بۇگىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ جيىرمانشى عاسىردىڭ باسىنداعى باسپا، ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ جاعدايى تۋرالى ماتەريال ۇسىنباقپىز. جيىرمانشى عاسىردىڭ باس كەزىندە شەكارامىزدىڭ ىرگەسىندەگى شىڭجاڭدا قانداي باسپاسوزدەر بولدى؟ ونداعى قازاق جۇرتى قانداي اقپاراتتاردى وقىدى؟ قاراڭىز:

1. ىلە ۋالياتى گازەتى

«ىلە ۋالياتى» گازەتى  1910 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 25 كۇنى قۇلجا قالاسىندا ماي باسپامەن ارالاس تىلدە (قازاق، ۇيعىر، تاتار), شاعاتاي ەملەسىمەن جارىق كورگەن. سول كەزدەگى ساياسي، قوعامدىق،  ەكونوميكالىق ومىرگە قاتىستى ماقالا، شولۋلار مەن ىشكى-سىرتقى جاعدايلار تۇرالى اقپاراتتىق حابارلار تاراتىپ وتىرعان. گازەت ءبىر جىل سەگىز اي شىعىپ بارىپ توقتاعان.

2. شىڭجاڭ گازەتى

«شىڭجاڭ» گازەتى – شىڭجاڭ قازاق، قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى جاعىنان ۇرىمجىدە شىققان. ەڭ العاش 1935 جىلى «شىڭجاڭ گازەتىنىڭ قازاقشا بەتى» دەگەن اتپەن، ءبىر بەت بولىپ باسىلعان. 1936 جىلى تامىز ايىنان باستاپ جارتى باسپا تاباقتىق، ياعني، ءتورت بەتتىك اپتالىق گازەتكە اينالدى. گازەتتىڭ جاۋاپتىسى ءشامسي ءمامي بولىپ،  رەداكتسيالىق قىزمەت القاسىندا ءنازىر ومارۇلى، زيات شاكەرىمۇلى، عازەز قالبانۇلى قاتارلى كىسىلەر ىستەگەن. گازەت العاش شىققاندا شىڭ شىسايدىڭ «التى ساياساتىن» ناسيحاتتاپ، حالىقتى ونەر-ءبىلىم ۇيرەنۋگە جەبەپ، ەداۋىر العاباسارلىق ءرول اتقارعان.  بۇل گازەت 1949 جىلعا دەيىن ۇزدىكسىز شىعىپ تۇردى.

3. ىلە-شىڭجاڭ گازەتى

«ىلە-شىڭجاڭ» گازەتى 1936 جىلى شىلدە ايىندا قۇلجا قالاسىندا قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ورگان گازەتى رەتىندە جارتى باسپا تاباق بولىپ، اپتا سايىن شىعا باستادى. جاۋاپتى رەداكتورى ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلى بولعان گازەت 1942 جىلى جابىلدى. گازەت ىلە وڭىرىندەگى قازاقتار اراسىندا جاڭا مادەنيەتتىڭ تاراپ، وقۋ-اعارتۋدىڭ جالپىلاسىپ، ۇلتتىق وي-سانانىڭ ويانۋىنا ەداۋىر بەلسەندى ءرول كورسەتتى.

4. ءبيزنىڭ تاۋيچ ء(بىزدىڭ ءۇن)

«ءبىزدىڭ ءۇن» گازەتى 30 جىلداردىڭ باسىندا شاۋەشەكتە ارالاس تىلدە شىققان. گازەتتىڭ باسى-قاسىندا نياز ىسقاكي قاتارلى اشىق ويلى زيالىلار بولعان. گازەت شىققان كۇننەن باستاپ اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جونىندە پىكىر قوزعاپ، حالىقتىڭ سۇيىكتى گازەتىنە اينالعان. سول سەبەپتى دە 1932 جىلى بيلىك جاعىنان توقتاتىلعان. 1944 جىلدان باستاپ قايتادان اشىق تاراتىلىپ، كولەمى 4 بەتتەن جۇما سايىن شىعىپ، تيراجى 400 داناعا جەتكەن. نۇرتازا شالعىنبايۇلى قاتارلى قازاق زيالىلارىنىڭ ماقالالارى ۇزبەي جاريالانعان. 1935 جىلى قىتاي بيلىگى جاعىنان قايتادان جابىلدى.

5. جاڭا شىڭجاڭ جۋرنالى

«جاڭا شىڭجاڭ» ماۋسىمدىق جۋرنال.  «ءبىزدىڭ ءۇن» گازەتى توقتاتىلعاننان كەيىن، 1935 جىلى ماۋسىمنان باستاپ شاۋەشەكتە شىعا باستادى. جۋرنال وقىتۋ ءادىسىن جانە قوعامدى سالىستىرىپ زەرتتەۋ ارقىلى كوپتەگەن وتكىر ماقالالار جاريالاپ، شىڭ شىساي كەرتارتپا ۇكىمەتىنىڭ الدامشى ساياساتىن اشكەرەلەپ، حالىقتى كۇرەس جاساۋعا، ناعىز ەركىندىككە قول جەتكىزۋگە ۇگىتتەدى. باس رەداكتورى نياز ىسقاكي بولدى.

6. حالىق اۋازى گازەتى

«حالىق اۋازى» گازەتى – ءۇش ايماق ۇكىمەتى تارباعاتاي ايماعى ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورگان گازەتى بولدى. 1945 جىلى تامىز ايىنىڭ 4 كۇنىنەن باستاپ ارالاس تىلدە شىقتى. قادىر زۋني گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. گازەتتە حالىقتىڭ اعارتۋىن، مادەنيەتىن، الەۋمەتتىك قۇقىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا «وقۋ-اعارتۋ»، «مادەنيەت تاڭى»، «تارباعاتاي ايەلدەرى» قاتارلى ايدارلار اشىلدى. تيراجى 1947 جىلى 1890 داناعا دەيىن جەتتى. 1945 جىلى قازاننىڭ 29-ىنان باستاپ دۋبەك شالعىنباەۆ گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولدى. گازەت 1949 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شىعىپ تۇردى.

7. ءدوربىلجىن حابارلارى گازەتى

«ءدوربىلجىن حابارلارى» 1947 جىلى تارباعاتايدا «حالىق اۋازى» گازەتى جانىنان دەربەس قازاق تىلىندە اپتالىق گازەت بولىپ شىقتى. گازەت فورماتى 4 بەت بولىپ، تيراجى 995 داناعا دەيىن جەتكەن. گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى جۇنىسقالي سۇلەيمەنوۆ. بۇل گازەت كەيىن «تابىس» گازەتى بولىپ وزگەرىپ، قازىرگى «تارباعاتاي گازەتى» شىققانعا دەيىن وقىرمانمەن قاۋىشىپ تۇردى.

8. حالىقشى گازەتى

«حالقشى» گازەتى شىڭجاڭداعى بەيبىتشىلىكتى جانە دەموكراتيانى قورعاۋ وداعى تارباعاتاي اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى بولىپ 1948 جىلى قىركۇيەكتىڭ 9-ى كۇنى دۇنيەگە كەلدى. جاۋاپتى رەداكتورى ابدىقادىر زۋني. گازەت باسىندا كۇن ارالاتىپ شىقتى دا، كەيىن كۇندەلىكتى شىعاتىن بولدى. گازەتتىڭ تيراجى 1949 جىلعا كەلگەندە 4200 داناعا جەتتى.

9. توڭكەرىستىك جاستار گازەتى

«توڭكەرىستىك جاستار» گازەتى ءۇش ايماق ۇكىمەتى توڭكەرىستىك جاستار ۇيىمىنىڭ تارباعاتاي كوميتەتىنىڭ ورعانى بولدى. 1946 جىلى قىركۇيەكتىڭ 21-ىنەن باستاپ اپتالىق گازەت بولىپ شىقتى. جاۋاپتى رەداكتورى ءابىلىميت اجيەۆ بولدى. گازەت 4 بەت بولىپ، قورعاسىن باسپادا باسىلدى. ءتورتىنشى بەتى ورىس تىلىندە شىقتى. گازەت 1948 جىلى 6 ماۋسىمنان باستاپ وسى اتپەن ايلىق جۋرنالعا وزگەردى. بۇل جۋرنال 1949 جىلى 14 ناۋرىزدا «دەموكرات» گازەتىنە وزگەردى.

10. بىرلىك جۋرنالى

«بىرلىك» ماۋسىمدىق جۋرنال. 1949 جىلى اقپاننىڭ 17 كۇنىنەن باستاپ شاۋەشەكتە شىقتى. بۇل جۋرنال ساياسي،  ەكونوميكالىق،  قوعامدىق،  ادەبي جاقتاردى قامتىعان امبەباپ جۋرنال بولعاندىقتان حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنە وراسان زور ىقپال جاسادى.

11. التاي گازەتى

«التاي» گازەتى 1935 جىلى جەلتوقساننىڭ 27 كۇنى سارسۇمبە (التاي ) قالاسىندا ءشارىپحان كوگەداەۆ قاتارلى قايراتكەرلەردىڭ ۇيتقى بولۋىمەن شىقتى.  گازەتتىڭ جاۋاپتى رەداكتورى مۇقاش جاكەۇلى بولدى. گازەت حالىقتى ونەر-بىلىمگە باۋلۋ، كەڭەس وداعىنىڭ جاعىمدى جاقتارىن ناسيحاتتاۋ باعىتىن ۇستاندى. 1937 جىلى ماۋ تسزەدۋننىڭ «ۇزاققا سوزىلاتىن سوعىس تۋرالى» ماقالاسىن مۇقاش جاكەۇلى قىتاي تىلىنەن اۋدارىپ گازەتكە جاريالادى. بۇل گازەت كەيىن «شىڭجاڭ گازەتىنىڭ التاي بەتى» دەگەن اتپەن شىعىپ تۇردى دا ءشارىپحان كوگەداەۆ باستاعان ەل جاقسىلارى قامالعاندا توقتاپ قالدى.

12. جاڭا التاي جۋرنالى

«جاڭا التاي» جۋرنالى 1936 جىلى سارسۇمبە (التاي) قالاسىندا ءشارىپحان كوگەداەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جارىق كوردى. جۋرنال نەگىزىنەن كەڭەس وداعىنىڭ جەتىستىكتەرىن تانىستىرۋدى،  جاپونعا قارسى سوعىستى ناسيحاتتاۋدى، ەل ىشىندەگى پاراقورلىق،  زورەكەرلىك سياقتى ناشار ادەت-عۇرىپتى سىناۋدى، حالىقتى وتىراقتاسىپ اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ، ونەر، ءبىلىم جولىنا تۇسىۋگە ۇندەۋدى نەگىزگى باعدارى ەتتى. 1945 جىلى جۋرنالدىڭ اتى «تاڭشولپان» بولىپ وزگەرىپ، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتتى.

13. ەرىكتى التاي گازەتى

«ەرىكتى التاي» گازەتى ءۇش ايماق ۇكىمەتى التاي ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىنىڭ ورگانى رەتىندە 1945 جىلى 19 قىركۇيەكتەن باستاپ سارسۇمبەدە (قازىرگى التاي قالاسى) جارتى باسپا تاباق بولىپ كۇن ارالاسىپ شىعىپ تۇرعان. جاۋاپتى رەداكتورى مۇقاش جاكەۇلى. گازەت ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ باعىت-ساياساتتارىن ۇگىتتەۋدى، حالىقتى ونەر-بىلىمگە باعىتتاۋدى نەگىزگى نىساناسى ەتتى. 1951 جىلى گازەتتىڭ اتى «التاي حالقى» بولىپ وزگەردى.

14. وداق جۋرنالى

«وداق» جۋرالى «بەيبىتشىلىكتى جانە دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنىڭ» ورگانى رەتىندە 1948 جىلى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. بۇل وداق ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن اياقتاپ، 1950 جىلى تاراعاننان كەيىن، ياعني، 1952 جىلى جۋرنالدىڭ قۇرامى ۇرىمجىگە كوشىپ كەلىپ «العا» دەگەن اتپەن جۇمىسىن جالعاستىردى.

15. ءحانتاڭىر گازەتى

«ءحانتاڭىر» گازەتى 1946-1950 جىلدار ارالىعىندا گۋومينداڭ بيلىگى باقىلاۋىنداعى ءۇرىمجى قالاسىندا زيالى جاستار جاعىنان شىعارىلدى. گازەت  ۇيعىر، قازاق، ەكى تىلدە ارالاس شىقتى. باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ىبىرايىم تۇردى، ورىنباسارى ءسالىس امىرەۇلى بولدى.

16. ىلە گازەتحاناسى (باسپاحانا)

«ىلە گازەتحاناسى» ءۇش ايماق ۇكىمەتى كەزىندە «ىلە گازەتىن» نەگىز ەتىپ قۇرىلدى. بۇل باسپادان تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ «تۇرمە حالى» اتتى كىتابى جانە «اباي تاڭدامالى شىعارمالارى»، «مىڭ ءبىر ءتۇن» قاتارلى كىتاپتار باسىلىپ شىقتى.

17. ساۋلە باسپاسى

«ساۋلە» باسپاسىن 1946 جىلى ۇرىمجىدەگى قازاق زيالىلارى جۇمىستان سىرتقى ۋاقىتتارىن پايدالانىپ قۇرعان. ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ توراعاسى ءسالىس  امىرەۇلى باسپا ديرەكتورى، ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى نىعىمەت مىڭجاني باسپانىڭ رەداكتورلىق مىندەتتەرىن اتقاردى. بۇل باسپادان «اباي تاڭدامالى شىعارمالارى»، «قازاق تاريحىنىڭ دەرەگى»، «تۇرمىس ءتىلشىسى» (پوۆەست اۆتورى ن.مىڭجاني) قاتارلى كىتاپتار شىقتى.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz