Júma, 22 Qarasha 2024
Alashorda 5315 2 pikir 9 Qyrkýiek, 2024 saghat 10:57

Jiyrmanshy ghasyr: Shynjandaghy qazaq baspasózi (Basy)

Suret e-history.kz saytynan alyndy.

Býgin Abai.kz aqparattyq portaly oqyrmandarynyng talqysyna Shynjang qazaqtarynyng jiyrmanshy ghasyrdyng basyndaghy baspa, baspasóz qúraldarynyng jaghdayy turaly material úsynbaqpyz. Jiyrmanshy ghasyrdyng bas kezinde shekaramyzdyng irgesindegi Shynjanda qanday baspasózder boldy? Ondaghy qazaq júrty qanday aqparattardy oqydy? Qaranyz:


1. Ile ualiyaty gәzeti

«Ile ualiyaty» gәzeti  1910 jyly nauryz aiynyng 25 kýni Qúlja qalasynda may baspamen aralas tilde (qazaq, ýighyr, tatar), shaghatay emlesimen jaryq kórgen. Sol kezdegi sayasi, qoghamdyq,  ekonomikalyq ómirge qatysty maqala, sholular men ishki-syrtqy jaghdaylar túraly aqparattyq habarlar taratyp otyrghan. Gәzet bir jyl segiz ay shyghyp baryp toqtaghan.

2. Shynjang gәzeti

«Shynjan» gәzeti – Shynjang qazaq, qyrghyz mәdeni-aghartu úiymy jaghynan Ýrimjide shyqqan. Eng alghash 1935 jyly «Shynjang gәzetining qazaqsha beti» degen atpen, bir bet bolyp basylghan. 1936 jyly tamyz aiynan bastap jarty baspa tabaqtyq, yaghni, tórt bettik aptalyq gәzetke ainaldy. Gәzetting jauaptysy Shәmsy Mәmy bolyp,  redaksiyalyq qyzmet alqasynda Nәzir Omarúly, Ziyat Shәkerimúly, Ghazez Qalbanúly qatarly kisiler istegen. Gәzet alghash shyqqanda Shyng Shysaydyng «alty sayasatyn» nasihattap, halyqty óner-bilim ýirenuge jebep, edәuir alghabasarlyq ról atqarghan.  Búl gazet 1949 jylgha deyin ýzdiksiz shyghyp túrdy.

3. Ile-Shynjang gәzeti

«Ile-Shynjan» gәzeti 1936 jyly shilde aiynda Qúlja qalasynda qazaq-qyrghyz mәdeni-aghartu úiymynyng organ gәzeti retinde jarty baspa tabaq bolyp, apta sayyn shygha bastady. Jauapty redaktory әigili aqyn Tanjaryq Joldyúly bolghan gәzet 1942 jyly jabyldy. Gәzet Ile ónirindegi qazaqtar arasynda jana mәdeniyetting tarap, oqu-aghartudyng jalpylasyp, últtyq oi-sananyng oyanuyna edәuir belsendi ról kórsetti.

4. Bizning tauich (Bizding ýn)

«Bizding ýn» gәzeti 30 jyldardyng basynda Shәueshekte aralas tilde shyqqan. Gәzetting basy-qasynda Niaz Ysqaky qatarly ashyq oily ziyalylar bolghan. Gәzet shyqqan kýnnen bastap aghartushylyq baghytty ústanyp, әleumettik mәseleler jóninde pikir qozghap, halyqtyng sýiikti gәzetine ainalghan. Sol sebepti de 1932 jyly biylik jaghynan toqtatylghan. 1944 jyldan bastap qaytadan ashyq taratylyp, kólemi 4 betten júma sayyn shyghyp, tirajy 400 danagha jetken. Núrtaza Shalghynbayúly qatarly qazaq ziyalylarynyng maqalalary ýzbey jәriyalanghan. 1935 jyly qytay biyligi jaghynan qaytadan jabyldy.

5. Jana Shynjang jurnaly

«Jana Shynjan» mausymdyq jurnal.  «Bizding ýn» gazeti toqtatylghannan keyin, 1935 jyly mausymnan bastap Shәueshekte shygha bastady. Jurnal oqytu әdisin jәne qoghamdy salystyryp zertteu arqyly kóptegen ótkir maqalalar jariyalap, Shyng Shysay kertartpa ýkimetining aldamshy sayasatyn әshkerelep, halyqty kýres jasaugha, naghyz erkindikke qol jetkizuge ýgittedi. Bas redaktory Niyaz Ysqaky boldy.

6. Halyq auazy gәzeti

«Halyq auazy» gәzeti – Ýsh Aymaq ýkimeti Tarbaghatay aimaghy uәly mekemesining organ gәzeti boldy. 1945 jyly tamyz aiynyng 4 kýninen bastap aralas tilde shyqty. Qadyr Zuny gazetting jauapty redaktory boldy. Gәzette halyqtyng aghartuyn, mәdeniyetin, әleumettik qúqyn nasihattau maqsatynda «oqu-aghartu», «mәdeniyet tany», «Tarbaghatay әielderi» qatarly aidarlar ashyldy. Tirajy 1947 jyly 1890 danagha deyin jetti. 1945 jyly qazannyng 29-ynan bastap Dubek Shalghynbaev gәzetting jauapty redaktory boldy. Gazet 1949 jyldyng sonyna deyin shyghyp túrdy.

7. Dórbiljin habarlary gәzeti

«Dórbiljin habarlary» 1947 jyly Tarbaghatayda «Halyq auazy» gәzeti janynan derbes qazaq tilinde aptalyq gәzet bolyp shyqty. Gәzet formaty 4 bet bolyp, tirajy 995 danagha deyin jetken. Gәzetting jauapty redaktory Jýnisqaly Sýleymenov. Búl gazet keyin «Tabys» gәzeti bolyp ózgerip, qazirgi «Tarbaghatay gәzeti» shyqqangha deyin oqyrmanmen qauyshyp túrdy.

8. Halyqshy gәzeti

«Halqshy» gәzeti Shynjandaghy beybitshilikti jәne demokratiyany qorghau odaghy Tarbaghatay atqaru komiytetining organy bolyp 1948 jyly qyrkýiekting 9-y kýni dýniyege keldi. Jauapty redaktory Ábdiqadyr Zuni. Gәzet basynda kýn aralatyp shyqty da, keyin kýndelikti shyghatyn boldy. Gәzetting tirajy 1949 jylgha kelgende 4200 danagha jetti.

9. Tónkeristik jastar gәzeti

«Tónkeristik jastar» gәzeti Ýsh Aymaq ýkimeti Tónkeristik jastar úiymynyng Tarbaghatay komiytetining orghany boldy. 1946 jyly qyrkýiekting 21-inen bastap aptalyq gәzet bolyp shyqty. Jauapty redaktory Ábilimit Ajiyev boldy. Gәzet 4 bet bolyp, qorghasyn baspada basyldy. Tórtinshi beti orys tilinde shyqty. Gәzet 1948 jyly 6 mausymnan bastap osy atpen ailyq jurnalgha ózgerdi. Búl jurnal 1949 jyly 14 nauryzda «Demokrat» gәzetine ózgerdi.

10. Birlik jurnaly

«Birlik» mausymdyq jurnal. 1949 jyly aqpannyng 17 kýninen bastap Shәueshekte shyqty. Búl jurnal sayasiy,  ekonomikalyq, qoghamdyq, әdeby jaqtardy qamtyghan әmbebap jurnal bolghandyqtan halyqtyng ruhany ómirine orasan zor yqpal jasady.

Jalghasy bar...

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1460
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3227
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5286