"ۇلت كوشباسشىسى" تۋرالى ۇسىنىسقا قىزىعۋشىلىقپەن قارادىم.
قازاقستاندا ومىرلىك پرەزيدەنتتىك مارتەبەسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە قازىر ءتۇرلى پىكىر، بولجام، جورمال كوپ. ءبىز وسى تاقىرىپ بويىنشا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆقا حابارلاسقاندى ءجون كوردىك.
ومىرلىك پرەزيدەنتتىك يدەياسىنىڭ اۆتورى كىم؟
- ءسىز الدىڭعى ءبىر سۇقباتىڭىزدا كونستيتۋتسياعا «ومىرلىك پرەزيدەنتتىككە بايلانىستى ەشقانداي تۇزەتۋلەر توپشىلانباعانىن»، ءتىپتى «وسىنداي الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ۇكىمەتكە قارسى ءرول ويناپ جاتقاندىعىن» ايتقان ەدىڭىز. بىراق كوپ ۇزاماي «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارحان كالەتاەۆ «ۇلت كوشباسشىسى تۋرالى» زاڭ جوباسى دايارلانىپ، وعان ومىرلىك پرەزيدەنتتىك جونىندە جازۋعا بولاتىندىعىن مالىمدەگەن. ەندى مۇنى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
- مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن سوڭعى رەت ماۋسىمنىڭ 26 كۇنى كەزدەستىم. سول كەزدە ومىرلىك پرەزيدەنتتىك تۋرالى اڭگىمە مۇلدەم قوزعالعان ەمەس. مەن - پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسىمىن. پرەزيدەنتتى 1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان بەرى جيىرما جىلداي بىلەمىن. پرەزيدەنت كومانداسىندا ايتارلىقتاي ۇلكەن ومىرلىك، ساياسي مەكتەپتەن ءوتتىم. ەگەر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن نەمەسە مەملەكەت باسشىسىنان وسىنداي ناقتى باستاما كوتەرىلسە، مەن ودان حاباردار بولار ەدىم.
قازاقستاندا ومىرلىك پرەزيدەنتتىك مارتەبەسىن ەنگىزۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە قازىر ءتۇرلى پىكىر، بولجام، جورمال كوپ. ءبىز وسى تاقىرىپ بويىنشا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆقا حابارلاسقاندى ءجون كوردىك.
ومىرلىك پرەزيدەنتتىك يدەياسىنىڭ اۆتورى كىم؟
- ءسىز الدىڭعى ءبىر سۇقباتىڭىزدا كونستيتۋتسياعا «ومىرلىك پرەزيدەنتتىككە بايلانىستى ەشقانداي تۇزەتۋلەر توپشىلانباعانىن»، ءتىپتى «وسىنداي الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ۇكىمەتكە قارسى ءرول ويناپ جاتقاندىعىن» ايتقان ەدىڭىز. بىراق كوپ ۇزاماي «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارحان كالەتاەۆ «ۇلت كوشباسشىسى تۋرالى» زاڭ جوباسى دايارلانىپ، وعان ومىرلىك پرەزيدەنتتىك جونىندە جازۋعا بولاتىندىعىن مالىمدەگەن. ەندى مۇنى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
- مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن سوڭعى رەت ماۋسىمنىڭ 26 كۇنى كەزدەستىم. سول كەزدە ومىرلىك پرەزيدەنتتىك تۋرالى اڭگىمە مۇلدەم قوزعالعان ەمەس. مەن - پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسىمىن. پرەزيدەنتتى 1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان بەرى جيىرما جىلداي بىلەمىن. پرەزيدەنت كومانداسىندا ايتارلىقتاي ۇلكەن ومىرلىك، ساياسي مەكتەپتەن ءوتتىم. ەگەر پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن نەمەسە مەملەكەت باسشىسىنان وسىنداي ناقتى باستاما كوتەرىلسە، مەن ودان حاباردار بولار ەدىم.
اكىمشىلىك باسشىسىمەن اپتاسىنا ءبىر رەت جولىعامىن. سونداي-اق پرەمەر‑مينيسترمەن دە ايتارلىقتاي جاقىن ارالاسامىن. ەكەۋى دە - پرەزيدەنتتەن كەيىنگى مەملەكەتتە شەشۋشى ءرول اتقاراتىن تۇلعالار عوي. ياعني، پرەزيدەنت ماڭايىنداعى ادامدار اراسىندا بۇل تاقىرىپ بويىنشا ماقساتتى نۇسقاۋلار، پىكىرتالاستار بولماعانىن راستايمىن. سوندىقتان الدىڭعى سۇحباتىمدا كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ توپشىلانباعانىن ايتتىم.
ەگەر ەسىڭىزدە بولسا، تامىز ايىندا بارلىق وپپوزيتسيالىق باسىلىمدار قىركۇيەكتىڭ 1 كۇنى پارلامەنت وتىرىسى ءوتىپ، وندا پرەزيدەنت سويلەپ، دەپۋتاتتار ومىرلىك پرەزيدەنتتىكتى ەنگىزەدى دەپ حابارلاعان. الايدا ونداي ەشتەڭە بولعان جوق. ومىرلىك پرەزيدەنت تاقىرىبىنا سوڭعى ءبىر جارىم ايدا شىنىمەن قوزعاۋ سالىنۋدا. بىراق بۇل يدەيا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن شىققان جوق.
- وندا بۇل باستاما تەك «پارتيالىق» يدەيا بولعانى عوي؟
- 700 مىڭداي مۇشەسى بار «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل پرەزيدەنتى رەتىندە بيلىكتە ۇزاق ۋاقىت قالۋىن قالايتىندىعى تۇسىنىكتى. دارحان كالەتاەۆ تەك ءوزىنىڭ عانا ەمەس، پارتيا فۋنكتسيونەرلەرىنىڭ، وبلىستىق پارتيا فيليال وكىلدەرىنىڭ پىكىرىن جەتكىزىپ وتىر. پرەزيدەنت رەسمي ساپارمەن ايماقتاردا بولعان كەزدە زيالى قاۋىم، جۇمىسشىلار سياقتى حالىقتىڭ ءار قيلى الەۋمەتتىك توپتارى وسى تاقىرىپتى كوتەردى. ولار باسقا پرەزيدەنتتى كورگىلەرى كەلمەيدى، بولاشاق پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، بولشەكتەگەنىن قالامايدى. مىسالى، ۋكرايناداعى پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە ءبىر ەل تەكەتىرەسكەن ەكى لاگەرگە قاق جارىلدى ەمەس پە؟! كەرىسىنشە ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ حاريزماسى مەن ليدەرلىگىنىڭ اۋقىمدىلىعى ارقاسىندا قازاقستاندا 18 جىل بويى جالپى احۋال تۇراقتى بولىپ قانا قويماي، تابىستى نارىقتىق رەفورمالار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي قالىپتاستى.
- سوڭعى كەزدە كەيبىر اقپارات قۇرالدارىندا بۇل يدەيا پرەزيدەنتتەن شىعۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدار ايتىلعان. ياعني، ءسىز مۇنى جوققا شىعارىپ وتىرسىز عوي؟
- پرەزيدەنت بۇل يدەيانىڭ باستاماشىسى ەمەستىگىن سىزدەرگە ناقتى ايتا الامىن. بىراق پرەزيدەنت كومانداسىندا: ورتالىقتا دا، ايماقتاردا دا پرەزيدەنتكە شىن نيەتتەرىمەن جاندارى اشىپ، پرەزيدەنتتىڭ قارسىلاستارىنا، بەينەلەپ ايتقاندا، «سىيلىق» جاساعىسى كەلەتىندەر بار.
- قانداي قارسىلاستارى تۋرالى ايتىپ وتىرسىز؟
- قاشىپ جۇرگەن ميللياردەرلەر مەن مەملەكەتتىك قىلمىسكەرلەر شە؟ پرەزيدەنتتىڭ ارقاسىندا بايلىققا بەلشەسىنەن باتىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتتە، قارجى سالاسىندا مانساپقا قول جەتكىزگەن وسى جانە باسقا قارسىلاستارىنىڭ 2012 جىلعا قاراي بىرىگۋىن بولدىرماۋ مۇمكىن ەمەس. بالكىم، وسىنداي دايەكتەر جەتەكشىلىككە الىنىپ، ومىرلىك پرەزيدەنتتىك ماسەلەسى كوتەرىلگەن شىعار.
ەڭ باستىسى: پرەزيدەنتتىڭ حالىق پەن ەل الدىنداعى ەڭبەگى، بەدەلى داۋسىز. سوندىقتان، وسى ۇسىنىستاردىڭ استارىندا، كەيبىر باسىلىمدار ايتقانداي، پرەزيدەنتكە جارامساقتانۋ، ونىڭ كوڭىلىن تابۋ نيەتى جاتقان جوق. بۇل ماسەلەلەردى نەگىزىنەن الەمدىك داعدارىس ۋشىعىپ تۇرعان كەزدە رەسپۋبليكانىڭ كۇتپەگەن ساياسي كاتاكليزمگە، اپاتقا سوقتىقپاي، ىدىراماۋىن، ۋكراينا نەمەسە گرۋزيادا بولعان بەيبەرەكەتسىزدىكتەردىڭ مۇندا قايتالانباۋىن قالايتىن، ەلدىڭ بولاشاعىنا شىنىمەن الاڭدايتىن جاناشىر ازاماتتار كوتەردى.
- ولاردىڭ باستاماسىنىڭ بار ماقساتى - پرەزيدەنتتىڭ ۇزاق ۋاقىت بيلىكتە قالۋى ەمەس پە؟ بىراق نازارباەۆقا ونداي مارتەبە بەرمەسە دە، ول كەلەسى سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەتىن ءتارىزدى. وندا بۇل ماسەلەنى كوتەرۋدىڭ قيىسىنى قانداي؟
- البەتتە! 2012 جىلى جەلتوقسان ايىندا پرەزيدەنت سايلاۋدا جەڭىسكە جەتەدى. بىرىنشىدەن، 2005 جىلى جەلتوقسان ايىندا پرەزيدەنتتى جاقتاعان 91 پايىز حالىق، ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگى داعدارىستىڭ قانشا ۋشىققانىنا قاراماستان، بۇرىنعىداي پرەزيدەنتتى قولدايدى. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ - پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگىلەردىڭ وپپوزيتسيالىق گازەتتەردەن ايىرماشىلىعىمىز - شىنايى اقپاراتقا جۇگىنۋگە ءتيىسپىز. ءبىز ۇنەمى جابىق الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر وتكىزىپ وتىرامىز. سوعان قاراعاندا، پرەزيدەنتتىڭ رەيتينگىسى ءالى دە وتە جوعارى. ونى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس. پرەزيدەنت - جاراتىلىسىنان كۇرەسكەر. ول سايلاۋدا كەز-كەلگەن كانديداتتى جەڭىپ شىعادى.
- قالاي ويلايسىز، نەلىكتەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا شىنايى باسەكە بولا الاتىن تۇلعا ءالى تابىلماي وتىر؟
- تۇسىنەسىز بە، ءبىزدىڭ ساياسي ەليتانى الساق، ولاردىڭ ءبارى ءسوزسىز پرەزيدەنتتى قولدايدى. ويتكەنى، ونىڭ حاريزماسى وتە مىقتى. حاريزما دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى كونە گرەك تىلىنەن العاندا «قۇدايدان شابىت الۋشى» «جاراتقاننىڭ شاپاعاتىنا بولەنگەن» دەگەندى بىلدىرەدى. وسىنداي حاريزما تەك نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ءتان.
مەكتەپتە، ۋنيۆەرسيتەتتە تاريحتاعى تۇلعانىڭ ءرولى دەگەن تاقىرىپتى وقىعان ەدىك قوي. نازارباەۆتىڭ تۇلعالىق اۋقىمدىلىعى، حاريزماسى، ونىڭ تازا مەنەدجەرلىك قابىلەتى، ادامي قاسيەتتەرى، بەدەلى ەرەكشە. ول الەمنىڭ بەس جەتەكشى ساياساتكەرلەرىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. كەزىندە مارگارەت تەتچەر 90-جىلداردىڭ باسىندا وعان ءوز باعاسىن بەرگەن. سول پىكىر ءالى ءمانىسىن جويعان جوق... ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جەر اۋقىمى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىن الاتىن، ال حالقىنىڭ سانى 16 ملن عانا ەل قىتاي مەن رەسەي سياقتى ەكى ۇلكەن دەرجاۆانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. وڭتۇستىك جاعىندا - وراسان زور مۇسىلمان الەمى كوسىلىپ جاتىر. ون سەگىز جىل بويى وسى مەملەكەتتە تۇراقتىلىق ساقتالىپ، رەفورمالار تابىستى جۇرگىزىلدى. ارينە، قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى نازارباەۆقا داۋىس بەرەدى. نارازى ەلەكتوراتتىڭ بولاتىندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوڭعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا وپپوزيتسيا وزدەرىنىڭ ورتاق ۇمىتكەرلەرىن - جارماحان تۇياقبايدى ۇسىنعان. ول 6,64 پايىز داۋىس الدى. باسقا ۇمىتكەردىڭ ءارى كەتكەندە جيناي الاتىن داۋىس مولشەرى - وسىنداي.
«ۇلت كوشباسشىسى» تۋرالى زاڭ كەرەك پە؟
- جالپى ومىرلىك پرەزيدەنتتىك يدەياسىن قازاقستاندا شىنىمەن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن دەپ ويلايسىز با؟
- ومىرلىك پرەزيدەنتتىك - سايلاۋدى الىپ تاستاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. سولاي ەمەس پە؟ ياعني، ومىرلىك پرەزيدەنتتىك بولسا، نازارباەۆ امان تۇرعان كەزدە، اللا وعان قۋات بەرسىن، پرەزيدەنت سايلاۋلارى بولمايدى. مەن ومىرلىك پرەزيدەنتتىك ەنگىزۋ مەحانيزمى قانداي بولاتىندىعىن بىلمەيمىن. سوندىقتان بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن. ءبىز كونستيتۋتسياعا، «ءبىرىنشى پرەزيدەنت تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋىمىز كەرەك قوي. مىسالى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ەندىگارى كوزى تىرىسىندە مەملەكەت باسشىسى بولىپ قالادى» دەپ جازامىز با؟ مۇنى قالاي جاسايمىز؟ مەن ونى بىلمەيمىن! وسى تۇرعىدان العاندا ەڭ شەشۋشى ءسوزدى حالىق ايتۋى كەرەك.
- قالاي؟ حالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى ما؟
- بالكىم، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى... بىراق شىنىن ايتقاندا، مەنىڭشە، پرەزيدەنت بۇل قادامعا بارمايتىن ءتارىزدى. مەن پرەزيدەنتتى جاقسى بىلەمىن. وعان بۇل قاجەت ەمەس. مەندە سونداي ءبىر سەزىم بار. قازىر ءبارىبىر پرەزيدەنتكە ونىڭ سەناتتاعى، ماجىلىستەگى، «نۇر وتانداعى» جاقتاستارى، جۇمىسشى ۇجىمدارى قىسىم جاساي باستايدى. ولاردىڭ ءبارى جان-جاقتان تالاپ ەتىپ، ونى قىسپاققا الاتىنىن سەزىپ تۇرمىن. بىراق پرەزيدەنتتىڭ ءوزى 2012 جىلى جەلتوقساندا سايلاۋدا جەڭىپ شىعاتىنىنا كۇمان جوق. ياعني، 2017 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن بۇل تاقىرىپ جابىق. الداعى 8 جىلدا وسى تاقىرىپ - وزەكتى ەمەس. سوندىقتان، مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى كوتەرە بەرۋدى دوعارۋ كەرەك.
- جالپى ومىرلىك پرەزيدەنتتىك دەگەن باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە بار ما؟
- بىرنەشە ەلدە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تاجريبەسى قولدانىلعان. ەلىمىزدەگى وبەكتيۆتى ساياساتتانۋشىلاردىڭ ءبىرى - اندرەي چەبوتارەۆتىڭ ءبىر ماقالاسىن وقىدىم. سوندا ول لاتىن امەريكاسى، ازيا، افريكا ەلدەرىندە وسىنداي وقيعالار بولعانىن مىسالعا كەلتىرىپتى.
- «ۇلت كوشباسشىسى تۋرالى» زاڭ جوباسى شە؟ پرەزيدەنتتىڭ مارتەبەسىن تاعى ءبىر زاڭمەن بەكىتۋ قاجەت پە؟
- ساياسي ليدەرلىك - ساياساتتانۋداعى ەڭ كۇردەلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى. مەن كالەتاەۆتىڭ ۇسىنىسىنا قىزىعۋشىلىقپەن قارادىم. نەگە؟ ويتكەنى، ونىڭ ۇسىنىسى ويلانۋعا، ساراپتاما جاساۋعا يتەرمەلەيدى. سوندا مىنانداي تۇجىرىمعا كەلەسىڭ: «قازاقستان پرەزيدەنتى - نۇرسۇلتان نازارباەۆ» دەگەندە بۇل ناقتى شىنايىلىق ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. ال «ەل كوشباسشىسى - نازارباەۆ» دەگەن ۇعىم - سالىستىرمالى تۇردە بەينەلەۋ ەمەس پە؟! بۇل - ءبىرشاما شارتتى تۇسىنىك.
ايتالىق، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە سىنىپتا ستاروستا، كومسورگ ءتارىزدى رەسمي ليدەرلەرمەن قاتار رەسمي ەمەس توپ باسشىسى بولاتىنىن بىلەسىز. ساياساتتان دا كلاسسيكالىق مىسال كەلتىرۋگە بولادى. يران شاحى - 70-ءشى جىلداردا رەسمي ليدەر، مەملەكەت باسشىسى بولدى. ال بۇل ەلدىڭ رەسمي ەمەس ليدەرى - اياتوللا حومەيني شەتەلدە جۇرگەن ەدى. ول كەيىن ەلىنە كەلىپ، ونىڭ رەسمي ءارى رەسمي ەمەس ليدەرىنە اينالدى. نازارباەۆ ‑ زاڭدى تۇردە سايلانعان پرەزيدەنت رەتىندە قازاقستاننىڭ رەسمي ليدەرى. وعان قوسا ول - ەلدىڭ رەسمي ەمەس ليدەرى. مۇنداي جاعداي وتە سيرەك كەزدەسەدى.
ساياساتتانۋ تەرميندەرىن ناقتى زاڭ نورمالارىنا اينالدىرۋ وتە قيىن بولادى. ويتكەنى، ليدەر دەگەن ۇعىمنىڭ اۋقىمى وتە كەڭ. مىسالى، پرەزيدەنت - ناقتى مەملەكەتتىك لاۋازىم. «ءبىزدىڭ پرەزيدەنت» دەسەك تە، وپپوزيتسيا دا «مەملەكەت پرەزيدەنتى - نازارباەۆ» دەسە دە، ولار ونىڭ مەملەكەت باسشىسى ەكەندىگىن مويىندايدى. نەگە؟ ويتكەنى، ونى باسەكەلەستى سايلاۋدا پرەزيدەنت ەتىپ حالىق سايلادى. ال ۇلت ليدەرىن انىقتاۋ ءۇشىن دە سايلاۋ ناۋقانىن وتكىزەمىز بە؟! بۇل - الەمنىڭ ەش ەلىندە جوق ءۇردىس!
بيلىككە كەلمەگەن وپپوزيتسيا قۇنسىز
- ال وپپوزيتسيانىڭ جاعدايى نە بولماق؟ ءسىز قوعام ءۇشىن قاجەت دەموكراتيالىق ينستيتۋت - وپپوزيتسيا جايىندا «ون جىل بۇرىن دا، قازىر دە، بولاشاقتا دا ونىڭ مۇمكىندىگى جوق» دەپ كەسىپ ايتتىڭىز. ءتىپتى بۇل «باتىس مادەنيەتىنىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كىرىگە قويماعان ەلەمەنتى» دەپسىز. مۇنداي پەسسيميستىك تۇجىرىم جاساۋعا نە سەبەپ؟
- بىزدە كوزگە كورىنىپ تۇرعان فاكتىلەر بار. وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋلارىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى. 1991 جىلى 1 جەلتوقسان ايىنداعى پرەزيدەنت سايلاۋى بالاماسىز جاعدايدا بولدى. نازارباەۆ 99 پايىزداي داۋىس جينادى. وپپوزيتسيا ول كەزدە جوق ەدى. 1998 جىلى قاڭتار ايىندا پرەزيدەنت سايلاۋى باسەكەلى جاعدايدا ءوتتى. بىراق نازارباەۆتىڭ باستى باسەكەلەسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين ەڭ كوبى - 12,5 پايىز الدى. ول كەزدە جاعداي وتە قيىن ەدى. قارجى داعدارىسى بولاتىن. مەملەكەت قازىناسى ويسىراپ، كاسىپوداقتاردىڭ كوبى توقتاپ تۇرعان. سونىڭ وزىندە وپپوزيتسيا قاۋقارسىز بولىپ شىقتى. 2004-2007 جىلعى پارلامەنت سايلاۋلارى پرەزيدەنتشىل ساياسي پارتيالاردىڭ باسىمدىلىعىن پاش ەتتى. ويتكەنى، بۇل كەزدە ەلدە مۇناي-گاز باعاسى شارىقتاپ كەتتى. رەفورما بەلسەندى تۇردە ءجۇرىپ، شەتەلدىك ينۆەستيتسيا قۇيىلىپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ باسىمدىلىعىن كورسەتتى. 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا تۇياقبايدىڭ بار-جوعى 6,4 پايىز داۋىس العانىن ايتتىم.
ۋكراينانى الىڭىزشى، بەس جىل بۇرىنعى سايلاۋدا يانۋكوۆيچ پەن يۋششەنكونىڭ جيناعان داۋىستارى بويىنشا ايىرماشىلىعى - 1-2 پايىز عانا! سونىڭ وزىندە وپپوزيتسيا بيلىكتى قايتا سايلاۋ وتكىزۋگە ماجبۇرلەپ، يانۋكوۆيچتىڭ ورنىنا يۋششەنكو پرەزيدەنت اتاندى. مىنە، وسىلاي وپپوزيتسيا ەلدە شىنايى ينستيتۋتقا اينالا ءبىلدى. بىزدە شە؟
جاقىندا «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندە بولات ءابىلوۆ: «ءبىز 2004 جىلى جەڭىسكە جەتتىك، 2007 جىلى «نۇر وتان» ەمەس، وپپوزيتسيالىق پارتيالار باسىم تۇسكەن» دەپتى. سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ، پارلامەنتتە وتىرمايتىن ونداي وپپوزيتسيانىڭ قۇنى كوك تيىن! ياعني، ولاردى شىنايى قولداۋشىلار جوق. مەن ولاردى جۇرتتى كوشەگە شىعارسىن دەپ تۇرعان جوقپىن. بىراق ولار جەڭىسكە جەتىپ، حالىق ولاردىڭ بيلىك جۇيەسىندە بولۋىن تالاپ ەتپەسە، وندا حالىق ولاردى شىنايى قولدايدى دەگەننىڭ ءبارى - بوس دالباسا. سوندىقتان، مەن فاكتىلەرگە سۇيەنىپ، وپپوزيتسيا ينستيتۋتى بىزگە كىرىگە العان جوق دەپ ايتتىم.
- مۇنىڭ سەبەبى نەدە: ۇيىمداسۋ ماسەلەلەرىندە مە، الدە ءبىزدىڭ مەنتاليتەت سونداي ما؟
- سەبەبىن قازاقستاندىق مەنتاليتەتتەن ىزدەۋ كەرەك. قازاقستان ازاماتتارى - ۇلتىنا قاراماستان، زاڭعا مويىنسۇنعىش ازاماتتار. ولار ەلدە تۇراقتى جاعداي ساقتالىپ، ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالادا ناقتى رەفورمالاردىڭ بولعانىن دىتتەيدى. 18 جىل بويى پرەزيدەنت قولداۋ كورسەتىپ كەلگەن ورتا جانە شاعىن بيزنەستى الىڭىزشى. بىزدە ميلليوننان استام شارۋاشىلىق ەتەتىن سۋبەكتى بار. ميلليونداعان ادام تابىس تابۋعا مۇمكىندىك العان. بارلىعى تاعدىردىڭ جازۋىمەن 91-ءشى جىلى ەل باسىنا كەلگەن پرەزيدەنتتى قولدايدى. پرەزيدەنتتىڭ بيلىككە كەلگىسى كەلەتىن باسقالارمەن سالىستىرعاندا، البەتتە، بيلىكتى ۇستاپ تۇرۋ، قوعامدىق پىكىرگە ىقپال ەتۋ بويىنشا باسىمدىلىققا يە ەكەندىگى ءسوزسىز.
- وپپوزيتسيانى تۇككە العىسىز قىلاسىز. ال وپپوزيتسياسىز دەموكراتيالىق ەل بولۋى مۇمكىن بە؟
- وپپوزيتسيا بار. بىراق بيلىك جۇيەسىندە جوق. بۇل - ونىڭ كىناسى. ويتكەنى ولار ۇنەمى بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا بيلىكپەن تەكەتىرەسۋ ءپرينتسيپى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. بۇل ەسكى ۇعىمداعى وپپوزيتسياعا ءتان. ەۋروپادا، اقش-تا وپپوزيتسيا مەن بيلىك - ءبىرتۇتاس. انگليادا لەيبوريستەر مەن كونسەرۆاتورلار بىرگە پارلامەنتتە وتىرادى. اقش-تا رەسپۋبليكاشىلدار مەن دەموكراتتار كونگرەستە قويان-قولتىق جۇمىس ىستەيدى. پرەزيدەنت كىرگەن كەزدە ءبارى ورىندارىنان تۇرەگەلىپ، سالەم بەرىپ، ىزەت كورسەتەدى. ويتكەنى، ولار - ورتاق كۇش. اقش-تا بيلىككە قارسى وپپوزيتسيا جوق، تەك جەكەلەگەن ماسەلەلەر بويىنشا وپپوزيتسيا بار. ولار تەك ءبىر-ءبىرىنىڭ جۇمىسىن مۇقيات قاداعالاپ وتىرادى. ال بىزدە وپپوزيتسيا بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا بيلىككە قارسى شىعادى. كونسترۋكتيۆتىلىك مۇلدەم جوق! سوندىقتان مۇنداي وپپوزيتسيا بيلىككە دە كەرەك ەمەس. بيلىك ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساماۋعا تىرىسادى. سوندىقتان، ۇزاق ۋاقىت وپپوزيتسيا ساياسي تاريحتىڭ قالتارىسىندا قالۋدا.
«باس پەن جاقتى ايىرا ءبىلۋ كەرەك»
- كەيبىر ساياساتتانۋشىلار ومىرلىك پرەزيدەنتتىك قابىلدانعان جاعدايدا بۇل قازاقستاننىڭ ەرۋوپالىق ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيدى...
- ەۋروپا مۇنداي يدەياعا ەرەكشە سۇيسىنە قويادى دەپ ويلامايمىن. بۇل - ايقىن نارسە. ەگەر ءبىز الەمنىڭ 55 ەلى كىرەتىن ەقىۇ سياقتى ءىرى، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمعا توراعا بولعىمىز كەلسە، وندا وعان مۇشە بارلىق ەلدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارى تەك باسەكە جاعدايىندا، بالاما ۇمىتكەرلەر قاتىساتىن سايلاۋدا ىرىكتەلىنەتىندىگىن ەسكە الۋىمىز كەرەك.
- قازاقستان بىرەر ايدا وسى ۇيىمعا توراعا بولادى. رەسپۋبليكانىڭ ەقىۇ-عى ميسسياسى قانداي بولماق؟
- ەقىۇ توراعا بولۋ - قازاقستان ءۇشىن دە، ەۋروپا ءۇشىن دە بىردەي وراسان زور ماڭىزدى. پرەزيدەنت توراعالىقتى «ءبىزدىڭ جالپىۇلتتىق ستراتەگيالىق جوسپارىمىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. بۇل - قازاقستاننىڭ بارلىق حالقىنا، بۇكىل پارتيالارى مەن قوزعالىستارىنا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارى مەن ۇكىمەتىنە ورتاق ءىس.
ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمى كاناداداعى ۆانكۋۆەردەن رەسەيدەگى ۆلاديۆوستوكقا دەيىنگى 55 ەلدى قامتىپ وتىر. ۇيىم ىشكى جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك، ىنتىماقتاستىق، ەسىرتكىمەن، لاڭكەستىكپەن كۇرەس سياقتى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردى قاراستىرادى. بۇل باعىتتا قازاقستاننىڭ الەمدە جانە ەۋروپادا باياعىدا مويىندالعان وتە ۇلكەن وڭ تاجىريبەسى بار. پرەزيدەنت الەمدەگى ءوزىنىڭ بەدەلىنىڭ ارقاسىندا وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە ات سالىستى.
ءبىزدىڭ كەزەكتەن تىس توراعا بولعانىمىز - الەمنىڭ پرەزيدەنتتىڭ، جالپى قازاقستاننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگىن مويىنداۋ. 2007 جىلدىڭ 30 قاراشاسىندا مادريدتە ەقىۇ-نىڭ بارلىق ەلدەرى جينالعان كەزدە ولار قازاقستاننىڭ كانديداتۋراسىن ءبىراۋىزدان قولدادى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ الەمدەگى مارتەبەسىن وسىرە تۇسەتىن 2010 جىل وتە قىزىقتى، وقيعالارعا تولى، ماڭىزدى بولادى دەپ ويلايمىن.
- قازاقستان وسى ۇيىمعا وزگەرىستەر اكەلۋى مۇمكىن بە؟
- مەن وسى ۇيىمداعى ماڭىزدى باعىتتاردى اتاپ ءوتتىم. بىزدە وپپوزيتسيا تەك دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا عانا باسا نازار سالادى. ءسوز بوستاندىعى، ەركىن جيىلىستار، ار-وجدان ەركىندىگى - ءبارى ماڭىزدى. ەگەر ءبىز تەك دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ءمان بەرىپ، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ەستەن شىعارىپ الساق، قالاي بولادى؟! كەز-كەلگەن ادامنان قايسىسى ماڭىزدىراق دەپ سۇراڭىزشى. ەڭ الدىمەن ول ءوزىنىڭ، وتباسىنىڭ، ەلىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە باسىمدىلىق بەرەدى. سوندىقتان، وسى تۇرعىدان العاندا ەقىۇ سەسسيالاردىندا وسى ماسەلەلەردى كوتەرۋ ماڭىزدى. قازاقستان ونىمەن اينالىسادى.
- بۇل ۇيىمعا توراعا بولۋ قازاقستانعا نە بەرەدى؟ كەلەر جىلدان نە كۇتەمىز؟
- قازاقستان ەۋروپامەن، ەۋروپا وداعىمەن تىعىز بايلانىستا بولماق. ويتكەنى، گەوگرافيالىق تۇرعىدان الاتىن بولساق، ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ 12 پايىزى (اتىراۋ، اقتوبە وبلىسىنىڭ ءبىر بولىگى) ەۋروپادا ورنالاسقان. ياعني، ءبىزدى ەۋروپا كونتينەنتىمەن بايلانىستىراتىن كوپىرىمىز بار. ەكونوميكا، ساۋدا، بيزنەس، گۋمانيتارلىق، ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا، ساياسي-قوعامدىق قاتىناستا ەۋروپامەن تىعىز ينتەگراتسيانىڭ قازاقستان ءۇشىن بەرەرى مول. پرەزيدەنتتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى كوپ ۆەكتورلىق باعىتى ءسوزسىز ساقتالادى. بىراق كەلەر جىلى ەۋروپالىق باعىتقا باسىمدىلىق بەرىلگەنىن قالار ەدىم. ويتكەنى، باسقا تمد ەلدەرىمەن سالىستىرساق، قازاقستان - نارىقتىق رەفورمالار دەڭگەيى جاعىنان كوشباسشى ەل. نەگە؟ قازاقتار - ەڭ ەۋروپالانعان ۇلت. سوۆەت ۋاقىتى كەزىندە ۋربانيزاتسيا ءوتىپ، جۇزدەگەن مىڭ كاسىپورىندار سالىنىپ، قالالار پايدا بولدى. ارينە، وتە كۇشتى ورىستاندىرۋ پروتسەسىنىڭ بولعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بىراق 19 عاسىردىڭ سوڭىندا ۇلى اباي كورەگەندىكپەن بولجاعانداي، قازاقستان ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ كومەگىمەن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدى. قوس تىلدىلىك، قالا مادەنيەتىنىڭ باسىمدىلىعى، ونەركاسىپتىك ينفراقۇرىلىم، جالپى حالىقتىڭ جوعارى ءبىلىم دەڭگەيى مەملەكەتتىڭ بىردەن جىلدام سەكىرىس جاساۋىنا سەرپىلىس بەردى. 90-شى جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن شەتەلدىكتەر بۇگىن ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن حالقىمىزعا تامسانا قارايدى. سوندىقتان، ەۋروپالىق باعىتتى ۇستانۋ قازاقستانعا تەك پايدا اكەلمەك.
- ەلدىڭ ءوز ىشىندە قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
- ءوزارا ىقپالداستىق ارتا تۇسپەك. زاڭدارىمىزدى ەۋروپا ەلدەرى تالاپتارىنا تولىق سايكەستەندىرۋ بويىنشا ەقىۇ بىزگە ىقپال ەتەدى. بۇل ەلىمىز ءۇشىن، ونىڭ ءارى قاراي دەموكراتيالانۋى ءۇشىن ۇلكەن وڭ قادام بولماق.
- قازىر كوپتەگەن حالىقارالىق جانە قازاقستاندىق ۇيىمدار ادام قۇقىعىن قورعاۋشى ەۆگەني ءجوۆتيستىڭ ءىسى بويىنشا مالىمدەمە تاراتىپ، ءىستى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتۋدە. ولار بۇل ءىستىڭ ساياسي استارى بار ەكەندىگىنە مەڭزەۋدە. ءسىز بۇل جونىندە نە ويلايسىز؟
- ونىڭ ساياسي استارى بارىن تولىق جوققا شىعارامىن. ويتكەنى، بۇل جەردە «اۋزىڭ قايسى دەسە، مۇرنىڭدى كورسەتۋ» قاجەت ەمەس. «باس پەن جاقتى ايىرا بىلگەن» ءجون. ياعني، ەشكىم قۇقىق قورعاۋشىنى سوتتاپ وتىرعان جوق. مەن ءجوۆتيستى قۇقىق قورعاۋشى رەتىندە قۇرمەتتەيمىن. بىراق اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىسى رەتىندە ول قورشاعان ورتاعا قاۋىپتى. سوت بۇل ءىستى مۇقيات قاراپ، وسىنداي شەشىم قابىلدادى. قازىر ءجوۆتيستىڭ ءوزى دە، ادۆوكاتتارى دا وبلىستىق سوتقا اپپەلياتسيالىق شاعىم بەردى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سوتقا قىسىم جاساۋ قاجەت ەمەس. ءجوۆتيستىڭ جاناشىرالارى «ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلاتىنىن» تۇسىنبەيدى. ودان دا ونى قۇقىقتىق جاعىنان قورعاۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. ونى ساياساتتاندىرۋ قاجەت ەمەس.
يا، قايعىلى وقيعا، كەلەڭسىز كەزدەيسوقتىق بولدى. بۇل مەن جاقسى تانيتىن ءجوۆتيستىڭ تاعدىرىنا اۋىر اسەر ەتتى. ادام ولىمىنە اكەلگەن اۆتوكولىك اپاتىنىڭ وتە ءىرى تۇلعالاردىڭ ءومىربايانىن ءبىر ساتتە سىزىپ تاستاعان وقيعالار تاريحتا كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، اقش-تىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى رەتىندە اتالعان، ەڭ ىقپالدى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى بولعان سەناتور ەدۆارد كەننەدي 1969-شى جىلى حاتشىسىن الىپ، اۆتوكولىگىنە وتىرادى. كولىك اپاتقا ۇشىراپ، حاتشىسى قايتىس بولادى...
- سودان كەيىن ەدۆارد كەننەديدىڭ ساياسي ساحناعا قايتا ورالۋى ءۇشىن 11 جىل كەتتى. بىراق ول ەكى جىلعا عانا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. جوۆتيس تە سونىڭ كەبىن كيە مە؟ ونىڭ تاعدىرى قالاي شەشىلەدى دەپ ويلايسىز؟
- قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا «بارلىق ازاماتتىڭ قۇقىعى تەڭ» دەپ جازىلعان. يا، كولىك اپاتى ادام ولىمىنە سوقتىرسا دا، سوتتامايتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. ول ءۇشىن ەكى شارت ورىندالۋى ءتيىس: بىرىنشىدەن، كىنالى ءوز ايىبىن تولىق مويىنداۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، ەكى جاق تولىقتاي كەلىسىمگە كەلۋى شارت. قايتىس بولعان ازاماتتىڭ بارلىق تۋىستارى: «ءبىز ونى كەشىرەمىز! تالابىمىز جوق»، - دەپ ايتۋى ءتيىس...الايدا، جوۆتيس ايىپتى مويىنداماي، كىناسىز ەكەنىن مالىمدەۋدە. وعان مارقۇمنىڭ شەشەسى كەشىرىم جاسادى. قازاق اناسى ەشقاشان كەك قايتارۋدى ويلامايدى. ولار كەشىرىمدى بولۋعا تاربيەلەگەنگەن. بىراق مارقۇمنىڭ اعاسى ونىڭ جازالانۋىن سۇراپ وتىر عوي. مۇنداي جاعدايدا سوت تورەشىسى نە ىستەي الادى؟ وسىنىڭ ءبارى وپپوزتسيالىق باسىلىمدا جازىلمايدى. كەرىسىنشە قايداعى ءبىر لاس نارسەلەر ءسوز بولىپ، سوتتىڭ ءادىل بولماعانى ايتىلىپ، دابىرا كوتەرىلۋدە.
- كەيبىر وپپوزتسيالىق جۋرناليستەر نارازىلىق اكتسيالارىن وتكىزۋدە..
- بۇل - سوتقا جاسالىپ جاتقان قىسىم. قىسىم نەعۇرلىم كوپ بولعان سايىن بۇل ءىستىڭ قايتا قارالۋ مۇمكىندىگى دە سونشالىق از بولماق.
سۇحباتتاسقان ايجان كوشكەنوۆا
"ايقىن", 23 قىركۇيەك
