Dýisenbi, 28 Qazan 2024
Biylik 129 0 pikir 28 Qazan, 2024 saghat 13:02

Dәstýr jәne Kósh

Suret jebeu.kz saytynan alyndy.

Atadan balagha jalghasqan sol qoghamnyng nemese әleumettik toptyng qýndylyqtar jýiesi men erejeleri dәstýr delinedi. Býkil shyghys pen batysty jalghap6 Euraziyanyng jýregine ornalasqan elimiz ghasyrlar qoynauynda kóshpelilerding ómir saltyna, әlemdi tanuyna negizdelgen ozyq dәstýrlerin qalyptastyrdy әri әlemdik qauymdastyqtyng bir mýshesi retinde sol ómirsheng dәstýrlerin ýzdiksiz janghyrtyp, kemeldendirip keledi.

Býginde almanyng otany, qyzghaldaqtyng mekeni atanghanymyzben6 úlan-baytaq dalamyzdyng qatal tabighaty men asqar tau, ótkel bermes ózenderi, shóleyt qúmdary tirshilik kózimizdi kóshpeli sharuashylyqqa beyimdedi. Sonymen attyng jaly, qústyng qanaty, týiening qomynda jýrip, myna tabighy әlemin, qoghamdasqan ýderisti tanyp bildik. Jauyngerlik jigerimiz, asqaq, qaysar minezimiz osylay qalyptasty. At jalynda jýrip, әlemdi baghyndyrdyq, әlemdi biyledik. Ghún, saq, týrik qaghanattary, Altyn orda, Osman zamany adamzat tarihynan oiyp oryn aldy.

Teniz-múhit joly ashylyp, ot qaru suyq qarudy  almastyrghanda, qútymyz ketip, berekemiz qashty. Ejelgi tabanymyzda taptalghan kórshilerimizding bodanyna ainaldyq. Aydaghanyna jýrip, aitqanyna kóndik.

Tәuelsizdik tany atty. Biraz iyelikterimizden airylsyq ta, bargha qanaghat, joqqa salauat aityp shanyraghymyzdy qayta tiktedik. Sóitip onymyz ben solymyzdy tanyp, ótkenimiz ben býginimizdi sarapqa salyp, salmaqtadyq. Áueli, handarymyz ben batyrlarymyzdy nasihattap, dýbirli toylar ótkizdik. Onyng ayaghy BÚÚ-nyng YuNESKO shenberinde ghúlamalarymyzdyng mereytoylarymen úlasty. Tarihy eldi mekender men qala-kóshe ataulary últtyq týs aldy. Diny merekeler halyqpen qauyshyp, medireseler ashylyp, meshitter boy kóterdi. Osylay retine qaray jýrgizilgen otarszdandyru ýderisi shiyrek ghasyrdan asyp, tәuelsizdikting tórtinshi on jyldyghynyn tabaldyryghyn attaghanymyzda, Respublikamyzdyng aspanyn kishkene búlt shalyp, toyynghan oligarhtar men tejeusiz ketken tentekter monarhiya jolyna týskisi keldi. Alayda,  halyq dausymen  Konstitusiya kepili bolghan Preziydentimiz olardyng jolyn kesip, qiyalyn iske asyrmady. Álem moyyndaghan, senim artqan túraqtylyq pen damudy saqtap qaldy.

Kisilik qúqyq pen әleumettik әdildikti tu etken, zang men tәrtipti qoghamnyng negizgi ólshemi dep sanaghan Jana Qazaqstan ornady. Qazirgi elimiz bastan keship otyrghan әleumettik qayshylyqtar men myng qúbylghan geosayasy jaghydaylardy sarapqa sala otyryp, elimiz damuynyng qysqa merzimdi jәne úzaq merzimge arnalghan strategiyalyq baghyttaryn anyqtaytyn baghdarmalyq qújattar dýniyege keldi. Onyng bәri Preziydentting әr retki halyqqa joldauynda, Últtyq qúryltaydyng ýsh retki otyrysynda keninen qamtyldy. Qoghamdyq anys qozghalyp, halyqtyng jýregine jol tapty. Ásirese, Joshy úlysynyng 800 jyldyq mereytoyy elimiz kóleminde keng kólemde atalyp ótip jatyr sonymen birge qyrkýiek aiynyng 8-13 kýnderi әlemning 89 eli qatynasqan 5-shi Kóshpeliler oiyny saltanatpen ótti.

Bile bilsek, múnyng bәri de bizdi dәstýrli qúndylyqtargha bastap barar jol. Ghasyrlar qoynauynan ótip, bizge jetken últymyzdy úiystyryp, berekemizdi arttyratyn ozyq dәstýrlerimizding býgingi kýnning kelbetimen qauyshuy edi. Sadaq atu, bәige, nysana kózdeu, audaryspaq, kókpar, qús salu, kýres, aqsýiek, tenge ilu, jamby atu, arqan tartys, toghyz qúmalaq, asyq atu syndy dәstýrli oiyn-sauyq, sport oiyndarymyzdyng bәri de jauynger kóshpeli últtyng tәn saulyghy men jan saulyghyn qalyptastyruda, damytuda ózgeshe oryn alatyn qimyly bolatyn.

Kóshpeliler әlemdi at jalynda otyryp tanydy, baghyndyrdy, biyledi, gýldendirdi. Fransuz tarihshysy Rene Grusse ózining «Dala imperiyasynyng tarihy» atty kitabynda: «Shynghys qaghannyng «Jasaq zany» shyghyp, altyn kindikten taraghan tórt úl әkesinen enshi alyp, әlemdi biylep túrghanda, eki ghasyr boyy jolaushy Qytaydyng Lianiugan degen eldi mekeninen at basynday altyn arqalap jolgha shyghyp, Niyderlandtyng Amsterdam qalasyna deyin aman-esen baratyn beybit zaman ornady», - dep jazady.

Mine búl, әlemning sauda tarihynda kóshpeliler ornatqan dәstýr men tәrtip edi. Úly qaghannyng «Jasaq zany» tabighatty iygeru men qorghauda, memleketting qúrlymyn qalyptastyruda, әdildik pen әleumettik tendik ornatuda, órkenitterding ózara toghysuynda dәuir bólgishtik sipatqa ie kodekis bolyp qaldy.

Tarihshy Múhammed Haydar Dulatidyn  «Tariyh-y Rәshiyd» kitabynda jazuynsha, sol zamandaghy han-súltandardyng úldary  balaghatqa tolghan song bes qaruyn qolgha alyp, jalghyz ózi qús úshyp, qúlan jortpas iyen dalagha baryp bir jyl ómir sýredi eken. Sol aralyqta azyq-týlik, kiyim-keshegin ózi tauyp, adasyp ketpey elge aman-esen oralsa ghana han-súltandar men ru basylardyng senimine kirip, qatardaghy jauyngerlerding qúrmetine bólenip qol bastaugha rúqsat berilgen. Osy keremet jauyngerlik dәstýr Toghylyq Temir han jәne Ámir Temir zamanynda birshama ózgeriske úshyrady. Taghy da «Tariyh-y Rәshidiyge» jýginsek, kezekti han-súltandardyng bas qosuynda bir jas súltan toqsannan asqan danyshpan qariyadan «Jasaq zany» túraly kenes súraghanda, ol kisi: «Biz qazir jasaq zanymen emes, sharighattyng pәtuasymen ómir sýretin boldyq», - dep jauap beredi.

Islam dini kóshpelilerdin, onyng ishinde týrik órkeniyetining jana sapalyq ózgeriske úshyrauyna qozghaushy kýsh bolghanyn eshkim de joqqa shyghara almaydy. Dese de, din ghasyrlardyng ozuy, tanymnyng eskiriuimen belgili shektemege úshyraytynyn moyyndaymyz. Tútas Týrkistan dalasynda runa jazuynyng ótkenge ainaluy, balbal tastardyng qiratyluymen kóptegen synnan ótken dәstýrlerimizden kóz jazyp qalghanymyz da shyndyq.

Últtyn, qoghamnyng ózin-ózi tanuy da úzaqqa sozylatyn prosess. Osy barysta ishki-syrtqy faktorlar sheshushi rol oinaydy. Búdan búryn ózimizge ózgening kózimen qarap, syzyp bergen syzyghymen jýrip kelsek, qazir tәnirge sheksiz tәuba!

Tәuelsizdikten keyin әlemge, ainalamyzgha, ózimizge óz kózimizben qaray bastadyq. Halyq pen elitanyng etene sәikesuining arqasynda naryqqa óttik, Astanany almastyrdyq, shekarany bekemdedik, jazudy ózgertuge talpyndyq, dýniyening әr búryshynda shashyrap jýrgen Qandastardy Atamekende, bir tudyng astyna jinastyru júmysyn tabandy jalghastyrdyq.

Búl talpynystarymyz tegin ketpedi. Elimizge jana qan kelip qúiyldy. Sol kóshpen birge bayyrghy ozyq, ómirsheng dәstýrlerimiz, әdet-ghúryptarymyz qaytyp oraluda. Qazir úmytylghan qarajorgha bii býkil halyqtyq biyge ainaldy. Shyghystyq ýlgige tәn as mәziri, qazaq emshiligi, últtyq qol óneri, júldyzgha qarap aua rayyn boljau syndy kәsipterdi qandastarymyz dóngelek ainaldyruda. Egin, mal sharuashylyghy, turizm, qyzmet óteu, syrtqy sauda salasynda qandastarymyz óz biliktiligi men tәjiriybesin әigileude.

Búl kýnde halqymyz jiyrma milionnan asty. Qalagha shoghyrlanu dengeyimiz 62,2 payyzgha jetip, joghalghan dinimiz, qaqpay kórgen tilimiz, jaraqattanghan dilimiz qalpyna kelude. Endi mine, dәstýrge degen qúlshynysymyzgha shek joq. Múnyng bәri uaqyty pisip jetilgen tabighy ýderis dep bilemiz. Jana ghasyrdyng tabaldyryghyn Tәuelsiz el retinde erkin attasaq, endigi kezekte zaman keruenine zamanauy últ bolyp ensemizdi biyik kóteremiz.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

0 pikir