S. Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiyteti, Mәshhýrtanu ghylymy - praktikalyq ortalyghy, Ýzdik ghalym (2008).,  f.gh.d., Qazaq filologiya kafedrasynyng professory, әleumettik ghylymdar akademiyasynyng akademiygi, JOO ýzdik oqytushy grantynyng iyegeri, Sh.Uәlihanov atyndaghy memlekettik syilyqtyng iyegeri, t.b.

«Etnomәdeniyet» sózining etimologiyasyn ekige bólip qarastyramyz. «Etnos» - tarihy qalyptasqan etnikalyq qauymdastyq - taypa, halyq, últ. «Etno» kýrdeli sózding birinshi bóligi maghynasy halyqqa baylanysty: etnogeografiya, etnodemografiya, etnomәdeniyet, etnolingvistika, etnopedagogika, etnotildik, etnoәleumettik, etnominez - qúlyq aiqyndalady. Etnomәdeniyet - etnografiyanyng qúramdas bóligi bolyp tabylady. Etnografiya - belgili bir halyqtyng etnogenezin, zattyq, ruhany mәdeniyetin, túrmys - salt, әdet - ghúryp erekshelikterin zertteytin ghylym. Akademik Á. Qaydarovtyn: «Zertteu maqsatyna baylanysty qazaqty «etnos» dep qaraudaghy maqsat - ony tómendetu emes, qayta onyng basyp ótken úzaq ta satyly damu jolyn (retrospektivti baghytta) saralay týsudin, tarihy etnotúlgha retinde tanudyng birden - bir dúrys joly, kepildigi» - degen sózi zertteuding baghyty dúrys ekendigin kórsetse kerek [1, 11].

S. Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiyteti, Mәshhýrtanu ghylymy - praktikalyq ortalyghy, Ýzdik ghalym (2008).,  f.gh.d., Qazaq filologiya kafedrasynyng professory, әleumettik ghylymdar akademiyasynyng akademiygi, JOO ýzdik oqytushy grantynyng iyegeri, Sh.Uәlihanov atyndaghy memlekettik syilyqtyng iyegeri, t.b.

«Etnomәdeniyet» sózining etimologiyasyn ekige bólip qarastyramyz. «Etnos» - tarihy qalyptasqan etnikalyq qauymdastyq - taypa, halyq, últ. «Etno» kýrdeli sózding birinshi bóligi maghynasy halyqqa baylanysty: etnogeografiya, etnodemografiya, etnomәdeniyet, etnolingvistika, etnopedagogika, etnotildik, etnoәleumettik, etnominez - qúlyq aiqyndalady. Etnomәdeniyet - etnografiyanyng qúramdas bóligi bolyp tabylady. Etnografiya - belgili bir halyqtyng etnogenezin, zattyq, ruhany mәdeniyetin, túrmys - salt, әdet - ghúryp erekshelikterin zertteytin ghylym. Akademik Á. Qaydarovtyn: «Zertteu maqsatyna baylanysty qazaqty «etnos» dep qaraudaghy maqsat - ony tómendetu emes, qayta onyng basyp ótken úzaq ta satyly damu jolyn (retrospektivti baghytta) saralay týsudin, tarihy etnotúlgha retinde tanudyng birden - bir dúrys joly, kepildigi» - degen sózi zertteuding baghyty dúrys ekendigin kórsetse kerek [1, 11].

Ekinshi komponenti «mәdeniyet» arab tilindegi «mudun» sózi bizding týsinigimizdegi «qala» maghynasyn berse, «medeni» - «qala túrghyny» degen úghymdy menzeydi. Osydan «mәdeniyet» degen sóz payda bolghan. Sózdikterde búl sózge dúrys anyqtama bermegen. Mәdeniyet orta ghasyrlyq músylman mәdeniyetining órkendeu kezeninde qalyptasqan týsinikpen baylanysty. Qazaqtar HH ghasyrgha deyin «mәdeniyet» sózin qoldanbady. Biraq, «mәdeniyet» termiynining ornyna әdet - ghúryp normalarynyng erejesi retindegi kórsetkishi bolyp tabylatyn basqa sinonimder qoldanyldy. Mysaly: Ólgeninshe ózindi tәrbiyelep baghayyn (Qambar batyr, 339). Tәrbiye, әdet-ghúryp (Sh. Uәlihanov), dәstýr (Y. Altynsariyn), hikmet, ghibadat, iman, ghylym sózderin (A.Qúnanbaev) paydalanghan.

Mәdeniyet osy maghynasynda Europanyng әleumettik oishyldarynyng sóz qoldanu ainalymyna HVIII ghasyrda endi, degenmen «mәdeniyet» degen úghym turaly týsinikteri erterek qalyptasty. Aghartushylardyng kózqarasy boyynsha «mәdeniyet» «aqyl - oi» degendi bildirdi. Djambattist Viko (1689 - 1744), Iogann Gotfrid Gerder (1744 - 1803), Sharli Luy Montesike (1689 - 1755), Jan Jak Russo (1712 - 1778) «mәdeniyet» qoghamdyq oryndardaghy tәrtipte jәne sayasy mekemelerde «aqyl - oi» retinde aiqyndalady dep eseptedi. Ol, ghylym men óner jetistigimen ólshenedi deydi. Mәdeniyetting maqsaty men jogharghy aqyl - oy bir - birimen say keledi: ol - adamdardy baqytty etu. Búl mәdeniyetting konsepsiyasy boldy - evdemonikalyq[1] degen atpen ataldy. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynda «mәdeniyet» degen úghym ghylymy terminge ainaldy. Ol qoghamnyng jogharghy damuy degen qaghidadan arylady. Endi «mәdeniyet» - «órkeniyet» jәne «qoghamdyq - ekonomikalyq formasiya», «jahandanu» degen úghymdarmen týiisedi. Sóitip, «mәdeniyet» pen «órkeniyet» úghymy qatar qoldanylyp keldi. «Qoghamdyq - ekonomikalyq formasiyany» ghylymy ainalymgha engizgen Karl Marks (1818 - 1883). Ol tarihty materialistik túrghydan týsinu negizin qalady. Kóptegen jyldar boyy «mәdeniyet» pen «órkeniyet» arasy birlikte qaralyp jýrdi. Tek qana alghash ret nemis filosofy Immanuil Kant (1724 - 1804) shekarasyn saldy. Basqa nemis filosofy Osvalid Shpengler (1880 - 1936) búl eki úghymdy tipti bir - birine qarama - qarsy qoydy. HH ghasyrda «mәdeniyet» turaly ghylymy tandanys mýldem joyylady. Romantikalyq beyne «mәdeniyetke» óte siyrek shygharmashylyq nәr qosady. Ruhany týsinik jónindegi manyzyn arttyra týsedi. Ony kýndelikti túrmys normalarynan arshyp alady. Fransuz filosofy Jan Poli Sartr (1905 - 1980): «Mәdeniyet eshkimdi, eshnәrseni qútqarmaydy jәne aqtamaydy. Ol - adam qolymen jasalady, odan ol  ózining beynesin izdeydi, ózin tanidy, tek qana osynday qiyn ainadan ghana ol ózining betin kóre alatyn mýmkindikke ie bola alady» - degen  [2, 12]. Sonymen «mәdeniyet» turaly naqty anyqtama joqtyng qasy. Búl «mәdeniyettin» kóp maghynalyghyn bildirse kerek. Zertteushilerding baghasy boyynsha «mәdeniyettin» myngha juyq anyqtamasy bar eken. Qazirgi zamanghy mәdeniyette: tehnologiya, shygharmashylyq, qúndy konsepsiyalyq mәdeniyet taralghan. Tehnologiyalyq kózqaras boyynsha kelsek, mәdeniyet qoghamdyq ómirding óndiris salasyn jәne qayta óndiruding belgili bir dengeyin anyqtaydy. Shygharmashylyq konsepsiya mәdeniyetti adam tirshiligining nәtiyjesi men ómir sýru tәsili retinde jalpy qoghamdyq qozghalystyng kórsetkishi. Qúndy (aksiologiyalyq) konsepsiya mәdeniyeti ómir sýru modelining kirshiksiz manyzyn erekshe ataydy - qoghamdaghy ornyn anyqtaydy al mәdeniyet ondaghy tolyqtyrushy, dem berushi retinde sony iske, shyngha asyrushy bolyp tabylady. «Mәdeniyet» úghymy turaly filosofiyalyq sózdikte bylay dep anyqtama bergen: istorichesky opredelennyy uroveni razvitiya obshestva, tvorcheskih sil y sposobnostey cheloveka, a takje v sozdavaemyh imy materialinyh y duhovnyh sennostyah [3, 292-293]. Sondyqtan da mәdeniyet әlemi, kez kelgen zatty nemese qúbylysty - tabighattyng syrtqy kýshining әseri emes, adamdardyng ózderinin  әreketining nәtiyjesi dep biledi, tabighattyng bergenin tek qana jetildiruge baghyttaydy, janghyrtady.

Qazaqtyng últtyq mәdeniyeti turaly birinshi ret A.Baytúrsynov «Týrkitanushylardyng Birinshi sezinde» (Baku, 1926) jyly stenografiyalyq esebinde jan - jaqty ashyp kórsetti. Ol: «Kóptegen zattar olardyng (Europa mәdeniyeti - A.Q.) jogharghy mәdeniyetti túrmysy, zattyq mәdeniyeti siyaqty ruhany mәdeniyeti de bizding halyqqa әli jetpeydi» - deydi [4, 424].               M.Áuezov: «Ol kýnde mәdeniyet joq, onyng ýstine islәm dini eskilikting barlyq belgisimen qatty alysty» - dep jazdy (1927) [5, 19]. M. Áuezov últtyq mәdeniyetting ornyna «bayaghy baghzy zaman eskilikteri» tirkesin, M. Júmabaev: «tәrbiye», «izgi qúlyq», «әdet» balamasyn qoldanady. «Mәdeniyet» sózi «kulitura» - latyn tilinde «jerdi óndeu», «tabynu» degen úghymdy bergen. Kóshpeli týrki mәdeniyetining aighaghynday bolghan zattyq, ruhany mәdeniyetting naqty kórinisteri jer jyrtu, egin egu siyaqty, mys balqytu, bau - baqsha mәdeniyetining týrleri, halyq kýntizbesi auyz әdebiyetinde, tarihy jyrlar leksikasynda jaqsy saqtalghan [6, 7]. Mysaly: «Alpamys», «Qobylandy: jyryndaghy: Qústyng jýni mamyq - ty, Arpa, biday qabyqty; Kóldeneng jatqan anghardy Jeroshaq qúrly kórmedi; Shala - púla pisirip, Mosydan alyp týsirip; Dihan ekken egindi, Esen alsa tegen - di; Bir aghashtyng basynda Kógertpeding eki alma; Bir taba pisken nandy alyp, Balagha nandy bermekke;  Jem qoyady shóbimen, Eshbirin Shúbar jemedi; bazary pyshaq baldaqy, Nәsiling sening qalmaqy; Jany pisken shiyedey, Kórgening ishi kýiedi; Kishi besin bolghanda; nauryzdan songhy jazdaymyn; Altyn tenge attyryp, Tengeni atyp týsirgen; Áuliyege at aityp, Qorasyngha qoy aityp; Jazghan hatty kórse dep, Tasqa qalam basady; Ghayyp iyren qyryq shilten Balany qoldap demedi;  Álip tanba qypshaqtyn, Ataghy ozghan alashtan; «Kókpar» shauyp kýnige, Qyz oinaghyn qyp jatyr t.b. QKBS jyry Tveritin núsqasynda: Poprosil on mati odnajdy Dlya nego kurmach* sgotoviti. Ta, bez slov ispolniv prosibu, Pozvala ego pokushati [7, 52]. Tal boyynan taryday min taba almay («Qyz Jibek» jyry) t.b. *Kurmach - jarenaya pshenisa, proso - dep anyqtama bergen.

QKBS jyryn eng kóne jyrdyng biri dep eseptesek, ondaghy kezdesetin «biday» sózi kóshpendilerde mal sharuashylyghymen qatar egin sharuashylyghynyng da erte zamannan damyghanyn kórsetedi. «Qyz Jibek» jyry turaly da osyny aitugha bolady. S.E. Tolybekov: «Progress v zemledeliy byl osnovan razvitiya metrialinoy y duhovnoy kulitury vseh narodov. V etom smysle trud zemledelisa deystviytelino byl otsom bogatstva, a zemlya - ego materiu»  - deydi [8, 192].  «Mәdeniyet» mәselesi eki týrli jaghdayda qarastyrylady: zayyrly jәne dini. Qúday ilimi retinde «kulitura» búdan bylay «mәdeniyet» «kulit» búdan bylay «ghibadat etuge» qaray: senim, dәstýr, shyn mәnindegi jogharghy túrmys, ózgeshe iyege taghzym etuge birte - birte shyqqan. Qazirgi zamannyng belgili dini  oishyly A. Meni jogharghy IYege senu býgingi siyaqty kóne zamanda da kez kelgen mәdeniyetting ishki tútastyghynyng ózegi bolyp tabylghan degendi aitady [9, 77]. Dindarlar osy qaghidany úmytqan kisi mәdeniyetti adambyz deuge mýldem qúqyghy joq deydi. Sondyqtan da bolar «ghibadat» («kulit») dybystyq jaghynan da mazmúny jaghynan da «mәdeniyetpen» («kulitura») әbden sәikes keletini. «Kulitura» degen sózdi eng birinshi taldaghan N.K. Rerih (1874 - 1947). Ol ekige bólip qarastyrdy: «kulit» - tabynu, bas ii, «ur» - zayyrly ómir, jaryq dýniye. N.K. Rerihting úrany «Álem mәdeniyet arqyly» bolsa, óz kezinde «Álem jaryq dýniyeni baghalau arqyly» bolmaq kerek demek, adam jan - dýniyesindegi jaryq dýniyege senui arqyly kelmek kerek degen siyaqty úghynady. Tarih basqasha diny kózqarasy mýldem bolmaghan birde - bir qoghamdy bilmeydi. Mәdeniyet  - dәstýr qúndylyqtary singen, adam týsinigi ýshin zattyq aighaq  bar bolsa, sol jerden bastalady. A. Menining sózine oraylas Tolybekov: «Kazahy bolishe verily duhu predkov, chem bogu. Ety dva slova - arvah y kuday - ony upotreblyaly vmeste kak sinonimy, prichem na pervom meste vsegda stoyal duh predkov» - dep jazdy [10, 195].  Alghash ret әdebiyette «mәdeniyet» degen termin Rimning ataqty filosofy, әri shesheni Siyseronnyng (b.d.d. 45 j.) «Tuskulan kenesi» atty enbeginde kezdesedi. Qazaqtyng últtyq tól mәdeniyeti kóshpeli týrki mәdeniyetining jalghasy bolyp tabylady. Nomadizm - kóshpeli týrkilerding sharuashylyq qyzmetining asa manyzdy salasy. Nomadizm - kenistiktegi adamdar tobynyng kóship - qonuy. Nomadizm - shóp jeytin maldy kóbeytu, su jәne mausymdyq jayylym            (qystau, kýzeu, jaylau) kóship - qonu. Búl degenimiz - zattyq, ruhany mәdeniyetting qaynar kózi. Teri iyleu, kiyim tigu, tagham týrlerin jasau, at әbzelderin jetildiru t.b. Kóne Qazaqstan aimaghyndaghy kóshpeli mal sharuashylyghyn b.d.d. 1 - shi myng jyldyqqa jatqyzamyz. Sonyng negizinde mal sharuashylyghynyn  ýsh tiypin anyqtaymyz: kóshpeli, jartylay kóshpeli, otyryqshy. Kóshpelilerding ozyq mәdeniyeti A.Medoevtyng «Gravury na skalah» Almaty, Jalyn, 1979 jylghy enbeginde jan - jaqty sipattalghan. Onda at (jylqy) kólik retindegi qyzmeti, ómir sýru dinamikasyndaghy róli sipattaldy [11, 20, 21]. Mal sharuashylyghymen ainalysqan týrikter әrdayym qúdaylardyn  qorshauynda boldy. Sondyqtan da olar maldyng iyesi bar dep týsindi. Mysaly: jylqy (Qambar ata), týie (Oysyl ata), siyr (Zengi baba), qoy (Shopan ata) t.b. S.E. Tolybekov: «Kulit jivotnyh u kochevyh narodov, kak odna iz form obshestvennogo soznaniya, nado polagati, ne mog srazu ischeznuti daje posle togo, kogda ety narody uje prevratilisi v osedlyh zemledelisev ily smeshalisi s nimi» - degen bolatyn [12, 197]. Týrikter ýshin qúday: kýn keyinnen Tәnir men Úmay boldy. Kóshpendiler ýshin donghalaqty arba kóship qonyp jýrgende ýy - jay bolsa, jaudan qorghanatyn qorghannyng da rólin atqarghan. Qorghannyng óz zandylyqtary bolghan. Or (ýi) qala esebinde jýrgen. Týrikterding búzylmas dala zany qúqyq erejelerin saqtap otyrghan. Mine, osynday «or» keyin «orda» da bir uaqytta «tәrbiye», «óner», «ghibrat senim» qatar jýrgen. Sonymen jas týrikti poliste (qala) ómir sýru qaghidasymen tәrbiyelegen. Shynyqqan týrikti, bala týrikten tәrbiyelep shygharghan. Grekter múny «paydeyya» termiynimen (rais - bala) degen. Demek, «paydeyya» tәrbiye, oqu, ýirenu, keng úghymda bilim alu, bilimdi, mәdeniyetti degendi bildirgen. Polisting tolyq qandy mýshesi «tehne» «sayasy tehne» degende mәni ashyla týsken. Týrik - at әbzelin jasaudy, teri óndeudi,  mal sharuashylyghyna baylanysty, keyinnen egin sharuashylyghyna qatysty «әlipbiydi» óte jaqsy mengerui shart. Polis «әskery shynyghu»  azamattyq boryshpen tolyghyp otyrghan. Ol úzaq jylghy tәjiriybe joly  «shole» arqyly kelgen. Grek oishyly Gerodot: massagetter soghystyng eki әdisin biledi - sadaq tartyp ta, nayzamen de shayqasady; әdette aibaltamen de qarulanghan. Olardyng zattary altyn men mystan jasalghan bas kiyimderi, beldikteri jәne oramaldary altynmen bezendiriledi. Olar attargha arnalghan ómildirikterdi de mystan jasaydy, kerisinshe, jýgendi, auyzdyqty jәne qúiysqandy altynmen әshekeyleydi - dep jazdy (Gerodot. Tarih 9-tom. Audarghan               F.G.Miyshenko. M., 1888, 1-tom, 113-114 better) [13, 8]. Esik kóli manynan tabylghan «Altyn adam» Gerodottyng altyndy el degenin taghy da әlem aldynda dәleldep berdi. «Saq jauyngerining ýstindegi kiyiminen tabylghan ýlkendi - kishili jәne әr týrli pishindegi 4 myng altyn әshekey bar ...» - deydi Kemel Aqyshev óz sózinde [14, 5]. Ertedegi kóshpendiler turaly jazghan  Gerodot (Massagettar), Starabon (Saqtar men Massagetter), Ammian Marsellin (Gundar) eshqanday egin ekpeydi, eshqaysysy soqa ústap kórmegen, tek qana jylqy ústaydy, balyq aulaydy dep jazady. Keyingi arheologiyalyq qazba baylyqtardyng derekterine sýiensek ishinde dәni saqtalghan qysh qúmyra tabyldy. Búl degenimiz jartylay otyryqshyldyq ertedegi kóshpendilerde bolghan. Bәri birdey kóship jýrmegen. Bir bóligi altyn men mys balqytqan, qaru jaraq soqqan, at әbzelderin, túrmysqa qajetti zattar jasaghan. Ústalar dýken ústaghan onda egin sharuashylyghyna da baylanysty zattardy jasap shygharghan. «in», «úryq» dәn egu maghynasyndaghy sózder  erte kezde payda bolghan. Osyghan baylanysty taghy da myna tómendegi mysaldardy keltire ketsek artqy bolmas:  Eki kýrek, eki ýlken ketpenmenen, Jәne segiz kóshinmen mes bere kór (QKBS, 40). Ústalar soqqan ketpendey, Núr túqymyn ekkendey (QJ, 70). Sol siyaqty, zattyq, ruhany mәdeniyetting kórinisteri bolarlyq: myltyq, qamshy, shapan, lashyq, búzau tis qamshy, toqsan saba, jórgek, qoby, qymyz, aq orda, jyrshy, mór, sәlde, namaz, sholpy, nayza, kýmbez, sauyn, as, bәige, kómbe, taqiya, balta, etik, dýrbi, sadaq, aiyl, qúiysqan, altyn ton, jýzik, shoqpar, soyyl, bórik, balgha, egeu, jalau, qarqara, shider, beshpent, tenge, qara bolat, tasattyq, bóstek, әje, ingen, tabaq, kilt, altyn syrgha, bilezik, kógen, qanjygha, qylysh t.b. úshyrasady. Búl sózderding keybiri kóne dәuir belgileri bolsa, keybiri bertin qosylghan til qabattary ekendigi bayqalady.

G.N.Tveritin audarghan QKBS jyrynda: bi, tekemet, maral, dombyra, shaytan, sýiinshi, as, qazan, sorpa, saba, bauyrsaq, qazy, qúrt, baqsy, qobyz, bәige, jaulyq, aqyn, qalam, altyn taraq, qylysh, nayza, asyq, quyrmash, barymta, arqan, beshpet, shiy; jer - su attary: Alatau, Ayagóz, Shoq - Terek, Qyzyl - Qiya t.b. etnomәdeniyet leksikasy kezdesedi [15, 117].

«Qyz Jibek» jyrynyng [16, 1- 49] 1887 jylghy Músabay núsqasyndaghy zattyq mәdeniyet leksikasy: oymaq, qaryndas, qostan әikel taghynghan, kýmis qonyrau, povozka, altyn saya, altyndy er, shar bolat, orda, asa júrt, zerger, myrza, bәibishe, uyq bau, dombyra, jibek, shatyr, qosaq, kósh, oramal, bóz, kýime, aq baldaq qylysh, bóri, qalyng mal, sýt, qymyz, beren, bek, shashaqty qara tu, qosshy, aq sauyt, qoramsaq, qozyjauryn oq, sarjanyng kirisi, aq syryq myltyq, jorgha, aq nayza, tal oq, ótkir pyshaq, aq sýngi, nóker, dulygha, nar, týie, at-ton, kók arba, jezde, baldyz, mәstek, zenbirek, aq mata, soldat, temir kiyim, shider, kómir, temir, jetim qúlyn, qauyn, araq, bal, úshba qaghaz, shoqtyghy, masaqty oq, qoyan, ýzbeli sapty jete, alqa, altyn týime, bedeu, jenge, kýieu, attyng mayy, biykesh, sәukele, belbeu, bet monshaq, qonyrauly nayza, sharayna, qoramsaq, qozy jauryn oq.

Ruhany mәdeniyet leksikasy: jeti enendi úrayyn, tórt týlik, barymta, salauat, sýiinshi, әuliye, bata, kiyesi, kitke kiyip jónedi, hat, elshi, hoja, alla, boyaq, qarabasym, tamyr, júrt, patsha, saumal, kýzek, dúghay sәlem, iman, jyrau, batyr, toy bastau, aitys, neke qiyar hat, túl t.b.

Halyq metrologiyasy: sәske, ekinshi kýn, bie saumal, bir shoq qara, jýz tenge, tang sarghayyp atqanda, nan pisedi, uaqyt, qos jorgha, kósh - jónekey, asqar tóbe, tang atqansha, qos uys, sәrsenbi kýni sәskede, úzyn ólke, uysy tolyp, bir saylau jer, bir shybyn jan, tastay mang qaranghy, azan, seksen arshyn, jeti qabat jer asty, moyny qyryq kez qara atan, alty qúlash, qonyr dam jerler tolady, nan pisedi demine t.b.

1900 jylghy Jýsipbek Shayhyislamnyng [17, 49-122] núsqasyndaghy zattyq mәdeniyet leksikasy: toqty, qant, shay, qatyn, túrmany, tagha, alua, bal, qúnan qoy, jaya, jal, kirekesh, jortuylshy, han, uәzir, dónen, kóben, qysyraq, qamshy, qúlan, kóilek, sary maya, múryndyghy sary jez, búida, jibek, sazan, auyzdyq, nóker, shashbau, qymqap zerli kilem, arqan, dýriya beshpent, altyndy kemzal jiydeshe, sym, kýmis, jorgha, torqa, qom, jaghdan, jabdyq, sandyq, kebis, gauhar, jauhar, pәueske kýime, qoshqar, nayza, bóri, qylysh, túlpar, ómildirik, úrshyq, sham, qonyrau, arba, troyke, kebis, syrgha, balta, nar, oimaq, ketpen, sym, tary, dambal, jasauyl, shyny, kireuet, qoyan, qúnan qoy, sary may, sýmbile, myrza, jezde, apa, aq beren, sauly ingen, marqa, túighyn, qorjyn, gauhar, laghyl, altyn, kýzen, qobyz, jaraq, at-túrman, sauyt - jaraq, altyn baldaq, aq semser, qynap, badana kózdi kireuke, toghyz qabat kók sauyt, altyn sauyt kóbe, qozy jauryn jebe, qoramsaq, sadaq, kiris, myltyq, bilte, qorghasyn, sauyt, kebini, kerege, kógi, arqan, firәnki, shúgha, maqpal,  jasyl tu, shatyrasy, kóilek, týime, almas, semser, sәukele, tebingi, qúiysqan, kóbe, jebe t.b.

Ruhany mәdeniyet leksikasy: zeket, jaylau, oba, perishte, miras, sýiinshi, tәnir, qúm qúiylsyn kózine (qarghystyng týri), tili tiymey me?, әnbiya, әuliyeler, minәjat, kól iygesi Qambar-au, shól iygesi Qambar-au, Zyliha Jýsip payghambar, piri Biby Bәtima, haziret Súltan, Baba týkti shashty Áziyz, bahar, kóke, Ghayyp iran qyryq shilten, bata ayaq, jengelik, aiday әlem, týs, jer besik, asyq oinap, ahiret sapar, qúrbandyq, qyzyr iliyas, qyryq shilten, minәjat, sәjde, kók týsken jer taqyr t.b.

Halyq metrologiyasy: qasyqtap jighan mal, dillәsi, jambysy, toghyz, nauryz aiy, aidyq ótken neshesi, sәske mahal, sholpannyng tughan júldyzy, bir kósh, qyryq nargha jýk arttyryp, altyndy shyny kesedey eki kózining sharasy, erte men kesh, besinde, som altyn, nauryz, jazghy týsken saghym, alty arys, shanqay taltýs, inirde shaytan kóshkendey, dildә, qarasha, kóktem, qys, jazghytúrym, jýz myng dildә, segiz pút, ýsh aishylyq jol, qyryq bes kýndik ortasy, shól jazira, besin mahal, namazdiger, alpys qadam, bisaghat kýn, qús qonbas qúla japan, júldyzy shygha, on segiz myng ghalam, gharysh pen kýrsi, qyryq kýn toyyn, otyz kýn oiyn, qúbyla, jinishke әiel joly, zamana, on bes qúlash aq semser, ainaldy júldyzdary endi ongha. t.b.

«Er Tóstik» ertegisindegi: dәu qara qazandy sugha sýngip alyp shyghatyn Shalqúiyryq at, Tóstik, Temir han, sadaq, toghyz qabat ketpen, órmek toqu, temir tayaq, temir etik, mosy, baqyr, kerege basyna ilingen kóp syrgha, Jylan Bapynyng ordasy, qayys belbeu, sandyq, egeu t.b.

Búl mysaldar, qazaq tili kóshpelilik ýrdisten qalghan relikt; kóshpendiler shynayy mәdeniyetke jete almaghan, «mәdeniyet» degen qalagha ghana tiyisti sondyqtan ol otyryqshylardyng ýrdisi dep jariyalau, týrki halyqtarynyng mәdeny týbiri ariylik arhetipte jatyr, olardyng mәdeny jetistikteri irandyq «bauludyn» nәtiyjesi - dep, qaraugha ýlken soqqy bola alady [18, 170].

«Kerqúla atty Kendebay» ertegisindegi [19, 258]: Qazanqap, Kendebay, sauyt - sayman, auzyna qúlyp  salynghan zyndan, altyn kebis, Dariyanyng ýstinen qústay úshqan Kerqúla at, púl, altyn qúiyryq, qorjyn, almas qylysh t.b.

«Qobylandy batyr» jyryndaghy [20, 355]: Tayburyl, dәri, týtik, almas, kýmis; «Alpamys batyr» jyryndaghy: Bayshúbar at, senim iyesi Ghayyp eren qyryq shilten, Qyzyrәli jәbirәiil, Babay týkti Shashty Áziyz t.b.

Alynghan mysaldar sonau alys zamandaghy kóshpendiler mәdeniyetinen syr beretin negizgi aighaq bolarlyq kiltti sózder bolyp tabylady. Jylqyny kenistikti jenu maqsatynda әsirese, kóshpeli halyqtar sheber paydalana bilgen. Múny kóshpendilerge kórshi halyqtardyng mif - anyzdarynan da anyq bayqaymyz. Mysaly, ejelgi grek mifologiyasyndaghy qanatty túlpar Pegas býkil eldi qan qaqsatqan jauyz Hiymerany óltiruge kómektesedi. Al, salt atty kóshpendi skifting metaforasy - kentavr Hiron ózining dosy ataqty Prometeyge kómek beru ýshin mәngilik ómirden bas tartady. Búl saryn shumerding «Giligamesh turaly» jyryndaghy Giligamesh (Kýlkómesh boluy mýmkin - A.Q.) kóshpendi Enkidudyng dostyghynan da angharamyz. Shalqúiyryq, Kerqúla, Tayburyl, Bayshúbar  t.b. is - әreketteri jylqynyng (jyl qúsynan) qysqarghan, әueli úshqan, keyinnen qos mekendi bolghan, bara - bara jerdi mekendegen alyp samúryq qústardyng qaldyghy, túqymy boluy mýmkin. Auzymen qús tistegen, qústay úshyp, qúspen jarysyp, qanatty pyraq t.b. tirkester jay ghana aityla salmaghan siyaqty. Gerodot issedondardyng shyghysynda arimaspiyler, odan әrirekte «altyn qoryghan samúryqtar» - «grifter» túrady deydi (Geredot. Istoriya. IV, 16; «Vestnik drevney istoriiy», 1947, №1, 298 b). Arimaspiylerding kórshisi «Altyn qoryghan samúryq» jәne «qanatty itter» taypasy bolghan. Aristey jәne Gerodot, keyinnen grek avtorlarynyng boljamynda olardyng eli altyngha bay bolghan, sony qorghau ýshin jylqy keyipinde beynelengen arimaspiylermen soghys jýrgizgen. Nemis ghalymdary A. Gumbolidt jәne L. Bek «samúryqtar» mekenin Altay tauy dep joramaldaydy. Orys sayahatshysy N.A. Seversov «qanatty itter» beynesindegi alyp jyrtqysh qús - qúmay ol turaly shyghys derekterinde de aitylady deydi. Jazushy ghalym S.Markov qúmay Aziya altynyn qoryghan ghajap ta qaterli grifterding tiri beynesi emes pe eken dep boljam jasap, oghan osy kýnge deyin Tyani - Shani qyrghyzdary arasynda saqtalghan júmyrtqasynan kýshikter órbiytin samúryq - qúmay turaly anyzdy keltiredi (S. Markov. Zemnoy krug. M. 1966, 22 b).  Qazaqtar arasynda da italaqaz turaly anyz bar. Mahmut Qashqary bylay deydi: Baraq- jýndes ang iyti. Týrkilerding týsiniginshe, býrkit qartayghan shaghynda eki júmyrtqa tuyp, basady. Bireuinen baraq kýshik shyghap, anger bolady. Ekinshisinen balapan shyghyp, qyran bolady. Búl sol býrkitting songhy túqymy bolady desedi (1993: 183). Á.Divaev, Q.Haliyd, S.Múqanovtyng enbekterinde jaqsy aitylghan. M.M.Kopylenko: «Sredy etih evfemizmov bylo y modifisirovannoe naymenovanie sobaky it - qús ('sobaka - ptisa' za kotorom skryvaetsya neizvestnaya nam legenda)» /A.K. Ahmetov, 1973, 7/      [21, 71] - dep jazdy. Sóitip at mingen Kerqúla atty Kendebay jerden bosap, gharyshqa samghaghanyn biraq biledi. Jer - ana Kendebaydy qansha jibergisi kelmese de, ol sheksiz әlemge ózining qadamyn nyq basady. Kendebaydyng sheksiz әlem aldyndaghy ala jip túsauy osylay kesiledi. Er Tóstik jer astyndaghy jylan Bapy ordasyna «poliys» erkin kiredi, jer ýstine erkin shyghady «alyp bәiterek», «Shoq terek» (QKBS) jyryndaghy ýsh әlemdi «jogharghy» aspan, «orta» kenistik, «tómengi» jer asty ómirmen baylanystyrady. Tiriler әlemi ótken kezben, aruaqtar aimaghymen qatynasyn ýzbeydi. Er Tóstik osy ýsh ómirdi kóredi, oy eleginen ótkizedi.     Belgili ghalym A. Seydimbekov: «Sóz joq, múnday ertegilerding eng aldymen ken qazghan ónirde dýniyege kelui kýmәn tudyrmaydy. Baytaq dala tósin meken etken úrpaq kóshpeli mal sharuashylyghynyng yrghaqty jýiesine týskenge deyin otyryqshy bolyp kelgeni Andron, Begazy - Dandybay mәdeniyetining aighaqtarymen aiqyn dәlelin tauyp otyr» - deydi [22, 58]. Kendebaydyng (Ken + de + bay) ózi dýniyege kelgenge deyin - aq, zat materialdyq dýniyege ie bolghan. Er Tóstik jer astyna týskenge deyin - aq shahtadan ken óndirilip, altyn men mys balqytylyp, qúpiya himiyalyq tehnologiyasy kóshpeli týrik mәdeniyetining shyrqau biyik mәdeniyetin kórsetetin aqiqatqa bayaghyda ainalghan. Á. Marghúlan: «Neskoliko pozdnee (IV tys. do n.e.) na osnove neoliticheskoy hozyaystvennoy tradisiy postepenno zarojdaetsya novaya metallicheskaya kulitura, sovershivshaya perevorot v jizny drevnih neoliticheskih plemen Kazahstana» - dep jazdy [23, 31].

Búl orayda,  Ketpen, shot ap, ar qyldyng jer qazugha, Júmys qylmay soqyrdyng kýshimenen (Mәshhýr-Jýsip, 126 b); Kýrekpenen shoq salsa, Jaqyndamay sónedi (Alpamys, 207); Sadaq tartyp ýirenedi, tartqan sadaghy toghyz qabat ketpennen ótkizedi («Er Tóstik» ertegisi, 4 bet). Keltirilgen mysaldaghy qaramen jazylghan leksika turaly Múrad Adji: Alysqa kóz jýgirtsek mynany bayqaymyz qazirgi zaman geologiyasy jәne tauly iste kóptegen úghymdar men terminderding әlem janalyghy bolyp týrikterden auysqanyn maqtanyshpen aita alamyz: kaylo, butora, kirka t.b. deydi [24, 169]. A.Z. Budagov sózdiginde: kurek, lopata, lopatka (kosti plechevaya), kochegarka; kitmen, kluch zamochnyi; v chisl osdanyh orudiy, vstrchaytsya eto slova v znachenii: zastupa ily lopaty: shity, zastupy, topory; ketmen, ryti zastupom - dep týsinikteme berilgen [25, 121, 173].  Ketpendi tek qana qazu júmysyna ghana qoldanbaghan qalqan, qorghan esebinde de paydalanghan. Ketpen - qorghannyng kilti, qorghanys qaruynyng týri, búl sóz qorghanys jәne kýrek týrinde kezdesedi, Vamb. aghylshyn. ketpen «qazu», «qorghanys» degen maghyna beredi deydi taghy birde (Budagov, 173 bet.). Ketpen jauyngerding qaru - jaraghynyng bir týri qalqan degen maghynada júmsalghan. Demek, Budagovtyng anyqtamasy óte dúrys. Kórkem әdebiyettegi etnomәdeny leksikanyng maghynalary turaly B.Hasanov: «Tabighattaghy paydaly kender men baghaly miyneraldar jәne olardyng әr týrli ónimderi atauyna baylanysty metaforalardyng ishinde eng kóp qoldanylatyny altyn jәne temir. Túrmysqa qajetti qúraldar men jihazdargha baylanysty tughan metaforalar da eleuli oryn alady. Mysaly: balta, ústara, qazan, qazyq, sham, besik t.b.» - deydi [26, 197]. Al, bau - baqsha mәdeniyeti jóninde: R.G.Ahmetiyanov: «Ryad zemledelicheskih terminov russkogo proishojdeniya v tatarskiy yazyk byly zaimstvovany v period zapadno - kypchakskogo edinstva, napriymer, arysh 'roji', salam 'soloma', sala 'selo', kotorye iymeiyt parallely v Godeh Cumanicus y v yazyke armiyano - kypchakskih pamyatnikov. O drevnosty zemledelicheskoy tradisiy tatar sviydetelistvuet, na nash vzglyad, y to, chto iymena sushestviytelinye urak 'serp', saban 'saban', suka 'soha' upotreblyaiytsya takje v znacheniyah sootvetstvenno 'jatva' y 'vspashka'. Pochty vse nazvaniya ovoshey v tatarskom yazyke (karbyz 'arbuz', kyyar 'ogures', kiysher 'morkovi', chógender'svekla', torma'redika' iy.t.p.) - drevnego sredneaziyatskogo proishojdeniya» - deydi. Búl degenimiz, kóne týrkilerde baqsha mәdeniyeti erte zamannan beri damyp, al slavyani halyqtary bau - baqshamen keyinnen ainalysa bastaghanyn kórsetedi. Mysaly: Danghyl, dabyl qaqtyrdy, Kishmish, meyiz jegizip Shúbar atty baqtyrdy (Alpamys, 234) Ózim qashtym dermisin? Meyiz bersem jermising (Qobylandy, 82), Bir aghashtyng basynda Kógertpeding eki alma (Alpamys, 211);  M. Qashqary armúrt: almúrt - dep jazghan [27, 125]. S.E. Malov: «Napriymer, gde je uyguram na ih solonchakah znati y pomniti nazvanie yabloka - alma? Y vot, u stepnyh uygurov, jivushih blizko k g. Suchjou, vmesto turkskogo slova «alma» upotreblyaetsya kitayskoe «sagoza», no u gornyh uygurov, projivaishih dalishe ot krupnogo sentra - goroda Suchjou, sohranyaetsya eto slova «alma». U stepnyh uygurov, pravda, sohranyaetsya slovo «alma», no s pribavleniyem «su» (voda) - «su» alma» - so znacheniyem uje «grusha». Uygury, projivaishie blizko k Suchjou, zabyly nazvanie vinograda, ono u nih kitayskoe «puto» (kiyt. putao), a u gornyh uygurov vinograd po turkskiy - «uzum» - deydi (Yazyk jeltyh uygurov, 6 bet). Osy mysaldarda keltirilgen keybir leksika turaly zattyq mәdeniyetke baylanysty jazylghan zertteu enbekte tolyq aitylady. Sondyqtan da zertteu júmysqa qatysty ishin-ara biren-saran ghana derekterdi keltirdik. J.A. Mankeeva: «Qazaq tili leksikasynyng eng bir sýbeli qabaty - etnoleksika. Onyng boyynda ótken ómir tarihyn beyneleytin әr týrli saladaghy sóz qazynasymen qatar halqymyzdyng ótkendegi ruhany da materialdyq mәdeniyetining kórinisi ispetti zattyq mәdeniyet leksikasy da saqtalghan» - deydi [28, 27].

[1] Evdemonizm - etnikalyq baghyt,  baqytty sezinu, lәzzatqa batu (grek. eudaimonia)  adam ómirindegi eng jogharghy maqsat.

JALGhASY BAR.....