2021 jylghy 10 qantarda Qazaqstanda kezekti parlamenttik saylau jәne jergilikti ókildi organdargha saylau bolype ótti. Búl elimizdi 30 jylgha juyq basqarghan Núrsúltan Nazarbaevtyng ornynan týsuinen keyingi alghashqy parlamenttik saylau edi. Elbasy 2019 jyldyng nauryzynda preziydenttikten ketken son, onyng ornyn Qasym-Jomart Toqaev basty. Sonymen biz jogharyda sóz etken saylau elimizde jana Konstitusiya qabyldanghannan bergi alghashqy saylau boldy.

Dәl qazir Qazaqstanda resmy tirkelgen alty sayasy partiya bar. Osy resmy tirkelgen alty sayasy partiya ghana parlamentting tómengi palatasy - mәjiliske saylaugha qatysugha qúqyly bolyp tabylady. Qazaqstan tәuelsizdik alghannan beri jeti ret parlament saylady. Shaqyrylymdardyng kópshiligi ókilettik merzimi ayaqtalghangha deyin taratyldy. Saylau qashan jәne qalay ótti? Olardyng erekshelikteri qanday? Azattyq 30 jyl ishindegi saylaugha sholu jasaytyn bolsaq.

Tәuelsizdikti jariyalaghannan keyingi alghashqy parlamenttik saylau atap aitar bolsaq, Jogharghy Keneske saylau 1994 jyly 7 nauryzda bolyp ótti. Ol kezde bir palataly parlamentke bir mandatty okrugterden 59, qoghamdyq úiymdardan 75 jәne preziydenttik tizim boyynsha 42 ýmitker bes jyl merzimge saylanatyn edi. 1993 jylghy 17 jeltoqsandaghy saylau kodeksine sәikes ótkizilgen saylaugha birneshe sayasy partiyalar men ÝEÚ qatysty. «Azat» jәne «Jeltoqsan» siyaqty birtalay úiymdar alghashqy parlamenttik saylaugha boykot jariyalap, qatyspaymyz dep sheshti.

Sonymen, 1994 jyly 7 nauryzda Jogharghy Keneske saylau nәtiyjesinde el tarihynda alghash ret kóppartiyaly kәsiby parlament ómirge keldi. Sosialistik partiya, Kәsipodaqtar federasiyasy, Qazaqstan halyqtyq birligi odaghy, Qazaqstan halyqtyq kongresi syndy fraksiyalarynan basqa Jogharghy keneste 14 deputattyq top júmys istedi. Osylaysha, 1994 jyly alghash ret parlamenttik oppozisiya payda boldy. Júrttyng esinde qalghan bir jayt Qazaqstan Halyqtyq kongresinin, Sosialistik partiyanyng jәne Kәsipodaqtar federasiyasynyng deputattary qúrghan «Progress» toby ýkimetten HVQ úsynystaryn qabyldamaudy talap etkeni edi.

Deputattyq júmystaryn qolgha alghanydaryna bir ay ótken song birinshi kәsiby parlament Sergey Tereshenko ýkimetining әleumettik, ekonomikalyq jәne qúqyqtyq sayasatyna senimsizdik tanytyp, kýzde ýkimetti otstavkagha ketuge mәjbýr etti.

1994-1995 jyldar qazaqstandyq parlamentarizmning qalyptasu tarihynda asa manyzdy mezet bolyp tabylady. 1994 jyldyng sәuirinen 1995 jyldyng nauryzyna deyin júmys istegen on ýshinshi shaqyrylymdaghy Jogharghy Kenes Qazaqstannyng birinshi kәsiby Parlamenti bolyp tabylyp, onda deputattar túraqty negizde júmys istedi.

Alayda, on ýshinshi shaqyrylymdaghy Jogharghy Kenesting taghdyry óte auyr boldy. Ol memlekettik qúrylystyng neghúrlym kýrdeli kezeninde, biylik tarmaqtaryn bólu tetigi jóndi jolgha qoyylmaghan shaqta, Jogharghy Kenestin, Preziydent pen Ýkimetting mәrtebesi tolyq aiqyndalmaghan kezde júmysqa kiristi.

Partiyalyq tizimder boyynsha alghashqy saylau elimizde 1999 jyldyng qazan aiynda ótip, oghan Qazaqstannyng toghyz sayasy partiyasy men Kәsipodaqtar federasiyasy ekinshi shaqyrylymdaghy parlamenttik saylaugha qatysty. Osy salaudaghy erekshe oqigha búrynghy premier-ministr Ákejan Qajygeldin negizin qalaghan Qazaqstannyng Respublikalyq halyqtyq partiyasy saylaugha eki apta qalghanda saylaugha boykot jariyalaghany boldy. Búl 1994 jyly «Azat» jәne «Jeltoqsan» siyaqty birtalay úiymdar alghashqy parlamenttik saylaugha boykot jariyalaghannan keyingi ekinshi baykot edi. Búl baykotqa oppozisiyalyq partiyanyng (Qazaqstannyng Respublikalyq halyqtyq partiyasynyn) partiyalyq tizim boyynsha eki kandidatty - Ákejan Qajygeldin men Mәdel Ismailovty tirkeuden ótpey qaluy negiz bolyp, Ortalyq saylau komissiyasy tarapynan partiya mýshelerine jasalghan qysym, kedergiler men qauip-qaterler baylanysty saylaugha qatyspaytynyndaryn mәlimdedi.

Parlamenttik saylau 1999 jyly 10 qazanda Qazaqstanda ekinshi turmen - 24 qazanda ótti. 77 orynnyng 23-in alghan Otan partiyasy jeniske jetti. Saylaugha qatysu 62,5% qúrady. Parlamentke kommunistik partiya, agrarlyq partiya jәne azamattyq partiya ótti. Kәsipodaqtardan saylanghan deputattar «Enbek» tobyn qúrdy.

Oppozisiyalyq partiyalar «Demokratiyalyq kýshter forumyn» qúryp, biylikti saylaudy qayta ótkizuge shaqyryp, Europalyq Odaq, EQYÚ, Batys jәne TMD ýkimetterin Qazaqstandaghy parlamenttik saylaudyng resmy nәtiyjelerin moyyndamaugha ýndedi.

2004 jylghy saylau júrttyng esinde «Aq Jol» partiyasyna tiygen jalghyz orynmen qaldy. Tap sol jylghy 19 qyrkýiekte Mәjilis saylauy bolyp ótip, deputattyqqa 513 adam ýmitker boldy. Saylau 67 saylau okruginde ótkizildi. Saylaugha 12 sayasy partiya qatysty, olardyng 4-i - eki saylau blogynyng qúrady.

«Otan» partiyasy is jýzinde Mәjiliste 67,5% oryn alsa, AIST blogy - 18,2%, «Asar» partiyasy - 5,2%, «Aq jol» partiyasy - 2,6%, Demokratiyalyq partiya - 1,3%; 5,2% oryndy ózin-ózi úsynushylar aldy. EQYÚ parlamenttik Assambleyasynyng viyse-preziydenti Igori Ostash: «Qazaqstandaghy parlamenttik saylau kóptegen jaghynan EQYÚ men Europa Kenesining demokratiyalyq saylau ótkizu turaly standarttaryna sәikes kelmeydi», - dep mәlimdedi.

Preziydent Núrsúltan Nazarbaev 2007 jyldyng mausymynda ýshinshi shaqyrylymdaghy parlamentti taratyp, merziminen búryn parlamenttik saylau ótkizu turaly jarlyq shygharyp, Qazaqstan jana saylaugha dayyndyqqa qyzu kirisip ketti.

Tap osy 2007 jyldan bastap, eilimiz partiyalyq tizimder boyynsha saylaugha týpkilikti kóshti.

Biz jogharyda sóz etken 2007 jylghy mamyrda Konstitusiyagha kezekti týzetuler engizilgennen keyingi bir ózgeshelik, sayasy sauatty júrtty titirkentken janalyq, búdan bylay parlament deputattyghyna kandidattardyng ózin-ózi úsynu mýmkindigi birjolaty joyyldy. Endigi jerde Mәjiliske enetin 107 deputattyng ishinen tek partiyalyq tizimder (proporsionaldy jýie) boyynsha ghana saylana alatyn jýiek óz kýshine endi. Búdan bylay, 107 deputattyng ishinen 98 deputat partiyalyq tizim boyynsha, qalghan 9 deputat Qazaqstan halqy Assambleyasynan saylanatyn bolyp, Elbasy tilegimen sheshildi.

Osyghan baylanysty, biylik basyndaghylar elimizding saylau jýiesine engizilip otyrghan jana erejeler partiyalardyng rólin arttyru jәne kóppartiyaly sayasy jýieni jaqsartu maqsatynda әzirlendi dep jar saldy. Osy janashyldyqty synaushylar Elbasynyng zandy belden basushylyghynyng arqasynda biylik ózine jaqpaytyn partiyalardyng parlamentke saylanuyna kedergi keltirip, tek aitqandaryn eki etpey, ózderin qoldap otyrghan sayasy partiyalardy ghana tirkeuge basy býtin erkindik aldy.

Halyqaralyq úiymdar tarapynan osy bir elimizde ótken parlamenttik saylau demokratiyalyq qaghidattar men halyqaralyq standarttargha sәikes kelmeydi dep syngha alynyp, oryndy әdil baghasyn aldy. Búl parlamentting ghúmyry úzaq bolghan joq. Yaghni, naqtyraq aitar bolsaq, 2011 jylghy 16 qarashada Elbasy Nazarbaev tórtinshi shaqyrylymdaghy parlamentti taratyp, kezekten tys parlamenttik saylau ótkizu turaly jarlyqqa qol qoyyp, atalghan parlamentting taghdyryn sheship berdi.

Sonymen, 2011 jylghy 16 qarashada Elbasy Nazarbaev tórtinshi shaqyrylymdaghy parlamentti taratqan son, elimizde júrt «Janaózen qasiretinen keyingi saylau» dep ataghan saylau ótkizildi.

Naqytlay aitar bolsaq, 2012 jylghy 15 qantardaghy parlamenttik saylaugha biylik tarapynan resmy tirkelgen jeti sayasy partiya qatysty. Búl jolghy saylau 2011 jylghy 16 jeltoqsanda Janaózende polisiya múnayshylardyng kóp ailyq ereuilin taratugha ýshin júrtqa qarata oq atyp, qaru qoldanghannan keyin bolyp ótti. dәl qazir qolymyzda bar resmy mәlimetter boyynsha, Janaózende 17 adam qaza tauyp, jýzden astamy jaraqat alghandyghy belgili bolyp otyr. Janaózende tótenshe jaghday jariyalanghandyqtan saylau ótkizilmedi.

2012 jylghy 15 qantardaghy parlamenttik saylaugha oppozisiyalyq kýshterden eks-spiyker Jarmahan Túyaqbay basqarghan Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiya qatysty. Biylik tarapynan qoyylghan kedergilerding kesirinen birneshe jyl boyy әdilet ministrliginde tirkeuden ótuge talpynghan oppozisiyalyq «Algha» partiyasy 15 qantardaghy parlamenttik saylaugha qatysa almady. Eng soraqysy partiya kóshbasshysy Vladimir Kozlov Janaózen oqighasyna baylanysty saylaudan keyin qamaugha alynyp, keyin әleumettik arazdyqty qozdyrdy degen aiyp boyynsha jeti jarym jylgha bas bostandyghynan aiyrylghandyghy Elbasizm kezindegi әdiletsizdikterding qalay oryn alghandyghyn pash etip túr.

Ortalyq saylau komissiyasynyng qorytyndy mәlimdemesi boyynsha 15 qantardaghy parlamenttik saylaugha ýsh ýkimetshi partiya jeti payyzdyq kedergini ensergenin jariya etildi de osy joly parlament tórinen:
«Núr Otan» partiyasy 83 orynmen;
«Aq jol» partiyasy - 8 orynmen;
Qazaqstan kommunistik halyqtyq partiyasy - 7 orynmen;
Qazaqstan halqy Assambleyasy - 9 orynmen kórine aldy.

Europadaghy qauipsizdik jәne yntymaqtastyq úiymynyng (EQYÚ) sol jylghy nauryzdaghy bayandamasynda elimizdegi 15 qantardaghy parlamenttik saylau kezinde zang erekshe búzylyp, oblystyq jәne aumaqtyq saylau komissiyalarynyng qúryluy ashyq bolmaghany jәne olargha oppozisiya mýsheleri engizilmegeni syngha úshyrap sóz boldy. Sonymen qatar, biz sóz etip otyrghan mәlimdemede sayasy partiyalardyng memleket qarjylandyratyn BAQ-qa teng qoljetimdiligi bolmaghany aiyryqsha atap ótildi.

2016 jylghy 20 nauryzda ýsh sayasy partiya altynshy shaqyrylymdaghy parlamentke bes jyldyq merzimge qayta saylandy. Tarqata aitar bolsaq, Parlament mәjilisine merziminen búryn saylaudyng qorytyndysy boyynsha ýsh partiya ótti. Tap osy partiyalar jyl basynda aldynghy qúramdy taratugha bastamashy bolghan edi. Osy jolghy Mәjilis tap búrynghyday taghy da «Núr Otan», «Aq jol» jәne QKHP deputattarynan túryp, búrynghy ótken saylaudaghyday oryndargha ie boldy. Ony búl arada keltirip jatudyng keregi joq. Tek «Núr Otan» búrynghyday 83 emes, 84 oryndy iyelendi.

Osy partiyalardan aldynghy mәjilis qúralghandyghyn tarihtan jaqsy bilemiz. Parlamentting tómengi palatasynyng besinshi shaqyrylymy 2016 jylghy qantarda Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng jarlyghymen mәjilis deputattary olardy taratu jәne kezekten tys saylau taghayyndau turaly ótinish jasaghannan keyin jeti kýn ótken song taratyldy. 20 nauryzda ótken saylaugha biz jogharyda sóz etken partiyalardan bólek «Birlik», «Auyl» jәne Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiya (JSDP) qatysty. Búl ýsh partiya parlamentke ótu ýshin jeti payyzdyq kedergini ensere almady.
«Auyl» partiyasynyng ókilderi Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevty «Núr Otan» partiyasynyng jenisimen qúttyqtasa, óz kezeginde «Birlik» partiyasy saylaudyng zangha sәikes ótkenin mәlimdedi.

Sóz sonyn jetinshi shaqyrylymdaghy parlamenttik saylaudy tilge tiyek etumen tәmәmdamaqpyz.

Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev 20 qazanda kelesi jyldyng 10 qantarynda parlament mәjilisining deputaty men jergilikti deputattardyng saylauyn ótkizu turaly jarlyq shyghardy. Búl joly mәslihat saylauy alghash ret partiyalyq tizim boyynsha ótetin boldy. Saylaugha qatysugha niyet bildirgen azamattar tirkelgen alty partiyanyng bireuining atynan ghana qatysa alatyn boldy.

Biylik partiyasy sanalatyn «Núr Otan» partiyasy praymerizdi Aqorda kelesi parlamenttik saylaudy jariyalaghangha deyin ótkizgen bolatyn.
2021 jylghy 10 qantardaghy saylau Qasym-Jomart Toqaev preziydent bolghannan bergi ótkizip otyrghan alghashqy parlamenttik saylauy bolady.

Abai.kz