مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق دراما تەاترى – عاسىرعا تارتا تاريحى بار ونەر ورداسى، قاسيەتتى قاراشاڭىراق. ايتىلمىش تەاتردىڭ رەپەرتۋارىندا قوعام نازارىن اۋدارعان بارلىق تاقىرىپ قاۋزالدى دەسەم ارتىق ەمەس. كوپشىلىك كوكەيىندە جۇرگەن ساياسي، تاريحي، ءدىني، ليريكالىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ساحنادا كورسەتىلىپ، جۇرتتىڭ تالقىسىنا تۇسكەنى ايقىن. سونداي كوركەم شىعارمانىڭ ءبىرى – 2015 جىلى تۇڭعىش رەت ساحنالانعان «اي مەن ايشا» سپەكتاكلى.

قويىلىم جازۋشى ش. مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» رومانى مەن «مىلتىقسىز مايدان» پوۆەسى نەگىزىندە ەلگە ءمالىم دراماتۋرگ ەركىن جۋاسبەك ينستسەنيروۆكاسىن ازىرلەپ، ساحناعا لايىقتادى. جوعارىداعى شىعارمالار – حح عاسىردىڭ ەڭ قاسىرەتتى، اۋىر كەزەڭىن ارقاۋ ەتكەن دۇنيەلەر. مۇنداعى سويقان جىلدار، مايدانداعى بۇكىل اۋىرتپالىق، اۋىلداعى ادامداردىڭ احۋالى، «حالىق جاۋى» اتانىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان وتباسىنىڭ جايسىز جاعدايى ايشا ارقىلى سۋرەتتەلەدى. الاپات سوعىس، اشتىق، رەپرەسسيا، حالىقتىڭ باسىنان وتكەن قيىندىقتار تۇسىندا ايشا ءومىر ءۇشىن، ءوز وتباسى، بالالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسەدى.

قويىلىمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى تۇڭعىشباي ءال-تارازي، قويۋشى سۋرەتشىسى – م. ساپاروۆ، كيىم ۇلگىسىنىڭ سۋرەتشىسى – ب. ءابدىماناپوۆا، كومپوزيتورى – ش. بازارقۇلوۆا، ءبيىن قويعان – گ. مۇحامەدجانوۆا، پلاستيكالىق كومپوزيتسيانى قويعان – گ. باحاروۆا، رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى – گ. سەيتىمبەت. قويىلىمنىڭ اكتەرلەر قۇرامى دا ايتارلىقتاي. ماسەلەن، بارىسحاندى – ەلجان تۇرىس، مەرەي مۇحتارۇلى، نۇرپەرزەنتتى – ەرمەك بەكتاسوۆ، ايدايدى – ساياجان رەال بلانكو، اجارلىم باقىتجانوۆا، توتيانى – اراي ءومىروۆا، قامقانى – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى گۇلنار جاقىپوۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ايزادا ساتىبالديەۆا، ايشانى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى داريا ءجۇسىپ، جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ يەگەرى بايان قاجىنابيەۆا، تاسبەتتى – «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى جانداربەك سادىرباەۆ، قالپەنى – «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى ءۇسىپحان سەيتىمەت، مۇرتازانى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جالعاس تولعانباي، مامايدى – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى تۇڭعىشباي ءال-تارازي، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ايدوس بەكتەمىر سومدايدى.

حح عاسىر – ادامزات ءۇشىن قايعىسى قالىڭ عاسىر ەدى. سول زاماندى ساحناعا كوشىرىپ، وعان كوركەمدىك تۇرعىدان باعا بەرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس. ەلگە اتى دا، زاتى دا ءمالىم كاسىبي ماماندار ءداۋىر قاسىرەتىن وت سونۋگە اينالعان شاڭىراق ارقىلى ورنىقتى پاش ەتەدى. راسىندا دا، بۇل كەزەڭدە تالاي وتاۋ كۇيرەپ، ادامدار ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدى، الىپ يمپەريا بىلگەنىن ىستەدى. XX ‒ عاسىر ادامزات ءۇشىن، سونداي-اق قازاق جۇرتى ءۇشىن زۇلمات-زوبالاڭعا تولى عاسىر بولدى. كەرزاماننىڭ كەسىرى كىمگە تيمەدى دەسەڭىزشى؟! ناقاقتان-ناقاق اتىلىپ، قۋدالانىپ، جازىقسىز ايىپتالعانداردىڭ قاراسى ‒ مول. وسى جۇرەككە جۇك تۇسىرەر ساتتەر «اي مەن ايشا» قويىلىمىندا جان-جاقتى اشىلعان دەپ ويلايمىز. ال، رەجيسسەر مەن دراماتۋرگ اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىس ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرگەنى انىق. سەبەبى، ماتەريال جيناقى، سونى اكتەرلەر قاۋىمى دا ويداعىداي ويناپ شىققان-دى. سپەكتاكل كورەرمەندى بىردەن وقيعا ورتاسىنا اكەلەدى. شىعارما بىلاي باستالادى:

«ميليتسيونەر – ءاي، مۇرتازا! ءتۇس، العا! سەن ۇستالدىڭ!

ايشا – نە دەيدى؟ نە جازىعى بار، قۇداي-اۋ...

ميليتسيونەر – جاپ، اۋزىڭدى، حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى، ايتپەسە بايىڭمەن بىرگە سەنى دە قوساقتاپ ايداتام!

قامقا – قايدا الىپ بارا جاتىر بۇل، بەيباقتى؟

قالپە – اۋليە اتاعا اپاراتىن كورىنەدى، بۇلاردى.

توتيا – قاراسۋدىڭ بويىنا اپارىپ اتادى دەيدى عوي...

ايداي – يتاپپەن سىبىرگە ايدايتىن كورىنەدى...

قالپە – ا، قۇداي، ءوزىڭ جار بولا گور!

مۇرتازا – ايشا! بالالارعا يە بول. اتىمدى وشىرمە!

ايشا – ۋا جاراتقان، باسقا-باسقا، مىنا ۇرپەك بالاپانداي ءۇش نارەستەنىڭ نە جازىعى بار ەدى؟

داۋىس – «سەن قايدان كەلدىڭ؟» – دەگەندە ءبىر دانىشپان: «مەن  بالالىقتىڭ ەلىنەن كەلدىم»، – دەگەن ەكەن. ەرەسەكتەردە سول بالالىقتىڭ ەلىنەن كەلمەگەن ەشكىم جوق. انادان ەشكىم ساقال-مۇرتىمەن تۋمايدى. مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. انامنىڭ ەسىمى ايشا ەدى. تۇسىمدە ىلعي بالالىق شاعىمدى كورەمىن. تۇسىمدە ىلعي تۋعان ءۇيىمدى كورەمىن. تۇسىمە ىلعي ايشا كىرەدى. مۇرتازا تۇسىمە سيرەك كىرەدى، ويتكەنى ول كەتكەندە بالا ەدىم. ەلەسى ەمىس-ەمىس قانا. ەگدە تارتقاندا بۇگىن كورگەنىڭ ەرتەڭ ەستەن شىعادى. ال، ەندى بالا كەزدە كورگەنىم، ەستىگەنىم بۇگىنگىدەي ەسىمدە». نەگىزىنەن، اتالعان درامانىڭ تىرەگى – ءوز وتىن ءوزى وشىرمەۋگە كۇش سالعان قامقا، ايشا سياقتى كوركەم بەينەلەر. مىسالى، ءسوز باسىندا بايقاعانىڭىزداي ايدالىپ، ۇستالىپ بارا جاتقان مۇرتازانىڭ اماناتىنا ايشا قيانات جاسامايدى، قايتا بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ، بالالارىنا قامقور بولادى. ايشانىڭ ەرتەك ايتۋىندا قالىڭ قاتپار، ۇلكەن استار بار. وسى ارقىلى اۆتورلىق كونتسەپتسيا ايقىن كورىنىس تابادى. ويتكەنى، ەرتەك نەگىزىندە پسيحولوگيالىق پاراللەليزم ءادىسى وڭدى قولدانىلعان:

«نۇرپەرزەنت – جيشە! ايتىڭىز ەندى ءبىر اڭگىمە. تىم بولماسا ۇيقى شاقىرسىن.

ايشا – مەن قايبىر ايتقىش دەيسىڭ، باياعىدا ەستىگەنىم عوي.

بارسحان – باستاشى ەندى...

ايشا – باياعىدا وسى ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتا يت مۇرنى باتپاس قالىڭ ورمان بولادى ەكەن. مىنە سول ورماننىڭ ىشىندە جان-جانۋاردىڭ ءبارى قوڭسى قونىپ، كادىمگى پەيىشتەي ءومىر سۇرەدى ەكەن. ال، ەڭ قىزىعى، اناداي جەردە ۇرىكپەي، قورىقپاي ەلىكتەر جايىلىپ جۇرەدى ەكەن. مويىندارىندا كۇمىس قوڭىراۋ سىلدىرلايدى...

بارسحان – كادىمگى ەلىك پە؟

ايشا – ارينە. سودان جازعى شىلدەدە تۇركىستان جاقتان با، جاز جايلاۋعا حان ورداسى كوشىپ كەلەدى ەكەن. حان اسىرەسە ەلىكتەردى جاقسى كورەدى ەكەن. ەشكىم تيمەسىن دەپ جارلىق تا بەرىپتى.

پاۋزا

ايشا – سودان، حان قاراۋىلدارى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قوريتىن ەلىكتىڭ بىرەۋىن تۇندە قاسقىر جەپ كەتىپتى. حان ورداسى جاۋ شاپقانداي الاساپىران بولىپتى.

ايشا – حان قاھارلانىپ...

ءارى قاراي سول ەرتەگىنىڭ ەلەسى باستالادى. مۇرتازا حان كەيپىنە ەنگەندەي بولادى...

حان-مۇرتازا – قاسقىردى تىرىدەي ۇستاپ اكەلىڭدەر! ...مۇنىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىڭدار!

ايشا – ول كەزدە نەشە ءتۇرلى قاساپشىلار بار، ءتىرى قاسقىرعا پىشاق سالىپ، تەرىسىن سىپىرعاندا، الگى ارلان ءبىر قىڭق ەتپەدى دەيدى عوي. تەك شوق شاشقان كوزدەرىنەن بىرەر تامشى جاس شىقسا كەرەك.

حان-مۇرتازا – ەندى اۋزىن، اياعىن شەشىپ قويا بەرىڭدەر!

ايشا – ارلان قانى شىققان جالاڭاش ەتىنە ءشوپ-شالام، قيىرشىق تاس جابىسىپ ورنىنان ارەڭ تۇردى دەيدى. دىمىن شىعارماستان ادام كوزىنەن ۇزاپ كەتتى دەيدى. كوزدەن تاسا بولعاندا عانا زارلانا ۇلىدى دەيدى. ادامدار اراسىنان تاسا بولعانشا شىداپ، كوكتەگى ايعا قاراپ، تاڭىرگە عانا مۇڭىن شاعاتىنى سودان دەيدى». قويىلىمنىڭ باستى ايتار ويى – انا دەگەن ارداقتى ەسىمدى ۇلىقتاۋ، سونىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءۇڭىلۋ. ايەل، انا – ومىردەگى بارشا قيىندىققا مويىماي، سوعان كوندىگىپ، اقىرىندا جەڭىپ شىعاتىن ەرەكشە تابيعاتى بار جاراتىلىس. شىعارمادا ەكى جەلى بار جانە سولار ءبىر-بىرىمەن شيەلەنىسىپ، قاباتتاسىپ-قاناتتاسىپ قاتار ءجۇرىپ، ءوربىپ وتىرادى. سۇراپىل سوعىس، قىپ-قىزىل قىرعىن كەزىندە جىلۋ بەرەتىن نارسەلەر – ماحاببات، سەرت، ادامنىڭ ادامعا دەگەن سەنىمى، دەمەۋى، قايسارلىعى. قويىلىم دا ءسابي سياقتى. ونىڭ دۇنيەگە كەلۋى وڭاي بولماسى انىق. سەبەبى، بۇل – ۇجىمدىق جۇمىس، پرەمەرا كەزىندە ءبارى ساقاداي ساي بولۋ كەرەك. وسى رەتتە، «اي مەن ايشانىڭ» قويۋشى-سۋرەتشىسى، ستسەنوگراف، قر تەاتر قايراتكەرلەرى وداعىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى مۇرات ساپاروۆ ءبىر سۇقباتىندا بىلاي دەگەن ەدى: «رەجيسسەر ءوز اۆتورىمەن بىرگە وزىنە مۇراتتاس بولا الاتىن ستسەنوگرافتى ىزدەيدى. قويىلىم – رەجيسسەر، اكتەر جانە سۋرەتشى ويىنىڭ ورتاق جەمىسى. رەجيسسەر ۇسىنعان يدەيانى سۋرەتشى ءىلىپ اكەتسە، نە بولماسا يدەيانى ويلاپ تاپقان سۋرەتشى رەجيسسەرگە ساحنادا قالاي جۇمىس ىستەۋدى ۇسىنسا، سول كەزدە ءبىر ءبۇتىن بولىپ، جاقسى سپەكتاكل دۇنيەگە كەلەدى. ساحنانىڭ تەرەڭدىگى – 30 مەتر، ەنى – 18 مەتر، بيىكتىگى – 10 مەتردەن جوعارى. وسىنىڭ ءبارى – سۋرەتشىنىڭ كەڭىستىگى. سول كەڭىستىكتە جۇمىس ىستەپ كورىڭىزشى. ستسەنوگرافيا – كوپ قىرلى ماماندىق. سوندىقتان وعان ۇقىپپەن قاراۋ كەرەك. سۋرەتشى پەسانى وقىعاننان كەيىن ستسەنوگرافيا شەشىمىن ويدان شىعارادى. ونى قولمەن بويايدى (سپەكتاكل ەسكيزدەرىن), كىشىگىرىم ساحنا (ماكەت) جاسايدى. سوسىن ونى ءارى قاراي ىسكە اسىرادى. ول جاي سالا سالاتىن پورترەت، نە پەيزاج ەمەس». شىنىندا دا، تەاتر – سينكرەتتى ونەر. بۇندا ءبىر ادام عانا ەمەس، تۇتاس ۇجىم، كوماندا قىزمەت ەتەدى. ءبىر مەحانيزم كەمشىن بولسا، وندا كوركەمدىگى سولعىنداۋ دۇنيە شىعارى بەلگىلى. «اي مەن ايشانىڭ» ستسەنوگرافياسى، ساحنانىڭ بەزەندىرىلۋى – ەرەكشە، قويۋ، وتە تارتىمدى، قىزعىلىقتى.

دراماداعى وبرازداردى ءسوز ەتكەندە ايدايدى اتاپ وتپەسكە بولماس. ول سوعىس تۇسىندا ەرتە ەسەيگەن، ومىرگە دە، ەڭبەككە دە ەرتە ارالاسقان بالا. قان مايداندا سوعىسىپ جۇرگەن اكەسىنەن حات كۇتكەن اناسىنا سۇيەۋ بولعىسى كەلەدى. تۋىندىداعى ۇستىندى بەينە، بۇل – قامقا. اۋماعى اياداي ءۇيدىڭ پاناسى دا، تىرەگى دە – سول قامقا. سوعىستان ورالماعان ۇلى تۋرالى تولعانادى، ۇرپاقتىڭ جالعاسقانىن تىلەيدى. نۇرپەرزەنت جەتىلىپ، تەزىرەك قابىرعاسى قاتايسا ەكەن دەپ ويلايدى، قامقا. سەبەبى، جانىنا تىرەك بولار ادام قاجەت. قامقانى قر حالىق ءارتيسى گۇلنار جاقىپوۆا جاقسى ويناپ شىقتى. ەرەكشە ايتا كەتەرلىگى – «اي مەن ايشا» قويىلىمىنىڭ رەجيسسەرى تۇڭعىشباي ءال-تارازي اكتەر مەن اكتريسا تاڭداۋدا قاتەلەسپەگەندىگى. بۇل – جەڭىس جولىندا قۇربان بولعان، شەيىت كەتكەن ەرلەردىڭ، كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن تىلدا قىزمەت ەتىپ، جان اياماي ەڭبەك ەتكەن ايەلدەردىڭ ەرلىگى تۋرالى سپەكتاكل. دراماتۋرگ، تەاتر سىنشىسى ەركىن جۋاسبەك «اي مەن ايشانى» جانە «مىلتىقسىز مايداندى» ءساتتى ۇيلەستىرىپ، ساحناعا ويداعىداي لايىقتاعان دەگەن ويدامىز. بيىل وسى تۋىندى قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ءتۇسىپ جاتىر ەكەن، ساتتىلىك تىلەيمىز، قولدايمىز!..

الىبەك ءۋاليحانۇلى، ادەبيەتشى

Abai.kz