Túmanbay Moldaghaliyevting búl poemasy  «Bizding Otan» atty gazette 1985 jyly jariyalanghan eken. Eriksiz elinen airylyp, jahannan jan saugha súrap ketken Altay tauynyng týlegi Altay Ospannyng atynan bayandalatyn poema  janargha jas ýiirip, kónil tolqytady. Qazaq poeziyasynyng asqan liriygi atanghan Túmaghannyng jýregin qiyr jaylap, shet ketken qazaq taghdyry da ýnemi tolghandyryp jýrse kerek. «Altay-Ospan» osy sózimizge dәlel. Poemany tergizip dayyndap redaksiyagha úsynghan  aqyn Auyt Múqiybek.

(Poema)

«Altayda dýniyege kelgen ekem,

Atymmen ylghy birge tughan meken.

El kezdim jel aidaghan qanbaq qúsap,

Onshama esh nәrse joq múnda bóten.

 

Úyamnan kettim qashyp bir - aq týnde,

Baratyn baghdar qayda, múrat kimde?!

Ústadym ómir boyy bir - aq dindi,

Sóiledim ómir boyy bir - aq tilde.

 

Tabighat jaratpady úqypty ghyp,

Qayghyny, qasiretti jútypty ýmit.

«Qytaydyng qazaghy» dep aitady júrt,

Syrtymnan sausaghymen núqyp túryp.

 

Qazaqpyn, qazaq bolyp dýnie keshem,

Bilmeymin tirshilikte qaldy ma esem.

Bir bardym anau jyly Almatygha,

Elimdi kóreyin dep aman - esen.

 

Túmanbay Moldaghaliyevting búl poemasy  «Bizding Otan» atty gazette 1985 jyly jariyalanghan eken. Eriksiz elinen airylyp, jahannan jan saugha súrap ketken Altay tauynyng týlegi Altay Ospannyng atynan bayandalatyn poema  janargha jas ýiirip, kónil tolqytady. Qazaq poeziyasynyng asqan liriygi atanghan Túmaghannyng jýregin qiyr jaylap, shet ketken qazaq taghdyry da ýnemi tolghandyryp jýrse kerek. «Altay-Ospan» osy sózimizge dәlel. Poemany tergizip dayyndap redaksiyagha úsynghan  aqyn Auyt Múqiybek.

(Poema)

«Altayda dýniyege kelgen ekem,

Atymmen ylghy birge tughan meken.

El kezdim jel aidaghan qanbaq qúsap,

Onshama esh nәrse joq múnda bóten.

 

Úyamnan kettim qashyp bir - aq týnde,

Baratyn baghdar qayda, múrat kimde?!

Ústadym ómir boyy bir - aq dindi,

Sóiledim ómir boyy bir - aq tilde.

 

Tabighat jaratpady úqypty ghyp,

Qayghyny, qasiretti jútypty ýmit.

«Qytaydyng qazaghy» dep aitady júrt,

Syrtymnan sausaghymen núqyp túryp.

 

Qazaqpyn, qazaq bolyp dýnie keshem,

Bilmeymin tirshilikte qaldy ma esem.

Bir bardym anau jyly Almatygha,

Elimdi kóreyin dep aman - esen.

 

Almatym, kónilindi úqtym oyau,

Sәskede samalyndy júttym bayau.

Kósheni araladym jayau jýrip,

Shynyna Alataudyng shyqtym bayau.

 

Zandary qyzyq - aq qoy jaratylys,

Janyma alyp qayttym jana tynys.

Tuysym joq bolsa da búl qalada,

Sekildi túrghynynyng bәri tuys.

 

 

Baysaldy qalpynda eken bay mekenim,

Alysta jýrip ony qayghy etemin.

Ózimmen túnghyshymdy ala bardym,

Bilsin dep qazaghynyng qayda ekenin.

 

Oldaghy razy boldy búl barysqa,

Janaryn janym balam saldy alysqa.

Baryp em mysyq qúsap qayran elge,

Beyne bir úqsap qayttym jolbarysqa.

 

Men sonda elim bar dep eniredim,

Tolghanday qamqorshygha tóniregim.

Kýtuge baqytymdy sheshtim beldi,

Bituge tayaghan bir ómir edim…

 

Aytayyn ómirimdi bastan - ayaq,

Túrghanday meni әzirge aspan ayap.

Jeledi tor dónenim dónnen asyp,

Keledi meni jolgha tastamay - aq.

 

Úyamnan qashqan boyy Ýndi bardym,

Ashyq bop kórgen emes bir kýn aldym.

Kósheni meken etip jýrdim talay,

Bilmeymin men qalaysha tiri qaldym.

 

Odan da túraq tappay, jol izdedim,

Bergendey týie kýshin, ógiz demin.

Kezim ghoy temir ýzer tepsingende,

Jútynghan tura jiyrma segizde edim.

 

Ghúmyrdyng terenine bata berdim,

Dәm - túzyn talay tarttym qatang eldin.

Jarqyldap qylysh bolar kezderimde,

Qynymnan suyrylmay jata berdim.

 

Dert alsa jazasyng ba kisini emdep,

Qashqynnyng jýre me algha isi jóndep.

Bir kýni Stambulgha kelip jettim,

Týrikting tilin eptep týsinem dep.

 

Onda da men sekildi qashqyn, bosqyn,

Zarlylar әuenine әuen qostym.

Ózimning taghdyryma kóp jylaghan,

Kózimning ystyq jasyn kórmedi eshkim.

 

Shyn jetim otansyz jan, baqsy jetim

Úmytqan ata - baba ósiyetin.

Áyelim qaytys boldy tirshiliktin,

Kótere almady da taqsyretin.

 

Men azdap tirshilik qyp teri iyledim,

Esimde dýken ashyp móliygenim.

Jigitting joly bolmay túrghanynda,

Ýiindi, oshaghyndy andidy ólim.

 

Ketti bir kóz búldyrap, qan qatayyp,

Qúlady qúlagerim jolda tayyp.

Men tikken tondardy eshkim almay,

Bir kýni ziyangha kep al batayyn.

 

Kýn aldy kókiregimnen otymdy ýzip,

Qinaldym keudem kýiip, betim qyzyp.

Taghy da ketti meni ýmit aldap,

Kóshening qilysyna otyrghyzyp.

 

Kimim bar, kómek súrap kimge baram,

Tanystar qaramaydy mýlde maghan.

Kóshege shyghudan da qysylamyn,

Kýn boyy kәri әjedey ýide bolam.

 

Ýilendim ekinshi ret qyrghyz qyzgha,

Ekeumiz shilde de túrmyz múzdap.

Ótedi kóz aldymnan sayqal tirlik,

ketedi jýrek shanshyp, keudem múzdap.

 

Onasha әri oilandym, beri oilandym,

Ýzilmey ýmitimnen qalay qaldym.

Baq –  degen altyn saray alystaghy,

Kirem dep, kire almaydy saraygha әrkim.

 

Kózimnen búlbúl úshty bolsa da altyn,

Eshkim joq endi meni qosh alatyn.

Qaltada tiyny joq jannyng bәrin,

Búl ólke qayyrshygha qosady әr kýn.

 

Tarym joq, bidayym joq qyrmanymda,

Qondy edim saudam jýrip túrghanymda.

Mal - jandy kisilerge barghanymmen,

Bermeydi nesiyege bir malyn da.

 

Aymaqta qolyn berer bolmady eshkim,

Taghdyryn tandap aldym qyran qústyn.

Jarymdy jas balamen ýige tastap,

Taghy da tamaq izdep jolgha týstim.

 

Ton sattym, dýken ashyp dýnie kózdep,

Isimnen bolghandaymyn kýnde bezgek.

Ash qasqyr dala kezse jemin izdep,

Men bolsam qala kezdim júmys izdep.

 

Kóz baylau – qap - qaranghy nadandyghym,

Artqanday arqama bir zaman jýgin.

Belgili mamandyghyng bolmaghan son,

Qatardan qalady eken adam býgin.

 

Jol – jastyq, shatyr – tósek jolaushygha,

Jaly emes anausy da, mynausy da.

Aqyry Stokgolym shamyn kórdim,

Tatatyn dәmim bitpey túr - au, sirә.

 

Qanghydym júmys izdep әr kósheden,

Sypyrdym aulalardy, judym eden.

Ólem dep óle almadym, ystyq eken,

Túratyn jalt - júlt etip dýnie degen.

 

Bayqaymyn, kettim, bilem, әbden azyp,

Júldyzym adastyrdy  – Temirqazyq.

Týnedim shatyrlargha, týney jýrip,

Ózime taptym әreng kýndik azyq.

 

Sonda da jasagham joq alalyq is,

Núr taysa, kókireginnen qalady kýsh.

Bir kýni bir zavodqa keldim ózim,

Isteytin bar dep estip qara júmys.

 

Ol kezde kýsh bar edi myna qolda,

Qos qolym  – qojayyngha únaghan da.

Bir jerden dýniyening kózin kórse,

Qanaghat bolmaydy eken búl adamda.

 

Týnde de sol zavodta qalghydy ýmit,

Jar úmyt, qyzyq ta úmyt, jan qyz da úmyt.

Tәulikting dәl jartysyn ot ishinde

Ótkizdim eki jylday jalghyz jýrip.

 

Men sóitip eptep - septep es jinadym,

Ózimdi tang qinadym, kesh qinadym.

Kýn ýshin bolugha da әzir edim,

Bol dese, dóngelegi mashinanyn.

 

Bolsam da osynau elge óger, bóten,

ózindi óz pighylyng demeydi eken.

Shvedting bir jaqsysy enbegindi,

Shirkinder qaraulanyp jemeydi eken.

 

Qarashy myna kózge, myna betke

Qisayghan, jan dertime kuә kóp pe.

Áyteuir qanghyp jýrip, qalghyp jýrip,

Bauyrym, tóze berdim búl әletke.

 

Bilmeymin qayda baram, endi qayda,

Shygharmay saqtap kelem sherdi boyda.

Kәrilik alqymdady, qayda ólemin,

Jas shaqta múnyng bәri keldi me oigha.

 

Qalady qayda mening topyraghym,

Qazaqtyng kóp saghyndym atyrabyn.

Batatyn kýnge qarap sherlenemin,

Batar kýn tayau - au dep otyramyn.

 

Sóitem de qúlaghymdy elge týrem,

әuenin estiymin de terbetilem.

Tughan jer biyik Altay – asyl ana,

Tabam ba onday jerdi jer betinen.

 

Ómir ghoy biri kelgen, biri ketip,

Kórgen joq ol sorlyny ol iriletip.

Shirkin- ai, elge baryp ólsem deymin,

Tym qúrsa shetki ýiine tiri jetip.

 

Ózimde odan basqa qalmady arman,

Ne ýmit kýte alasyng balalardan.

Tildi de týsinbeydi bәtshagharlar,

Dindi de qaytsin olar әdire qalghan.

 

Bezemin ózim keyde oidan da azap,

Áyeldey baladan da, baydan da azat.

Qúyamyn zerdesine qazaqsyng dep,

Búlarmen kóbeysin dep qayran qazaq.

 

Aytpaymyn ajal әnin, tabyt әnin,

Búlaghyn sherding keyde aghytamyn.

Elime oralmadym, al olargha,

Elim bar degenimnen ne útamyn?..

 

Kónlime qiyaldansam kýn kiredi,

Ýmit te keyde kýn bop ýlbiredi.

Bara ma tughan elin izdep olar,

Qala ma osy jaqta, kim biledi.

 

Men bolsam, kóp saghynam sol elimdi,

Dostarmen qosylyp aitqan әuenimdi.

Keshime dep oilaymyn jaqyn qaldy - au,

Esime alghan sayyn bala kýndi.

 

Alpysty alqymdady ghúmyr jasym,

Bәrin de túr ghoy aityp buyryl basym.

Soryma soqqyny da kóp kórdim - au,

Sonyma ózime ayan búrylmasym.

 

Alysqa shaba almady atym da asa,

Qorghaytyn kim bar ajal jaqyndasa.

Elde de men qimaytyn eshnәrse joq,

Ata - anam jatqan qorym shaqyrmasa.

 

Bel baylap barghym keldi elge neshe,

Susynda ne qadyr bar, shóldemesen.

Elde de men qimaytyn eshnәrse joq,

Biyik tau, móldir ózen kel demese.

 

Biyik tau, tau basynan órgen túman,

Kórsem de qiyalymmen quat alam.

Sol jerdi qalay qiyp kettim eken,

Sol jerdi qalay qidym men antúrghan.

 

Qalghanym jaqsy ma edi múnan da ólip,

Senbesek, bәrine de, kýmәndi edik.

Shoshynghan úyasynan qarlyghashpyn,

Jeymin dep kele jatqan jylan kórip.

 

Tirimin óz kiyigim órde jýrse,

Erding de ólgeni ghoy elge kýlse.

Óluim kerek pe edi tughan jerde,

Múnshama mihnatty kórgenimshe.

 

Altayym qar jaylaghan mәngi basyn,

Ózine jete almadym, ne qylasyn.

Týsimnen bir shyqpaydy tughan meken,

Saghynghan shyghar mýmkin qanghybasyn.

 

Jaz bolsa, Stambulgha bir ay ketem,

Áyteuir, shyqpaghan jan shydaydy eken.

Ózining balalary oralmasa,

Jer – ana jetimsirep jylay ma eken?!

 

Jer – ana jetimsirep jylay ma eken,

Sulary móldir me eken, lay ma eken?!

Keudemnen úshyp shyghyp bir kógershin,

Jetken song tughan jerge qúlaydy eken.

 

Búl ómir jylatypty, kýldiripti,

Joqtyq pen toqtyq ylghy bir jýripti.

Mening de kókiregimnen úshqan qúsqa,

Tughan jer tolghan shyghar, kim bilipti.

 

Úmytty, hat jazbaydy Qaltay kókem,

Kisiden qartaydy yrys qartaydy eken.

Kóktemde úshyp barghan tyrnalardyn,

Bәri de mening tyrnam, Altay meken.

 

Shapaghyn kórmeu sor ghoy óz kýninnin,

Azabyn kórdim әbden az bilimnin.

Kóktemde kólge qonghan aqqulardyn,

Bәri de saghynyshy – kezbe úlynnyn.

 

Tughan jer, keshir meni, keshir meni,

Gýlindi ýze almadym tósindegi.

Bir kәring tym alystan jautandaydy,

Túlparym jazyghynda kósilmeydi.

 

Quanam sening tóbeng bir kórinse,

Dúghamnan tastamaymyn bilgenimshe.

Arbana ógizing bop jegilsem ghoy,

Jat jerde arbakesh bop jýrgenimshe.

 

Ómirding basy meyram, arty synaq,

Kelemin tirshilikte tartysyp - aq.

Myna júrt qazaghyndy bile me eken,

Jatqan bir dýniyening jartysyn ap.

 

Bilmese, óz obaly ózderine,

Óner de sharyqtaydy óz kóginde.

Ánshining kim ekenin әlemdegi,

Bibigýl kórsetti ghoy kózderine.

 

Betke alyp tarta berdi halyq órdi,

Qasiyeti baghyndyrdy qalyng eldi.

Biyshining kim ekenin kórdi búl el,

Kýishining kim ekenin taghy kórdi.

 

Búl halge jettim, mine, qartaymastan,

Boyymda kýsh ketpesten, әr taymastan.

Qazaqtar konsert qoysa qay qalada,

Sonda jýr shapqylaumen Altay – Ospan.

 

Ózderi, sózderi de – bәri qymbat,

Ketedi kezdeskende han lypyldap.

Halqymnyng әnin estip bir jyladym,

Jyladym kýiin onyng jәne tyndap.

 

Jan qaldy mende, әiteuir, mertikpedik,

Osynyng bәrin bizge artyq dedik.

Jolyqtym aqynyna keshe keshte,

Dәm berdim oshaghyma ertip kelip.

 

Qashanda jaqsylyqtyng jaqynymyn,

Bolarym jәne mәlim aqyry kim.

Azdap men ómirimdi aityp berdim,

Qolqalap qoymaghan song aqyn inim.

 

Men shalmyn, bayaghyda - aq shal bop qalgham,

Del - salmyn, ólip qalghan qymbatty arman.

Joqtaghan eshkim de joq jolaushysyn,

Toqtaghan orta jolda quatty arbam.

 

Ómirim jalghyzdyqqa beyim, mine,

Ap qoydy taghdyr jomart peyildi de.

Arbamda qazyna joq, bola qoysa,

Keter em ýlestirip keyingige.

 

O, ómir, bergenimdi qayta al deysin,

Jan deysin, eginim bop jayqal deysin.

Ishinde million shamnyng bir sham sónse,

Ony kim eler deysin, bayqar deysin.

 

Sonymen tughan jerge qaytady anyz,

Dәm tatyp talay elden bayqady auyz.

Tughan el aman bolsa, búl jaqtaghy,

Bizdaghy amanbyz dep aita alamyz.

 

Astyqtan dәriya aghyzyp, tau ornatqan,

Tughan jer qayda jýrsem maghan maqtan.

Qazaqtyng kýni túrsa biyiginde,

Bizge de týsetindey sonau jaqtan.

 

Keudemde talay mening qayghy ystaldy,

Ósirsem jaqsy edi-au úl oigha ústamdy.

Men ólsem, balalarym barar elge,

Qumandar, jat kórmender bayqústardy.

 

Tughan el, әning әsem, әsem kýlkin,

Kózge de, kónilge de әserli tym.

Balam da Altay tauyn oilay - oilay,

Jym - jyrt bop dýniyeden kósher mýmkin.

 

Almaty, o Alatau, alanda Abay,

Sekildi kele jatqan maghan qaray.

Armangha men jetpegen úlym jetse,

Býgin - aq kóz júmar em alandamay.

 

Myng alghys, sanadyndar meni adamgha,

Mәzbin ghoy jyly úshyrap qaraghangha.

Úlymnyng keudesine men ózimnin,

Janymdy, jýregimdi sala alam ba?

 

Tartylar ómirimning búlaghy da,

Mende ghoy, mende barlyq kinә myna.

Áyteuir, qazaq jayly әngimeni,

Úlymnyng qúiyp kelem qúlaghyna.

 

Isimning ókinemin úsaghyna,

Joqtyqtyng jibermeydi túsauy da.

Altaydan әrmen ketpey, bermen ketsem,

Qazaqtyng kirmes pe edim qúshaghyna.

 

Joq mening keyigim de, ilgerim de,

Elimdi zarmyn kýnde bir kóruge.

Úlym da tumas pa edi ózgelerdey,

Qazaqtyng dalasynyng bir jerinde.

 

Tughan jer túrsyn ishte bir әn bolyp,

Qalghanym jaqsy ma edi búdan da ólip.

Eldi ansau, jerdi ansaumen men ótemin,

Qiyagha qaray ma úlym qyran bolyp.

 

Búl elding bólek joly, tәrtibi de,

Bilmeymin kemshi ne, artyghy ne.

Úldarym qazaq bolmay qala ma dep,

Ketedi zәrem mening zәr týbine.

 

Sharuam joq jatqan tipti basqarylmay,

Áyteuir kóp qiyalgha aspanym bay.

Jýrgen song elden alys әr týrli til,

Kisige kerek eken bes qaruday.

 

Qay jaqqa barar deysing óner aulap,

Áyteuir bәleketten kelem aulaq.

Sol úldar shvetshe de, fransuzsha,

Sóileydi aghylshynsha jәne zaulap.

 

Búl ýide Tәnir de ózim, әmir de ózim,

Ómirding ótkizdik qoy ne bir kezin.

Sóileydi týrikshe de, qazaqsha da,

Júmylmay túrghanymda mening kózim.

 

Taghdyrym kóp salghanmen meni azapqa,

Bereyin kónilimdi nege jatqa.

Túnghyshym – Minamany biyl jazda,

Úzatam Stambulda bir qazaqqa.

 

Olardyng túrmystaryn týzuledim,

Jalghadym janym salyp ýzilgenin.

Soghanda shýkir deymin óz últynyn,

Ústady eteginen qyzym menin.

 

Jýremin key - keyde bir kónildi oimen,

Ómirdi ótkizerdey duman toymen.

Kishime Almatydan jar jolyqsa,

Bórkimdi aspangha atar edim ghoy men.

 

Bastaysyn, ómir, endi ne qiyana,

Erjetken týlekteymin eki úyada.

Qúdama jylynda bir baryp túrsam,

Tar emes edi mening taqiyama.

 

Ishimnen taghy syngha әzirlenem,

Búl jerde jýr ghoy tiri qazir denem.

Kóz júmsam Alataudyng baurayynda,

Qúdama baryp jatqan kezimde men.

 

Osy bir qiyalymnan baqyt tabam,

Shóldep kep shay ishkendey rahattanam.

Qaytadan ómirimdi bastar edim,

Átteng - ai, biyley alsa uaqytty adam.

 

Ketti ghoy zaman bayyp, oy da eseyip,

Osy bir jolyghysty toy deseyik.

Senderden men eshnәrse dәmetpeymin,

Tek qana qazaqsha bir sóileseyik.

 

Júldyzdar bauyrym menin, aspan anam,

Aspandy dúghasynan tastamaghan.

Qazaqsha әn aityndar, әn bilsender,

Esh nәrse kerek emes basqa maghan.

 

Dausyndy ayamaghyn aighaylaghan,

Sonda bir jýregimde oinaydy aghyn.

Ishpeymin sharapty da, sharap ishsem,

Týsedi esime kep qay - qaydaghym.

 

Sondyqtan sharapqa da ýiir emen,

Bir kezi toy siyredi jiyilegen.

Esigin kelemin dep jauyp ketip,

Kelmegen jandaymyn bir ýiine men.

 

Qashanda men bayqústy qoldady ýmit,

Bolghan joq baqyt úmyt, arman úmyt.

Men osy ólip qalghan siyaqtymyn,

Jetsem dep tughan jerge jolda jýrip.

 

Arymmen, ózimdegi bar kinәmmen,

Men seni ayalagham әr kýni әnmen.

Meyli, elim, óli desen, óliginmin,

Shyghamyn tirim deseng aldynnan men.

 

Múng - sherim óz ishimde túnshyghady,

Sol sherim – qiyalym ghoy kýn shúghylaly.

Orlanda portyna kep sen qonghanda,

Aldynnan men shyqpasam, kim shyghady.

 

Bar adam baqytynan qúr qala ma,

Kónilim súrlana ma, núrlana ma?!

Qaray sal jatsynbay - aq, halqym, maghan,

Sanay sal tiri jýrgen bir balana.

 

Jýregim japyraq bop ne sarghaysyn,

Ózinning qolyndy ózing kese almaysyn.

Aldynnan men shyqpasam, sen kelgende,

Ólipti - au Ospan bauyrym dey salghaysyn!»

 

Stokgolym – Almaty

15 qazan – 31 qazan

1985 – jyl.

Abai.kz