Býgin Abai.kz aqparattyq portaly oqyrmandarynyng talqysyna Shynjang qazaqtarynyng jiyrmanshy ghasyrdyng basyndaghy baspa, baspasóz qúraldarynyng jaghdayy turaly material úsynbaqpyz. Jiyrmanshy ghasyrdyng bas kezinde shekaramyzdyng irgesindegi Shynjanda qanday baspasózder boldy? Ondaghy qazaq júrty qanday aqparattardy oqydy? Qaranyz:

1. Ile ualiyaty gәzeti

«Ile ualiyaty» gәzeti  1910 jyly nauryz aiynyng 25 kýni Qúlja qalasynda may baspamen aralas tilde (qazaq, ýighyr, tatar), shaghatay emlesimen jaryq kórgen. Sol kezdegi sayasi, qoghamdyq,  ekonomikalyq ómirge qatysty maqala, sholular men ishki-syrtqy jaghdaylar túraly aqparattyq habarlar taratyp otyrghan. Gәzet bir jyl segiz ay shyghyp baryp toqtaghan.

2. Shynjang gәzeti

«Shynjan» gәzeti – Shynjang qazaq, qyrghyz mәdeni-aghartu úiymy jaghynan Ýrimjide shyqqan. Eng alghash 1935 jyly «Shynjang gәzetining qazaqsha beti» degen atpen, bir bet bolyp basylghan. 1936 jyly tamyz aiynan bastap jarty baspa tabaqtyq, yaghni, tórt bettik aptalyq gәzetke ainaldy. Gәzetting jauaptysy Shәmsy Mәmy bolyp,  redaksiyalyq qyzmet alqasynda Nәzir Omarúly, Ziyat Shәkerimúly, Ghazez Qalbanúly qatarly kisiler istegen. Gәzet alghash shyqqanda Shyng Shysaydyng «alty sayasatyn» nasihattap, halyqty óner-bilim ýirenuge jebep, edәuir alghabasarlyq ról atqarghan.  Búl gazet 1949 jylgha deyin ýzdiksiz shyghyp túrdy.

3. Ile-Shynjang gәzeti

«Ile-Shynjan» gәzeti 1936 jyly shilde aiynda Qúlja qalasynda qazaq-qyrghyz mәdeni-aghartu úiymynyng organ gәzeti retinde jarty baspa tabaq bolyp, apta sayyn shygha bastady. Jauapty redaktory әigili aqyn Tanjaryq Joldyúly bolghan gәzet 1942 jyly jabyldy. Gәzet Ile ónirindegi qazaqtar arasynda jana mәdeniyetting tarap, oqu-aghartudyng jalpylasyp, últtyq oi-sananyng oyanuyna edәuir belsendi ról kórsetti.

4. Bizning tauich (Bizding ýn)

«Bizding ýn» gәzeti 30 jyldardyng basynda Shәueshekte aralas tilde shyqqan. Gәzetting basy-qasynda Niaz Ysqaky qatarly ashyq oily ziyalylar bolghan. Gәzet shyqqan kýnnen bastap aghartushylyq baghytty ústanyp, әleumettik mәseleler jóninde pikir qozghap, halyqtyng sýiikti gәzetine ainalghan. Sol sebepti de 1932 jyly biylik jaghynan toqtatylghan. 1944 jyldan bastap qaytadan ashyq taratylyp, kólemi 4 betten júma sayyn shyghyp, tirajy 400 danagha jetken. Núrtaza Shalghynbayúly qatarly qazaq ziyalylarynyng maqalalary ýzbey jәriyalanghan. 1935 jyly qytay biyligi jaghynan qaytadan jabyldy.

5. Jana Shynjang jurnaly

«Jana Shynjan» mausymdyq jurnal.  «Bizding ýn» gazeti toqtatylghannan keyin, 1935 jyly mausymnan bastap Shәueshekte shygha bastady. Jurnal oqytu әdisin jәne qoghamdy salystyryp zertteu arqyly kóptegen ótkir maqalalar jariyalap, Shyng Shysay kertartpa ýkimetining aldamshy sayasatyn әshkerelep, halyqty kýres jasaugha, naghyz erkindikke qol jetkizuge ýgittedi. Bas redaktory Niyaz Ysqaky boldy.

6. Halyq auazy gәzeti

«Halyq auazy» gәzeti – Ýsh Aymaq ýkimeti Tarbaghatay aimaghy uәly mekemesining organ gәzeti boldy. 1945 jyly tamyz aiynyng 4 kýninen bastap aralas tilde shyqty. Qadyr Zuny gazetting jauapty redaktory boldy. Gәzette halyqtyng aghartuyn, mәdeniyetin, әleumettik qúqyn nasihattau maqsatynda «oqu-aghartu», «mәdeniyet tany», «Tarbaghatay әielderi» qatarly aidarlar ashyldy. Tirajy 1947 jyly 1890 danagha deyin jetti. 1945 jyly qazannyng 29-ynan bastap Dubek Shalghynbaev gәzetting jauapty redaktory boldy. Gazet 1949 jyldyng sonyna deyin shyghyp túrdy.

7. Dórbiljin habarlary gәzeti

«Dórbiljin habarlary» 1947 jyly Tarbaghatayda «Halyq auazy» gәzeti janynan derbes qazaq tilinde aptalyq gәzet bolyp shyqty. Gәzet formaty 4 bet bolyp, tirajy 995 danagha deyin jetken. Gәzetting jauapty redaktory Jýnisqaly Sýleymenov. Búl gazet keyin «Tabys» gәzeti bolyp ózgerip, qazirgi «Tarbaghatay gәzeti» shyqqangha deyin oqyrmanmen qauyshyp túrdy.

8. Halyqshy gәzeti

«Halqshy» gәzeti Shynjandaghy beybitshilikti jәne demokratiyany qorghau odaghy Tarbaghatay atqaru komiytetining organy bolyp 1948 jyly qyrkýiekting 9-y kýni dýniyege keldi. Jauapty redaktory Ábdiqadyr Zuni. Gәzet basynda kýn aralatyp shyqty da, keyin kýndelikti shyghatyn boldy. Gәzetting tirajy 1949 jylgha kelgende 4200 danagha jetti.

9. Tónkeristik jastar gәzeti

«Tónkeristik jastar» gәzeti Ýsh Aymaq ýkimeti Tónkeristik jastar úiymynyng Tarbaghatay komiytetining orghany boldy. 1946 jyly qyrkýiekting 21-inen bastap aptalyq gәzet bolyp shyqty. Jauapty redaktory Ábilimit Ajiyev boldy. Gәzet 4 bet bolyp, qorghasyn baspada basyldy. Tórtinshi beti orys tilinde shyqty. Gәzet 1948 jyly 6 mausymnan bastap osy atpen ailyq jurnalgha ózgerdi. Búl jurnal 1949 jyly 14 nauryzda «Demokrat» gәzetine ózgerdi.

10. Birlik jurnaly

«Birlik» mausymdyq jurnal. 1949 jyly aqpannyng 17 kýninen bastap Shәueshekte shyqty. Búl jurnal sayasiy,  ekonomikalyq,  qoghamdyq,  әdeby jaqtardy qamtyghan әmbebap jurnal bolghandyqtan halyqtyng ruhany ómirine orasan zor yqpal jasady.

11. Altay gәzeti

«Altay» gәzeti 1935 jyly jeltoqsannyng 27 kýni Sarsýmbe (Altay ) qalasynda Shәriphan Kógedaev qatarly qayratkerlerding úitqy boluymen shyqty.  Gәzetting jauapty redaktory Múqash Jәkeúly boldy. Gәzet halyqty óner-bilimge baulu, Kenes Odaghynyng jaghymdy jaqtaryn nasihattau baghytyn ústandy. 1937 jyly Mau Szedunnyng «úzaqqa sozylatyn soghys turaly» maqalasyn Múqash Jәkeúly qytay tilinen audaryp gәzetke jariyalady. Búl gәzet keyin «Shynjang gazetining Altay beti» degen atpen shyghyp túrdy da Shәriphan Kógedaev bastaghan el jaqsylary qamalghanda toqtap qaldy.

12. Jana Altay jurnaly

«Jana Altay» jurnaly 1936 jyly Sarsýmbe (Altay) qalasynda Shәriphan Kógedaevtyng basshylyghymen jaryq kórdi. Jurnal negizinen Kenes Odaghynyng jetistikterin tanystyrudy,  Japongha qarsy soghysty nasihattaudy, el ishindegi paraqorlyq,  zorekerlik siyaqty nashar әdet-ghúrypty synaudy, halyqty otyraqtasyp auylsharuashylyghymen ainalysugha , óner, bilim jolyna týsiuge ýndeudi negizgi baghdary etti. 1945 jyly jurnaldyng aty «Tansholpan» bolyp ózgerip, Ýsh Aymaq ýkimetining mýddesi ýshin qyzmet etti.

13. Erikti Altay gәzeti

«Erikti Altay» gәzeti Ýsh Aymaq ýkimeti Altay aimaqtyq uәly mekemesining organy retinde 1945 jyly 19 qyrkýiekten bastap Sarsýmbede (qazirgi Altay qalasy) jarty baspa tabaq bolyp kýn aralasyp shyghyp túrghan. Jauapty redaktory Múqash Jәkeúly. Gәzet Ýsh Aymaq ýkimetining baghyt-sayasattaryn ýgitteudi, halyqty óner-bilimge baghyttaudy negizgi nysanasy etti. 1951 jyly gәzetting aty «Altay halqy» bolyp ózgerdi.

14. Odaq jurnaly

«Odaq» juraly «beybitshilikti jәne demokratiyany qorghau odaghynyn» organy retinde 1948 jyly Qúlja qalasynda dýniyege keldi. Búl odaq ózining tarihy mindetin ayaqtap, 1950 jyly taraghannan keyin, yaghni, 1952 jyly jurnaldyng qúramy Ýrimjige kóship kelip «Algha» degen atpen júmysyn jalghastyrdy.

15. Hantәnir gәzeti

«Hantәnir» gәzeti 1946-1950 jyldar aralyghynda Guomindang biyligi baqylauyndaghy Ýrimji qalasynda ziyaly jastar jaghynan shygharyldy. Gәzet  úighyr, qazaq, eki tilde aralas shyqty. Basylymnyng bas redaktory Ybyrayym Túrdy, orynbasary Sәlis Ámireúly boldy.

16. Ile gәzethanasy (Baspahana)

«Ile gәzethanasy» Ýsh Aymaq ýkimeti kezinde «Ile gazetin» negiz etip qúryldy. Búl baspadan Tanjaryq Joldyúlynyng «Týrme haly» atty kitaby jәne «Abay tandamaly shygharmalary», «Myng bir týn» qatarly kitaptar basylyp shyqty.

17. Sәule baspasy

«Sәule» baspasyn 1946 jyly Ýrimjidegi qazaq ziyalylary júmystan syrtqy uaqyttaryn paydalanyp qúrghan. Ólkelik ýkimetting bas hatshysynyng orynbasary, Ólkelik qazaq-qyrghyz mәdeni-aghartu úiymynyng tóraghasy Sәlis  Ámireúly baspa diyrektory, ólkelik qazaq-qyrghyz mәdeni-aghartu úiymy mәdeniyet bólimining mengerushisi Nyghymet Mynjany baspanyng redaktorlyq mindetterin atqardy. Búl baspadan «Abay tandamaly shygharmalary», «Qazaq tarihynyng deregi», «Túrmys tilshisi» (povesti avtory N.Mynjani) qatarly kitaptar shyqty.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz