Qazaqstanda ómirlik preziydenttik mәrtebesin engizu mәselesi tónireginde qazir týrli pikir, boljam, jormal kóp.  Biz osy taqyryp boyynsha Qazaqstan preziydentining sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi Ermúhamet Ertisbaevqa habarlasqandy jón kórdik.

Ómirlik preziydenttik iydeyasynyng avtory kim?

-   Siz aldynghy bir súqbatynyzda Konstitusiyagha «ómirlik preziydenttikke baylanysty eshqanday týzetuler topshylanbaghanyn», tipti «osynday alyp-qashpa әngimeler ýkimetke qarsy ról oinap jatqandyghyn» aitqan ediniz. Biraq kóp úzamay «Núr Otan» partiyasy tóraghasynyng orynbasary Darhan Kәletaev «Últ kóshbasshysy turaly» zang jobasy dayarlanyp, oghan ómirlik preziydenttik jóninde jazugha bolatyndyghyn mәlimdegen. Endi múny qalay týsindiresiz?

-   Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevpen songhy ret mausymnyng 26 kýni kezdestim. Sol kezde ómirlik preziydenttik turaly әngime mýldem qozghalghan emes. Men - Preziydentting sayasy mәseleler jónindegi kenesshisimin. Preziydentti 1990 jyldyng sәuir aiynan beri jiyrma jylday bilemin. Preziydent komandasynda aitarlyqtay ýlken ómirlik, sayasy mektepten óttim. Eger preziydent әkimshiliginen nemese memleket basshysynan osynday naqty bastama kóterilse, men odan habardar bolar edim.

Qazaqstanda ómirlik preziydenttik mәrtebesin engizu mәselesi tónireginde qazir týrli pikir, boljam, jormal kóp.  Biz osy taqyryp boyynsha Qazaqstan preziydentining sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi Ermúhamet Ertisbaevqa habarlasqandy jón kórdik.

Ómirlik preziydenttik iydeyasynyng avtory kim?

-   Siz aldynghy bir súqbatynyzda Konstitusiyagha «ómirlik preziydenttikke baylanysty eshqanday týzetuler topshylanbaghanyn», tipti «osynday alyp-qashpa әngimeler ýkimetke qarsy ról oinap jatqandyghyn» aitqan ediniz. Biraq kóp úzamay «Núr Otan» partiyasy tóraghasynyng orynbasary Darhan Kәletaev «Últ kóshbasshysy turaly» zang jobasy dayarlanyp, oghan ómirlik preziydenttik jóninde jazugha bolatyndyghyn mәlimdegen. Endi múny qalay týsindiresiz?

-   Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevpen songhy ret mausymnyng 26 kýni kezdestim. Sol kezde ómirlik preziydenttik turaly әngime mýldem qozghalghan emes. Men - Preziydentting sayasy mәseleler jónindegi kenesshisimin. Preziydentti 1990 jyldyng sәuir aiynan beri jiyrma jylday bilemin. Preziydent komandasynda aitarlyqtay ýlken ómirlik, sayasy mektepten óttim. Eger preziydent әkimshiliginen nemese memleket basshysynan osynday naqty bastama kóterilse, men odan habardar bolar edim.

Ákimshilik basshysymen aptasyna bir ret jolyghamyn. Sonday-aq premier‑ministrmen de aitarlyqtay jaqyn aralasamyn. Ekeui de - preziydentten keyingi memlekette sheshushi ról atqaratyn túlghalar ghoy. Yaghni, preziydent manayyndaghy adamdar arasynda búl taqyryp boyynsha maqsatty núsqaular, pikirtalastar bolmaghanyn rastaymyn. Sondyqtan aldynghy súhbatymda Konstitusiyagha ózgerister engizu topshylanbaghanyn aittym.

Eger esinizde bolsa, tamyz aiynda barlyq oppozisiyalyq basylymdar qyrkýiekting 1 kýni parlament otyrysy ótip, onda preziydent sóilep, deputattar ómirlik preziydenttikti engizedi dep habarlaghan. Alayda onday eshtene bolghan joq. Ómirlik preziydent taqyrybyna songhy bir jarym aida shynymen qozghau salynuda. Biraq búl iydeya preziydent әkimshiliginen shyqqan joq.

-    Onda búl bastama tek «partiyalyq» iydeya bolghany ghoy?

-    700 mynday mýshesi bar «Núr Otan» partiyasynyng Núrsúltan Nazarbaevtyng el preziydenti retinde biylikte úzaq uaqyt qaluyn qalaytyndyghy týsinikti. Darhan Kәletaev tek ózining ghana emes, partiya funksionerlerinin, oblystyq partiya filial ókilderining pikirin jetkizip otyr. Preziydent resmy saparmen aimaqtarda bolghan kezde ziyaly qauym, júmysshylar siyaqty halyqtyng әr qily әleumettik toptary osy taqyrypty kóterdi. Olar basqa preziydentti kórgileri kelmeydi, bolashaq preziydent saylauynyng elding berekesin qashyryp, bólshektegenin qalamaydy. Mysaly, Ukrainadaghy preziydent saylauy kezinde bir el teketiresken eki lagerige qaq jaryldy emes pe?! Kerisinshe bizding preziydentting harizmasy men liyderligining auqymdylyghy arqasynda Qazaqstanda 18 jyl boyy jalpy ahual túraqty bolyp qana qoymay, tabysty naryqtyq reformalar jasaugha mýmkindik beretin ong әleumettik-ekonomikalyq jaghday qalyptasty.

-    Songhy kezde keybir aqparat qúraldarynda búl iydeya preziydentten shyghuy mýmkin degen joramaldar aitylghan. Yaghni, siz múny joqqa shygharyp otyrsyz ghoy?

-    Preziydent búl iydeyanyng bastamashysy emestigin sizderge naqty aita alamyn. Biraq preziydent komandasynda: ortalyqta da, aimaqtarda da preziydentke shyn niyetterimen jandary ashyp, preziydentting qarsylastaryna, beynelep aitqanda, «syilyq» jasaghysy keletinder bar.

-   Qanday qarsylastary turaly aityp otyrsyz?

-   Qashyp jýrgen milliarderler men memlekettik qylmyskerler she? Preziydentting arqasynda baylyqqa belshesinen batyp, memlekettik qyzmette, qarjy salasynda mansapqa qol jetkizgen osy jәne basqa qarsylastarynyng 2012 jylgha qaray biriguin boldyrmau mýmkin emes. Bәlkim, osynday dәiekter jetekshilikke alynyp, ómirlik preziydenttik mәselesi kóterilgen shyghar.

Eng bastysy: preziydentting halyq pen el aldyndaghy enbegi, bedeli dausyz. Sondyqtan, osy úsynystardyng astarynda, keybir basylymdar aitqanday, preziydentke jaramsaqtanu, onyng kónilin tabu niyeti jatqan joq. Búl mәselelerdi negizinen әlemdik daghdarys ushyghyp túrghan kezde respublikanyng kýtpegen sayasy kataklizmge, apatqa soqtyqpay, ydyramauyn, Ukraina nemese Gruziyada bolghan beybereketsizdikterding múnda qaytalanbauyn qalaytyn, elding bolashaghyna shynymen alandaytyn janashyr azamattar kóterdi.   

-    Olardyng bastamasynyng bar maqsaty - preziydentting úzaq uaqyt biylikte qaluy emes pe? Biraq Nazarbaevqa onday mәrtebe bermese de, ol kelesi saylauda jeniske jetetin tәrizdi. Onda búl mәseleni kóteruding qiysyny qanday?

-    Álbette! 2012 jyly jeltoqsan aiynda preziydent saylauda jeniske jetedi. Birinshiden, 2005 jyly jeltoqsan aiynda preziydentti jaqtaghan 91 payyz halyq, elektorattyng basym bóligi daghdarystyng qansha ushyqqanyna qaramastan, búrynghyday preziydentti qoldaydy. Ekinshiden, bizding - preziydent әkimshiligindegilerding oppozisiyalyq gazetterden aiyrmashylyghymyz - shynayy aqparatqa jýginuge tiyispiz. Biz ýnemi jabyq әleumettik zertteuler ótkizip otyramyz. Soghan qaraghanda, preziydentting reytingisi әli de óte joghary. Ony ýsh jyldyng ishinde qysqartu mýmkin emes. Preziydent - jaratylysynan kýresker. Ol saylauda kez-kelgen kandidatty jenip shyghady.

-    Qalay oilaysyz, nelikten bizding elimizde Núrsúltan Nazarbaevqa shynayy bәseke bola alatyn túlgha әli tabylmay otyr?

-   Týsinesiz be, bizding sayasy elitany alsaq, olardyng bәri sózsiz preziydentti qoldaydy. Óitkeni, onyng harizmasy óte myqty. Harizma degen sózding ózi kóne grek tilinen alghanda «qúdaydan shabyt alushy» «jaratqannyng shapaghatyna bólengen» degendi bildiredi. Osynday harizma tek Núrsúltan Nazarbaevqa tәn.

Mektepte, uniyversiytette tarihtaghy túlghanyng róli degen taqyrypty oqyghan edik qoy. Nazarbaevtyng túlghalyq auqymdylyghy, harizmasy, onyng taza menedjerlik qabileti, adamy qasiyetteri, bedeli erekshe. Ol әlemning bes jetekshi sayasatkerlerining qataryna kiredi. Kezinde Margaret Tetcher 90-jyldardyng basynda oghan óz baghasyn bergen. Sol pikir әli mәnisin joyghan joq... Óziniz oilanyzshy, jer auqymy jaghynan әlemde 9-shy oryn alatyn, al halqynyng sany 16 mln ghana el Qytay men Resey siyaqty eki ýlken derjavanyng ortasynda ornalasqan. Ontýstik jaghynda - orasan zor músylman әlemi kósilip jatyr. On segiz jyl boyy osy memlekette túraqtylyq saqtalyp, reformalar tabysty jýrgizildi. Áriyne, qazaqstandyqtardyng basym bóligi Nazarbaevqa dauys beredi. Narazy elektorattyng bolatyndyghyn joqqa shygharugha bolmaydy. Songhy preziydenttik saylauda oppozisiya ózderining ortaq ýmitkerlerin - Jarmahan Túyaqbaydy úsynghan. Ol 6,64 payyz dauys aldy. Basqa ýmitkerding әri ketkende jinay alatyn dauys mólsheri - osynday.

«Últ kóshbasshysy» turaly zang kerek pe?

- Jalpy ómirlik preziydenttik iydeyasyn Qazaqstanda shynymen jýzege asyru mýmkin dep oilaysyz ba?

-   Ómirlik preziydenttik - saylaudy alyp tastau degendi bildiredi. Solay emes pe? Yaghni, ómirlik preziydenttik bolsa, Nazarbaev aman túrghan kezde, Alla oghan quat bersin, preziydent saylaulary bolmaydy. Men ómirlik preziydenttik engizu mehanizmi qanday bolatyndyghyn bilmeymin. Sondyqtan búl súraqqa jauap bere almaymyn. Biz Konstitusiyagha, «Birinshi preziydent turaly» zangha ózgerister engizuimiz kerek qoy. Mysaly, «Qazaqstan Respublikasynyng Birinshi preziydenti endigәri kózi tirisinde memleket basshysy bolyp qalady» dep jazamyz ba? Múny qalay jasaymyz? Men ony bilmeymin! Osy túrghydan alghanda eng sheshushi sózdi halyq aituy kerek.

-   Qalay? Halyqtyq referendum arqyly ma?

-   Bәlkim, jalpyhalyqtyq referendum arqyly... Biraq shynyn aitqanda, meninshe, preziydent búl qadamgha barmaytyn tәrizdi. Men preziydentti jaqsy bilemin. Oghan búl qajet emes. Mende sonday bir sezim bar. Qazir bәribir preziydentke onyng Senattaghy, Mәjilistegi, «Núr Otandaghy» jaqtastary, júmysshy újymdary qysym jasay bastaydy. Olardyng bәri jan-jaqtan talap etip, ony qyspaqqa alatynyn sezip túrmyn. Biraq preziydentting ózi 2012 jyly jeltoqsanda saylauda jenip shyghatynyna kýmәn joq. Yaghni, 2017 jyldyng jeltoqsan aiyna deyin búl taqyryp jabyq. Aldaghy 8 jylda osy taqyryp - ózekti emes. Sondyqtan, meninshe, búl mәseleni kótere berudi dogharu kerek.

-   Jalpy ómirlik preziydenttik degen basqa elderding tәjiriybesinde bar ma?

-   Birneshe elde memleketti basqarudyng tәjriybesi  qoldanylghan. Elimizdegi obektivti sayasattanushylardyng biri - Andrey Chebotarevting bir maqalasyn oqydym. Sonda ol Latyn Amerikasy, Aziya, Afrika elderinde osynday oqighalar bolghanyn mysalgha keltiripti.

-  «Últ kóshbasshysy turaly» zang jobasy she? Preziydentting mәrtebesin taghy bir zanmen bekitu qajet pe?

-  Sayasy liyderlik - sayasattanudaghy eng kýrdeli taqyryptyng biri. Men Kәletaevtyng úsynysyna qyzyghushylyqpen qaradym. Nege? Óitkeni, onyng úsynysy oilanugha, saraptama jasaugha iytermeleydi. Sonda mynanday tújyrymgha kelesin: «Qazaqstan preziydenti - Núrsúltan Nazarbaev» degende búl naqty shynayylyq ekenin týsinesin. Al «el kóshbasshysy - Nazarbaev» degen úghym - salystyrmaly týrde beyneleu emes pe?! Búl - birshama shartty týsinik.

Aytalyq, mektepte oqyp jýrgende synypta starosta, komsorg tәrizdi resmy liyderlermen qatar resmy emes top basshysy bolatynyn bilesiz. Sayasattan da klassikalyq mysal keltiruge bolady. Iran shahy - 70-shi jyldarda resmy liyder, memleket basshysy boldy. Al búl elding resmy emes liyderi - Ayatolla Homeyniy shetelde jýrgen edi. Ol keyin eline kelip, onyng resmy әri resmy emes liyderine ainaldy. Nazarbaev ‑ zandy týrde saylanghan preziydent retinde Qazaqstannyng resmy liyderi. Oghan qosa ol - elding resmy emes liyderi. Múnday jaghday óte siyrek kezdesedi.

Sayasattanu terminderin naqty zang normalaryna ainaldyru óte qiyn bolady. Óitkeni, liyder degen úghymnyng auqymy óte ken. Mysaly, preziydent - naqty memlekettik lauazym. «Bizding preziydent» desek te,  oppozisiya da «memleket preziydenti - Nazarbaev» dese de, olar onyng memleket basshysy ekendigin moyyndaydy. Nege? Óitkeni, ony bәsekelesti saylauda preziydent etip halyq saylady. Al últ liyderin anyqtau ýshin de saylau nauqanyn ótkizemiz be?! Búl - әlemning esh elinde joq ýrdis!

Biylikke kelmegen oppozisiya qúnsyz

-  Al oppozisiyanyng jaghdayy ne bolmaq? Siz qogham ýshin qajet demokratiyalyq institut - oppozisiya jayynda «on jyl búryn da, qazir de, bolashaqta da onyng mýmkindigi joq» dep kesip aittynyz. Tipti búl «Batys mәdeniyetining bizding elge kirige qoymaghan elementi» depsiz. Múnday pessimistik tújyrym jasaugha ne sebep?

-  Bizde kózge kórinip túrghan faktiler bar. Ótken preziydent saylaularyn esinizge týsirinizshi. 1991 jyly 1 jeltoqsan aiyndaghy preziydent saylauy balamasyz jaghdayda boldy. Nazarbaev 99 payyzday dauys jinady. Oppozisiya ol kezde joq edi. 1998 jyly qantar aiynda preziydent saylauy bәsekeli jaghdayda ótti. Biraq Nazarbaevtyng basty bәsekelesi Serikbolsyn Ábdildin eng kóbi - 12,5 payyz aldy. Ol kezde jaghday óte qiyn edi. Qarjy daghdarysy bolatyn. Memleket qazynasy oisyrap, kәsipodaqtardyng kóbi toqtap túrghan. Sonyng ózinde oppozisiya qauqarsyz bolyp shyqty. 2004-2007 jylghy parlament saylaulary preziydentshil sayasy partiyalardyng basymdylyghyn pash etti. Óitkeni, búl kezde elde múnay-gaz baghasy sharyqtap ketti. Reforma belsendi týrde jýrip, sheteldik investisiya qúiylyp jatty. Osynyng bәri preziydentting basymdylyghyn kórsetti. 2005 jylghy preziydent saylauynda Túyaqbaydyng bar-joghy 6,4 payyz dauys alghanyn aittym.

Ukrainany alynyzshy, bes jyl búrynghy saylauda Yanukovich pen Yushenkonyng jinaghan dauystary boyynsha aiyrmashylyghy - 1-2 payyz ghana! Sonyng ózinde oppozisiya biylikti qayta saylau ótkizuge mәjbýrlep, Yanukovichting ornyna Yushenko preziydent atandy. Mine, osylay oppozisiya elde shynayy institutqa ainala bildi. Bizde she?

Jaqynda «Svoboda slova» gazetinde Bolat Ábilov: «Biz 2004 jyly jeniske jettik, 2007 jyly «Núr Otan» emes, oppozisiyalyq partiyalar basym týsken» depti. Saylauda jeniske jetip, parlamentte otyrmaytyn onday oppozisiyanyng qúny kók tiyn! Yaghni, olardy shynayy qoldaushylar joq. Men olardy júrtty kóshege shygharsyn dep túrghan joqpyn. Biraq olar jeniske jetip, halyq olardyng biylik jýiesinde boluyn talap etpese, onda halyq olardy shynayy qoldaydy degenning bәri - bos dalbasa. Sondyqtan, men faktilerge sýienip, oppozisiya instituty bizge kirige alghan joq dep aittym.

-  Múnyng sebebi nede: úiymdasu mәselelerinde me, әlde bizding mentaliytet sonday ma?

-  Sebebin qazaqstandyq mentaliytetten izdeu kerek. Qazaqstan azamattary - últyna qaramastan, zangha moyynsúnghysh azamattar. Olar elde túraqty jaghday saqtalyp, ekonomika men әleumettik salada naqty reformalardyng bolghanyn ditteydi. 18 jyl boyy Preziydent qoldau kórsetip kelgen orta jәne shaghyn biznesti alynyzshy. Bizde millionnan astam sharuashylyq etetin subekti bar. Milliondaghan adam tabys tabugha mýmkindik alghan. Barlyghy taghdyrdyng jazuymen 91-shi jyly el basyna kelgen preziydentti qoldaydy. Preziydentting biylikke kelgisi keletin basqalarmen salystyrghanda, әlbette, biylikti ústap túru, qoghamdyq pikirge yqpal etu boyynsha basymdylyqqa ie ekendigi sózsiz.

-  Oppozisiyany týkke alghysyz qylasyz. Al oppozisiyasyz demokratiyalyq el boluy mýmkin be?

-  Oppozisiya bar. Biraq biylik jýiesinde joq. Búl - onyng kinәsi. Óitkeni olar ýnemi barlyq mәseleler boyynsha biylikpen teketiresu prinsiypi boyynsha júmys isteydi. Búl eski úghymdaghy oppozisiyagha tәn. Europada, AQSh-ta oppozisiya men biylik - birtútas. Angliyada leyborister men konservatorlar birge parlamentte otyrady. AQSh-ta respublikashyldar men demokrattar Kongreste qoyan-qoltyq júmys isteydi. Preziydent kirgen kezde bәri oryndarynan týregelip, sәlem berip, izet kórsetedi. Óitkeni, olar - ortaq kýsh. AQSh-ta biylikke qarsy oppozisiya joq, tek jekelegen mәseleler boyynsha oppozisiya bar. Olar tek bir-birining júmysyn múqiyat qadaghalap otyrady. Al bizde oppozisiya barlyq mәseleler boyynsha biylikke qarsy shyghady. Konstruktivtilik mýldem joq! Sondyqtan múnday oppozisiya biylikke de kerek emes. Biylik olarmen qarym-qatynas jasamaugha tyrysady. Sondyqtan, úzaq uaqyt oppozisiya sayasy tarihtyng qaltarysynda qaluda.

«Bas pen jaqty aiyra bilu kerek»

- Keybir sayasattanushylar ómirlik preziydenttik qabyldanghan jaghdayda búl Qazaqstannyng Eruopalyq eldermen qarym-qatynasyna әser etui mýmkin dep esepteydi...

-   Europa múnday iydeyagha erekshe sýisine qoyady dep oilamaymyn. Búl - aiqyn nәrse. Eger biz әlemning 55 eli kiretin EQYÚ siyaqty iri, bedeldi halyqaralyq úiymgha tóragha bolghymyz kelse, onda oghan mýshe barlyq elderding memleket basshylary tek bәseke jaghdayynda, balama ýmitkerler qatysatyn saylauda iriktelinetindigin eske aluymyz kerek.

-  Qazaqstan birer aida osy úiymgha tóragha bolady. Respublikanyng EQYÚ-ghy missiyasy qanday bolmaq?

-  EQYÚ tóragha bolu - Qazaqstan ýshin de, Europa ýshin de birdey orasan zor manyzdy. Preziydent tóraghalyqty «bizding jalpyúlttyq strategiyalyq josparymyz» dep atap kórsetti. Búl - Qazaqstannyng barlyq halqyna, býkil partiyalary men qozghalystaryna, ýkimettik emes úiymdary men ýkimetine ortaq is.

Europadaghy qauipsizdik pen yntymaqtastyq úiymy Kanadadaghy Vankuverden Reseydegi Vladivostokqa deyingi 55 eldi qamtyp otyr. Úiym ishki jәne aimaqtyq qauipsizdik, yntymaqtastyq, esirtkimen, lankestikpen kýres siyaqty kóptegen manyzdy mәselelerdi qarastyrady. Búl baghytta Qazaqstannyng әlemde jәne Europada bayaghyda moyyndalghan óte ýlken ong tәjiriybesi bar. Preziydent әlemdegi ózining bedelining arqasynda osynday manyzdy mәselelerdi sheshuge at salysty.

Bizding kezekten tys tóragha bolghanymyz - әlemning preziydenttin, jalpy Qazaqstannyng sinirgen enbegin moyyndau. 2007 jyldyng 30 qarashasynda Madridte EQYÚ-nyng barlyq elderi jinalghan kezde olar Qazaqstannyng kandidaturasyn birauyzdan qoldady. Sondyqtan, Qazaqstannyng әlemdegi mәrtebesin ósire týsetin 2010 jyl óte qyzyqty, oqighalargha toly, manyzdy bolady dep oilaymyn.

-  Qazaqstan osy úiymgha ózgerister әkelui mýmkin be?

-  Men osy úiymdaghy manyzdy baghyttardy atap óttim. Bizde oppozisiya tek demokratiyalyq qúndylyqtargha ghana basa nazar salady. Sóz bostandyghy, erkin jiylystar, ar-ojdan erkindigi - bәri manyzdy. Eger biz tek demokratiyalyq qúndylyqtargha mәn berip, qauipsizdik mәselesin esten shygharyp alsaq, qalay bolady?! Kez-kelgen adamnan qaysysy manyzdyraq dep súranyzshy. Eng aldymen ol ózinin, otbasynyn, elining qauipsizdigine basymdylyq beredi. Sondyqtan, osy túrghydan alghanda EQYÚ sessiyalardynda osy mәselelerdi kóteru manyzdy. Qazaqstan onymen ainalysady.

-  Búl úiymgha tóragha bolu Qazaqstangha ne beredi? Keler jyldan ne kýtemiz?

-  Qazaqstan Europamen, Europa Odaghymen tyghyz baylanysta bolmaq. Óitkeni, geografiyalyq túrghydan alatyn bolsaq, bizding jerimizding 12  payyzy (Atyrau, Aqtóbe oblysynyng bir bóligi) Europada ornalasqan. Yaghni, bizdi Europa kontiynentimen baylanystyratyn kópirimiz bar. Ekonomika, sauda, biznes, gumanitarlyq, bilim beru salasynda, sayasiy-qoghamdyq qatynasta Europamen tyghyz integrasiyanyng Qazaqstan ýshin bereri mol. Preziydentting syrtqy sayasattaghy kóp vektorlyq baghyty sózsiz saqtalady. Biraq keler jyly Europalyq baghytqa basymdylyq berilgenin qalar edim. Óitkeni, basqa TMD elderimen salystyrsaq, Qazaqstan - naryqtyq reformalar dengeyi jaghynan kóshbasshy el. Nege? Qazaqtar - eng europalanghan últ. Sovet uaqyty kezinde urbanizasiya ótip, jýzdegen myng kәsiporyndar salynyp, qalalar payda boldy. Áriyne, óte kýshti orystandyru prosesining bolghanyn moyyndauymyz kerek. Biraq 19 ghasyrdyng sonynda úly Abay kóregendikpen boljaghanday, Qazaqstan orys tili men mәdeniyetining kómegimen әlemdik qauymdastyqtyng bir bóligine ainaldy. Qos tildilik, qala mәdeniyetining basymdylyghy, ónerkәsiptik infraqúrylym, jalpy halyqtyng joghary bilim dengeyi memleketting birden jyldam sekiris jasauyna serpilis berdi. 90-shy jyldary Qazaqstangha kelgen sheteldikter býgin bizding elimiz ben halqymyzgha tamsana qaraydy. Sondyqtan, Europalyq baghytty ústanu Qazaqstangha tek payda әkelmek.

-  Elding óz ishinde qanday ózgerister bolady?

-  Ózara yqpaldastyq arta týspek. Zandarymyzdy Europa elderi talaptaryna tolyq sәikestendiru boyynsha EQYÚ bizge yqpal etedi. Búl elimiz ýshin, onyng әri qaray demokratiyalanuy ýshin ýlken ong qadam bolmaq.

-  Qazir kóptegen halyqaralyq jәne qazaqstandyq úiymdar adam qúqyghyn qorghaushy Evgeniy  Jovtisting isi boyynsha mәlimdeme taratyp, isti qayta qaraudy talap etude. Olar búl isting sayasy astary bar ekendigine menzeude. Siz búl jóninde ne oilaysyz?

- Onyng sayasy astary baryn tolyq joqqa shygharamyn. Óitkeni, búl jerde «auzyng qaysy dese, múrnyndy kórsetu» qajet emes. «Bas pen jaqty aiyra bilgen» jón. Yaghni, eshkim qúqyq qorghaushyny sottap otyrghan joq. Men Jovtisti qúqyq qorghaushy retinde qúrmetteymin. Biraq avtokólik jýrgizushisi retinde ol qorshaghan ortagha qauipti. Sot búl isti múqiyat qarap, osynday sheshim qabyldady. Qazir Jovtisting ózi de, advokattary da oblystyq sotqa appelyasiyalyq shaghym berdi. Bizding oiymyzsha, sotqa qysym jasau qajet emes. Jovtisting janashyralary «artyq qylamyn dep, tyrtyq qylatynyn» týsinbeydi. Odan da ony qúqyqtyq jaghynan qorghaudy oilastyru kerek. Ony sayasattandyru qajet emes.

Iya, qayghyly oqigha, kelensiz kezdeysoqtyq boldy. Búl men jaqsy tanityn Jovtisting taghdyryna auyr әser etti. Adam ólimine әkelgen avtokólik apatynyng óte iri túlghalardyng ómirbayanyn bir sәtte syzyp tastaghan oqighalar tarihta kóp kezdesedi. Mysaly, AQSh-tyng bolashaq preziydenti retinde atalghan, eng yqpaldy sayasatkerlerding biri bolghan senator Edvard Kennedy 1969-shy jyly hatshysyn alyp, avtokóligine otyrady. Kólik apatqa úshyrap, hatshysy qaytys bolady...

-    Sodan keyin Edvard Kennediyding sayasy sahnagha qayta oraluy ýshin 11 jyl ketti. Biraq ol eki jylgha ghana shartty týrde bas bostandyghynan aiyrylghan. Jovtis te sonyng kebin kie me? Onyng taghdyry qalay sheshiledi dep oilaysyz?

- Qazaqstan Konstitusiyasynda «barlyq azamattyng qúqyghy ten» dep jazylghan. Iya, kólik apaty adam ólimine soqtyrsa da, sottamaytyn jaghdaylar kezdesedi. Ol ýshin eki shart oryndaluy tiyis: birinshiden, kinәli óz aiybyn tolyq moyyndauy kerek. Ekinshiden, eki jaq tolyqtay kelisimge kelui shart. Qaytys bolghan azamattyng barlyq tuystary: «Biz ony keshiremiz! Talabymyz joq», - dep aituy tiyis...Alayda, Jovtis aiypty moyyndamay, kinәsyz ekenin mәlimdeude. Oghan marqúmnyng sheshesi keshirim jasady. Qazaq anasy eshqashan kek qaytarudy oilamaydy. Olar keshirimdi bolugha tәrbiyelegengen. Biraq marqúmnyng aghasy onyng jazalanuyn súrap otyr ghoy. Múnday jaghdayda sot tóreshisi ne istey alady? Osynyng bәri oppozsiyalyq basylymda jazylmaydy. Kerisinshe qaydaghy bir las nәrseler sóz bolyp, sottyng әdil bolmaghany aitylyp, dabyra kóterilude.  

- Keybir oppozsiyalyq jurnalister narazylyq aksiyalaryn ótkizude..

- Búl - sotqa jasalyp jatqan qysym. Qysym neghúrlym kóp bolghan sayyn búl isting qayta qaralu mýmkindigi de sonshalyq az bolmaq.

Súhbattasqan Ayjan Kóshkenova

"Ayqyn", 23 qyrkýiek