyn» qonshy-suretshisi, ssenograf, QR Teatr Qayratkerleri Odaghynyng prezidium mýshesi, QR Suretshiler Odaghynyng Basqarma mýshesi Múrat Saparov bir súqbatynda bylay degen edi: «Rejisser óz avtorymen birge ózine múrattas bola alatyn ssenografty izdeydi. Qoyylym – rejisser, akter jәne suretshi oiynyng ortaq jemisi. Rejisser úsynghan iydeyany suretshi ilip әketse, ne bolmasa iydeyany oilap tapqan suretshi rejisserge sahnada qalay júmys isteudi úsynsa, sol kezde bir býtin bolyp, jaqsy spektakli dýniyege keledi. Sahnanyng terendigi – 30 metr, eni – 18 metr, biyiktigi – 10 metrden joghary. Osynyng bәri – suretshining kenistigi. Sol kenistikte júmys istep kórinizshi. Ssenografiya – kóp qyrly mamandyq. Sondyqtan oghan úqyppen qarau kerek. Suretshi piesany oqyghannan keyin ssenografiya sheshimin oidan shygharady. Ony qolmen boyaydy (spektakli eskizderin), kishigirim sahna (maket) jasaydy. Sosyn ony әri qaray iske asyrady. Ol jay sala salatyn portret, ne peyzaj emes». Shynynda da, teatr – sinkretti óner. Búnda bir adam ghana emes, tútas újym, komanda qyzmet etedi. Bir mehanizm kemshin bolsa, onda kórkemdigi solghyndau dýnie shyghary belgili. «Ay men Ayshanyn» ssenografiyasy, sahnanyng bezendirilui – erekshe, qong, óte tartymdy, qyzghylyqty.

Dramadaghy obrazdardy sóz etkende Aydaydy atap ótpeske bolmas. Ol soghys túsynda erte eseygen, ómirge de, enbekke de erte aralasqan bala. Qan maydanda soghysyp jýrgen әkesinen hat kýtken anasyna sýieu bolghysy keledi. Tuyndydaghy ústyndy beyne, búl – Qamqa. Aumaghy ayaday ýiding panasy da, tiregi de – sol Qamqa. Soghystan oralmaghan úly turaly tolghanady, úrpaqtyng jalghasqanyn tileydi. Núrperzent jetilip, tezirek qabyrghasy qataysa eken dep oilaydy, Qamqa. Sebebi, janyna tirek bolar adam qajet. Qamqany QR Halyq artiysi Gýlnәr Jaqypova jaqsy oinap shyqty. Erekshe aita keterligi – «Ay men Aysha» qoyylymynyng rejisseri Túnghyshbay әl-Tarazy akter men aktrisa tandauda qatelespegendigi. Búl – jenis jolynda qúrban bolghan, sheyit ketken erlerdin, keyingi úrpaq ýshin tylda qyzmet etip, jan ayamay enbek etken әielderding erligi turaly spektakli. Dramaturg, teatr synshysy Erkin Juasbek «Ay men Ayshany» jәne «Myltyqsyz maydandy» sәtti ýilestirip, sahnagha oidaghyday layyqtaghan degen oidamyz. Biyl osy tuyndy QR Memlekettik syilyghyna týsip jatyr eken, sәttilik tileymiz, qoldaymyz!..

Álibek Uәlihanúly, әdebiyetshi

Abai.kz