Pavlodar oblysyna Qanat Bozymbaev әkim bolyp barghaly ónirde memlekettik ústanymdaghy azamattar men sayasy kózqarasatary eski, pighyly teris úiymdar arasynda teke-tires bastalghan siyaqty. Óitkeni jana әkim Qanat Bozymbaev búrynghy әkim Erlan Arynnyng el ishin úiystyryp otyrghan iygilikti isterin shúghyl toqtatyp, onymen de qoymay Erlan Múhtarúly bastamashy bolghan júmystargha «bayskie zamashkiy» degen at berip, aidar taghyp jatqan kórinedi. «Bayskie zamashkiy» degendi jergilikti orystildi gazetterding veb-saytynda әldebir qushykesh paydalanghan eken. Sony kózi shalyp qalghan Bozymbaev oblysty «baydyng jaghymsyz әdetterinen» arylugha shaqyryp, Erlan Aryn qarajatyn tauyp, mýsinshisin saylap dayyn qylghan Jýsipbek Aymauytov eskertkishin túrghyzudy keri shegerip, esesine Alash qayratkerinen ýnemdegen 60 mln. tengeni aldaghy uaqytta patsha zamanyndaghy «Rossiya» qonaq ýiin qalpyna keltiru júmystaryna, sovettik súrapyl soghys qaruy T 34 tankin qalanyng qaq ortasyna qayta aparyp qoydyrugha sheshim shygharypty.

Pavlodar oblysyna Qanat Bozymbaev әkim bolyp barghaly ónirde memlekettik ústanymdaghy azamattar men sayasy kózqarasatary eski, pighyly teris úiymdar arasynda teke-tires bastalghan siyaqty. Óitkeni jana әkim Qanat Bozymbaev búrynghy әkim Erlan Arynnyng el ishin úiystyryp otyrghan iygilikti isterin shúghyl toqtatyp, onymen de qoymay Erlan Múhtarúly bastamashy bolghan júmystargha «bayskie zamashkiy» degen at berip, aidar taghyp jatqan kórinedi. «Bayskie zamashkiy» degendi jergilikti orystildi gazetterding veb-saytynda әldebir qushykesh paydalanghan eken. Sony kózi shalyp qalghan Bozymbaev oblysty «baydyng jaghymsyz әdetterinen» arylugha shaqyryp, Erlan Aryn qarajatyn tauyp, mýsinshisin saylap dayyn qylghan Jýsipbek Aymauytov eskertkishin túrghyzudy keri shegerip, esesine Alash qayratkerinen ýnemdegen 60 mln. tengeni aldaghy uaqytta patsha zamanyndaghy «Rossiya» qonaq ýiin qalpyna keltiru júmystaryna, sovettik súrapyl soghys qaruy T 34 tankin qalanyng qaq ortasyna qayta aparyp qoydyrugha sheshim shygharypty.

«Rossiya» qonaq ýii әlemning jeti keremetindey sәulet ónerining bir biyik ýlgisi bolsa jón eken ghoy, tóbesi omyrylyp, qabyrghasy jalbyrap, jigi ketip әreng túr. Ony qayta jóndeuden ótkizgenshe, ol oryngha jana ghimarat salghan dúrys. Mysaly, Erlan Múhtarúly atalghan qonaq ýidi ysyryp tastap, qalamgerler men suretshilerge, sazgerlerge arnap shygharmashylyq ýiin túrghyzudy josparlap jýrgen-di» deydi kerekulikter.

Tómende kerekulik ziyaly qauym ókilderi qolqoyyp portalymyzdyng pikir alanyna jibergen narazylyq hatyn jariya etip otyrmyz. Hatta soltýstiktegi kórshimizben shekaralas aimaqtyng ishki ahualyn Bozymbaevtyng búra tartyp bara jatqany anyq angharylady.

***

Osylaysha, 1937 jyly Mәskeude «halyq jauy» retinde atylghan, sýiegi qay jerde kómilgeni belgisiz Alash qayratkerining tas túlghasyn túrghyzu isi qolgha alynbay jatyp tas-talqan etildi!
Kerekude úl arazdyghyn qozdyrugha nege tiym salynbaydy?!

Pavlodar oblysynyng әkimi qyzmetine Qanat Bozymbaev taghayyndalghan kýnnen bastap «Gorodskaya nedelya», «Obozreniye», «Versiya» tәrizdi jergilikti orystildi tәuelsiz basylymdardardyng belsendiligi kýrt artyp, búrynghy basshynyng júmysyn qaralaytyn bir jaqty syny materialdardy jarysa jariyalauda.

Sonday maqalasymaqtardy oqysaq, Pavlodar aimaghy ekonomikalyq kórsetkishteri boyynsha respublikada eng songhy orynda qalghan, әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy apatqa úshyraghaly túr eken.

Al әlgindey maqalalardyng internettegi núsqalaryn qoldap pikir jazushylardyng qarasy tipti kóp. Áriyne, kimder jazatyny belgili... Múnday әsirebelsendilik ótken ghasyrdyng jappay jazalau jyldaryndaghy baspasóz betterinde ghana kórinis tapqan shyghar dep oilaymyz.

Ókinishke qaray, әlgindey úrda-jyq jariyalanymdar men jazbalar oblystyng jana basshysyna yqpal ete bastaghan siyaqty. Mәselen, orystildi basylymdar kezinde búrynghy әkim Erlan Arynnyng orys pen qazaq halyqtary dostyghynyng simvoly tәrizdi bolghan Grigoriy Potanin men Shoqan Uәlihanovqa, Asharshylyq jәne Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna, Túnghysh ústazgha (simvolikalyq eskertkish), qazaqtyng asa kórnekti aqyny Qalijan Bekhojinge, t.b. eskertkishter túrghyzuyn jamanshylyqqa joryp shulasqan bolatyn.

Osy әser etti me, oblystyng jana basshysy Jýsipbek Aymauytovtyng mýsini ýshin bólingen qarjyny qysqartyp tastady. Osylaysha, 1937 jyly Mәskeude «halyq jauy» retinde atylghan, sýiegi qay jerde kómilgeni belgisiz Alash qayratkerining tas túlghasyn túrghyzu isi qolgha alynbay jatyp tas-talqan etildi! Biz – danqty jerlesimizding tughanyna 125 jyl toluy qarsanynda otanshyl, memleketshil, últjandy úrpaq tәrbiyeleuge tiyisti agha buyn ókilderi osynday ónegesiz qylyq kórsettik.

Taghy bir mysal keltireyik. Lenin kóshesindegi ardagerler sayabaghynda túghyrda túrghan sovettik «T-34» tanki ótken jyldyng qyrkýiek aiynda Sormov kóshesinde temir jolgha tayau baqta janadan salynyp jatqan Áskery danq múrajayyna kóshirilgen eken. Soghys jyldarynda әskerler sol tústan maydangha attanypty. Juyrda әlgi basylymdar tankty ornyna qoy jóninde baybalam salyp edi, qalalyq prokuratura solardyng paydasyna sheshim shyghardy: «T-34» tanki 30 kýn ishinde búrynghy ornyna qayta aparyluy kerek!..

Pavlodar qalasy prokurorynyng agha kómekshisi Orman Qaliyevting aituyna qaraghanda, prokuratura sheshimine tarih jәne mәdeniyet eskertkishterin bir orynnan ekinshi oryngha kóshiru tәrtibining búzyluy negiz bolghan kórinedi. Múnday jaghdayda eskertkishke tarihiy-mәdeny saraptama jasaluy kerek, sonymen qatar QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining arnauly komissiyasynyng kelisimi qajet eken.

Alayda zang organynyng sheshimi zandy ma? Osy orayda birshama súraqtar tuyndauda. Aytalyq, Sovet ókimeti túsynda kommunistik iydeologiya talabyna sәikes tarihiy-mәdeny eskertkishter sanatyna jatqyzylghan kenestik «T-34» tanki qazirgi tәuelsiz elding egemendik kezeninde de sol mәrtebesine ie me?

Tankty túrghan ornynan onsha alys emes әskery danq múrajayyna aparyp qoy ýshin tarihiy-mәdeny saraptama jasap, QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining arnauly komissiyasynyng kelisimin aludyng qanday qajettiligi bar? Búl – jergilikti biylikting qúziretine jatatyn is emes pe? Eger «Qúrylghysy shirip, tozuyna baylanysty tankty metall bólshekterin qabyldau ornyna tapsyru» mәselesi kóterilse, әngime basqa.

Jalpy, әu basta tankining qala ortalyghyna tarihiy-mәdeny eskertkish retinde qoyylghany oryndy ma?

Jәne sovettik soghys qaruyn býgingi beybit kezende qúrmetteu sayasi, iydeologiyalyq túrghydan negizdi me? Onsyz da qalanyng qaq ortasyndaghy Jenis alanynda Úly Otan soghysy qúrbandaryn eske alyp qúrmetteuge arnalghan Mәngilik alau janyndaghy Danq obelisksi bar emes pe?

Endi soghys qaruynyng tas túghyrgha qoyylu syryna ýnileyik. Almatydaghy 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisining dýmpui Ertisting Kereku ónirine de jetip, oblys ortalyghy men audandarda da narazylyqtar boy kórsetti. Kóterilis kýshpen basylghan son, ile 1987 jyly jer-jerde jazalau sharalary bastaldy.

Sovettik qaruly kýshter, qauipsizdik jәne qúqyq qorghau organdary egemenshil jastargha kýsh qoldanumen qatar, ólim jazasyna kesu, bas bostandyghynan aiyru tәrizdi qúqyqtyq sharalardy qoldanyp saghyn syndyrudy qolgha alsa, kompartiya men komsomol organdary sayasy sharalarmen halyqtyng últtyq ruhyn syndyrudy kózdedi.

Dәl sol 1987 jyly, sonday maqsatpen salmaghy 32 tonnalyq qaharly soghys qaruy Lenin kóshesi boyyna, júrtshylyq kóp jýretin kórneki jerge túghyr ýstine qoyyldy... Búl sheshimning basqaday týsindirmesi negizsiz.

Eger Pavlodar soghys jyldary Stalingrad tәrizdi jaudyng qúrsauynda qalyp shabuylyna tótep bergen «Batyr qala» bolsa, nemese qalada tank shygharatyn zauyt júmys istep, pavlodarlyqtar myndaghan tankini maydangha jiberip otyrsa aitar uәj joq.
Ónirding tyl enbekkerleri ózderining auyr túrmystyq jaghdayyna qaramay maydandaghylargha vagon-vagon azyq-týlik, kiyim-keshek jiberip, qorghanys salasyna óz qarjysynan aqsha bólgeni tarihy shyndyq. Biraq beybit túrghyndardyng azamattyq paryzyn óteuin «T 34» tankisimen eske týsirip, qúrmetteu ónegeli is emes.

Sovettik tankiler Sovet odaghynyng basqynshylyq ozbyr sayasatynyng belgisi siyaqty kórinedi. Sovet әskerlerining 1968 jyly Chehoslavakiyagha, 1979 jyly Aughanstangha, 1991 jyly Litvanyng astanasy Vilinuske tanktermen basa-kóktep kirgeni әlem halyqtaryna belgili aqiqat.

Demek, beybitsýigish qazaq elining bir qalasynda sovettik tankini túghyr ýstine qoyyp qúrmetteu Sovet odaghynyng basqynshylyq sayasatyn jariya dәripteumen birdey әreket.

Al Almatydaghy 28 panfilovshylar parkine qoyylghan panfilovshy jauyngerlerding zenbiregi men danqty jerlesimiz, Kenes odaghynyng batyry Mahmet Qayyrbaevtyng (1925-1996 j.j.) Pavlodargha әkelingen zenbiregining jóni bir bólek. Óitkeni qazaqstandyq batyrlar sol qarularmen Reseyding Mәskeu, Smolensk qalalary, Litvanyng Shaulyay qalasy aimaqtaryn jaudan qorghady.

Sovettik tankini tarihiy-mәdeny eskertkish retinde qúrmettegen búl qala ózge elderding әskeri, sayasy túlghalarynyng esimderin úlyqtau boyynsha Qazaqstan qalalarynyng kósh basynda túr desek, artyq aitqandyq emes shyghar.

Mәselen, Pavlodar atauy patshazada Pavel Romanovtyng qúrmetine qoyylghan, kóshelerine patshaly Resey imperiyasynyng әskerbasylary: felidmarshal Kutuzov pen generalissimus Suvorov, ataman Ermak, chekist Deribas, bolishevikter kósemi Leninning esimderi berilgen.

Búghan qosa qalada Lenin atyndaghy baq, Leninning mýsini bar. Qala irgesindegi Lenin kentining qalanyng bir aumaghyna ainalghany qashan, biraq aty sol qalpynda qaldy.

Solay bola túra,  qazir Vladimir Iliichting kim ekenin mýlde bilmeytin bir úrpaqtyng ósip jetilgeni eskerilgen joq. Eskerilse de, lauazymdy túlghalardyng arasynan qanday da bir qúndylyghy joq eskertkishting túsyna «V.I. Lenin – jýz milliondaghan adamnyng ómirin jalmaghan kommunistik rejimning negizin qalaghan bolishevikterding kósemi» degen syqyldy sózderdi jazyp qoyatyn bir sheneunik tabylar deymisiz?..

Jýrekke shanshuday qadalatyn taghy bir jayt, Lenin eskertkishi men sovettik tank saltanat qúrghan Pavlodarda Tәuelsizdik monumenti joq, 18-ghasyrdaghy últ azattyq soghysy kezeninde Ertisting Kereku-Bayanauyl ónirin basqynshylardan qorghaghan Oljabay, Jasybay, Malaysary, t.b. batyrlargha eskertkish ornatylmaghan.

Jayau Músa, Mәshhýr Jýsip, Estay, Mayra, Isa tәrizdi danqty túlghalargha kishkene bust te qoyylmaghan. Jýsipbek Aymauytovtyng aruaghyn kýnirentkenimiz anau. Tipti keybir orystildi jerlesterimiz Pavlodar qalasynyng alghashqy negizi bolghan әskery bekinisting kóne týrki kezeninen beri Kereku jar atanghan jerge salynghandyqtan Koryakov Yar atanghanyn qaperge almay, Kereku atauyn qoldanystan mýlde shygharyp tastaghysy keledi!

Elbasy N. Á. Nazarbaev 1998 jyldyng 17 nauryzynda, Almatyda, respublikanyng ziyaly qauymynyng tanymal ókilderimen kezdeskende bylay degen edi: «Onamastikalyq sayasatty bosansytugha bolmaydy. Jaltaqtay beretin eshtene joq. Otarshyl zamandy eske salyp, halyqtyng namysyna tiyetin ataulardy da, tilding ózindik zandylyghyn, tabighy ýndestigin búzyp túratyn ataulardy da auystyrmasa bolmaydy». (N. Nazarbaev, «Qazaqtyng býkil tarihy – birigu tarihy, tútastanu tarihy». «Egemen Qazaqstan» №53, 18.03.1998 j.)

El preziydentining ózi osylay dese de, bizding jergilikti biylik orystildi tәuelsiz basylymdargha qaray jaltaqtauda. Juyrda orystildi aghayyndar Lenin atyndaghy baqta qabyrghasynyng júqanasy ghana qalghan, qandayda bir tarihy qúndylyghy joq, 1910 jyly «Rossiya» qonaq ýii retinde salynghan ghimarat qaldyghyn qayta qalpyna keltiru jóninde mәsele kóterdi. Jergilikti biylik endi sol úsynysty qarap, әlgilerding kónilin tabu jaghyn oilastyryp jatqan synayly.

Degenmen, Nazarbaevtyng sayasatyn jýzege asyryp, iydeologiyasyn jýrgizuge tiyisti Pavlodar oblysy basshylyghynyng jәne zang talaptarynyng oryndaluyn qadaghalaytyn qala prokurorynyng әlgi is-әreketterin endi QazaqstanRespublikasynyng Memlekettik hatshysy, Preziydent әkimshiligi jәne Bas prokurory qalay baghalaydy eken?

Tipti, basqany bylay qoyghanda, YuNESKO men Europarlament «Zúlymdyq imperiyasy» atanghan memleketten qalghan sovettik súrapyl soghys qaruy tankining Qazaqstan Respublikasynyng bir qalasynda túghyrgha qoyyp, qúrmetteluin ong baghalamaytyn shyghary deymiz.
Al, shyndyghyn aitsaq, eshqay últtyq jәne iydeologiyalyq manyzy joq eskerkishke bola orystildi basylymdardyng osynshama shu kóterui, olardyng tank ýshin emes, әiteuir qaytsek te jergilikti biylikke óz degenimizdi istetemiz degeni. Osynyng barlyghyn bizder, jergilikti últ janashyrlary orystildi basylymdar tarapynan qasaqana týrde úl arazdyghyn qozdyru dep týsinemiz.

Kerekulik bir top úl janashyrlary: Qayrolla Qajenov, Ruza Beysenbaytegi, Qayyrbolat Núrbaev, Amantay Toyshybay, Quandyq Bayazitov, Qanatbek Nәbiyev, Maqsút Qaliyev, Saylau Baybosyn.

Abai.kz