Ángimeni ainalasyn arab memleketteri qorshaghan Izraili memleketinen  bastayyq.

Birikken Últtar Úiymynyng Bas Assambleyasynyng 1947 jyly 29 qarashadaghy Palestina elin bólu jónindegi sheshimi boyynsha, aumaghy 14 myng sharshy shaqyrym jer bólinip, evreyler Izraili memleketi bolyp qúryldy..Elding basty ekonomikalyq jәne mәdeny ortalyghy - Teli – Aviyv  bolghanymen,  astanasy IYerusalim qalasy. Mine, osy evrey júrty talay ghasyr búryn joghaltqan ivrit tilin (ejelgi ghasyrlardaghy evrey tili) qalay qalpyna keltirdi?

Alghash osy memleket qúrylghanda dýniyejýzine shashylyp ketken, sonday-aq,   әr tilde qarym-qatynas jasaytyn, evrey halqy jinalyp, ózderining kóne zamanda joghalyp ketken últtyq tilin qalay tiriltti, sonymen qatar, memlekettik is jýrgizu tiline qalay ainaldyra bildi?! Mysaly, Reseyden  barghandar – oryssha, Europadan barghandardyng negizgi bóligi - aghylshyn, fransuz, ispan tilderinde sóilegen eken. Arab elderindegi, әsirese Yemen elinen barghan qalyng evreyler arab tilinde ghana is jýrgizuge shamasy kelgen kórinedi. Degenmen, әr taraptan kelgen evrey últy, qysqa uaqyttyng ishinde ghana ózining ejelgi ana tili ivritti oqyp, janghyrtyp, qayta qalpyna keltirdi. Ózderi de bir tildi halyqqa ainala bildi. Tabandylyq jәne otanshyldyq dep osyny ait!

Keyingi kezde oqyp ta, estip te jýrmin, bizding keybir aqymaq ziyaly qauym ókilderi (qara qúldar) eger elimizde oryssha júmys jýrmeytin bolsa, memlekettik ekonomikany qúlatamyz dep aitqandaryn estidim. Sonda, kezindegi Kenes Odaghynyng qúramyndaghy on bes respublika, yaghny aitqanda, qazirgi derbes Tәuelsiz memleketterding qaysysy anau qylmystyq baghyt ústaghan, qazirgi kýnderi әlemge jeksúryn bolghan, kezindegi krepostnoy qúldardyng (tarihta solay), Reseyding tilimen is jýrgizude? Biz oghan, qazaq halqy qatty namystanamyz! Qane, qaysysy aityndarshy?! Mysaly: Gruzin de, Ázerbayjan da, Latysh pen Eston da, Tәjik pen Týrkmen, Ózbek te, sening orysshana týkirgeni bar. Ony davnym-davno otreklisi ot etogo yazyka. Al, bizding jogharghy biylik ókilderi, әli kýnge deyin, qúldyq sanadan aryla almay jýr. Aytatyndary, ekonomika qúlap qalady. Al, jogharyda  aitylghan, bizding elmen qúrdas, qazirgi Tәuelsiz memleketterding ekonomikasy qúlap jatyr ma? Kóp jaghdayda, qaysybiri elimizden alda túr. Bizding memleket biyligi, halqymyzdyng ruhany jaghyn qúlatty deuge bolady. Qazirgi  kýnderi, soltýstik pen shyghys oblystargha, keyingi bir-eki jylda Reseyden aghylyp kelgen qalyng orys qauymy qonystanyp (Reseyden kelip jatqan firmalar men kәsipkerlik úiymdardyng artuyna baylanysty, sonymen qatar, bylay da kelip jatqandary jeterlik), eldegi orys qoghamyn kýsheytip jiberdi. Áriyne, búl jogharyda jýrgen biylikting әlsizdigi jәne jaltaq-qorqaqtyghy. Qytaymen, Arabpen, Qúrama Shtattarmen jәne Europamen qarym-qatynasyn týzetip, olardan investisiya tartyp jatyrmyn dep aldausyratsa da, biylikting qorqaqtyghy anyq bayqalyp túrady. Resey bayaghyda-aq, qúlap qalghan. Odan qorqyp keregi joq.

Taghy bir aitarymyz keyingi uaqyttarda Reseyding әnshi-biyshi, taghy basqa óner qayratkerleri bizge jii kelip, tabys tauyp, sonday-aq, júrtymyzdy bodandyq sanadan aryltpay-aq, qoydy. Osynyng ózi, ýlken qatelik. Tәuelsiz el bolghan son, kórshi eldin, yaghny orystyng mәdeniyetin, ónerin, elimizde әspetteuge, kóteruge tyiym salu kerek!

Ótken jyldary ózbek preziydenti Shavkat Mirziyeev el aldynda jasaghan bayandamasynda: -  Ózbekstan eli, otyz alty milliongha toldy (qazir, otyz  jeti million), endi, ýsh jyldan keyin qyryq milliongha jetemiz, - dedi. Shynynda da, bizben aghayyn el, keyingi jyldary dýrkirep ósip keledi. Osydan biraz uaqyt búryn, osy elding internet - saytyn qarap otyryp, ózbekting bir ghalym - demografynyn, - aldaghy on bes - jiyrma jyldan keyin, bizding ózbekter jetpis millionnan asuy  mýmkin, - degen sózin  oqydym. Ári qaray, taghyda bylay deydi; - ózbek memleketinin  qazirgi aumaghy kishirekteu bolghandyqtan, keleshekte ózbek últy qasymyzdaghy Qazaqstangha aua bastaydy. Kele-kele, osy elde bizding túrghyndar kóbeyip, ózbek tili resmy tilge ainaluy mýmkin jәne qazaqtardyng ósim dengeyi bizge qaraghanda mýlde tómen, - depti. Osyghan qarap, ainaladaghy kórshi elder, bizding elimizdin  demografiyalyq ósu  jaghynan mýshkil hal – jaghdayyn zerttep – zerdelep qarap otyrady – au, degen oy keledi. Soltýstiktegi orystar da, bizding әrbir basqan qadamymyzdy andyp, sýzgiden ótkizip, otyratyndyghy anyq.

Osyghan oray, elimizding ontýstigi men batysyndaghy oblystardyng túrghyndaryna arnap, (búl jaqtyng túrghyndary negizinen qazaqtar bolyp keletindikten) tuu dengeyin әlide kótere týsetin, arnayy, zang qabyldau kerek pe deysin. Ózge ónirler eshtene demeu ýshin, (soltýstik pen shyghys oblystardyng túrghyndary, tipti qazaghy da, qansha kómek jasasanda, olar bәribir eki – ýsh baladan artyq ósirmeydi) búghan týrli sebepter oilap tabugha bolady. Shyndyghyn aitqanda, Qazaqstandy Qazaq memleketi  etip  túrghan osy Ontýstik pen Batystyng jәne Abay, Qaraghandy, Úlytau oblystarynyng qazaqtary desek, artyq aitpaghandyq.

Sonymen qatar, bizding qazirgi biylik, ózge elderde shashylyp jýrgen qandastarymyzdy jinaudy, jedeldetip  qolgha aluy kerek-aq. Olar, anau qytaygha, ózbekke, týrkmenge, nebolmasa týrikke sinip ketui mýmkin, tipti, birazy sinip ketti de. Búl júmysty tek qana Enbek jәne halyqty әleumettik  qorghau ministrligine jýkteu kónil kónshitpeydi.

Elimizge investisiya tartyp, reforma jasaumen is bitpeydi. Eger, mynau úlanghayyr memleketti aldaghy uaqytta qorghap, ózgelerge esesin jibermey,  ústap túratyn jergilikti últtyng sany óspese, ekonomikany kótergening kimge kerek! Álde, migranttarmen kýn kóremiz dep jýrmiz be?! Bizding elding ainalasy, yaghni  aitqanda, Qytay nemese Resey bolsyn, sany jaghynan  qazaqty әlde neshe ret orap alatyn alyp elder. Tipti, qasymyzdaghy aghayyn  ózbek elining ózi jyl sayyn qatary qalyndap, dýrkirep ósip kele jatqan  memleket. Jogharyda keltirgendey, ózbek demografy shyndyqty aityp   otyr. Bizge ýshinshi resmy til kerek emes! Sondyqtan, kórshi memleketterdegi qazaqtardy uaqyt sozbay elge qaytaryp aludy, qazaqtardyng sanyng kóbeytudi oilastyru kerek. Búl, uaqyt kýttirmeytin, eng ózekti is!

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz